هنوز مشــخص نیســت که چــرا بالگرد آمریکایی بــل ۲۱۲ که حامل رئیس جمهور و وزیــر امور خارجه ایران بود روز یکشــنبه در منطقــهای کوهســتانی در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان سقوط کرده است. اما تحلیلگران و مقامهای ســابق دولتی میگویند، بــا توجه به اینکــه بخش عمده ناوگان حمــل و نقل هوایی ایــران به دلیل تحریم های آمریکا و ســایر کشورهای غربی قــادر به خریــد پرنده های جدیــد و تامین قطعات یدکی نیســت، به احتمال بسیار زیاد باید مشکالت فنی را عامل این سقوط دانست.

مقامهای اسرائیلی این سیگنال را ارسال کرده اند که دخالتی در این حادثه نداشته اند. در عین حال چاک شومر، رهبر اکثریت سنای آمریکا گفته، آژانس های مطالعاتی آمریکا به وی گفته اند که هیچ گونه شواهدی از اقدام خرابکارانه وجود ندارد.

مقصر محتمل سانحه در عــوض مقصر محتمل تر، ســالخورده بــودن ناوگان هوایی اســت کــه در نتیجه دهه ها استفاده مســتعمل و فرسوده گشته اســت.

تحریم هــای چندیــن ســاله غربی علیه شــرکتهای ایرانــی و کنترل صادرات محصوالت هوافضا سبب شده تا ایران نتواند ناوگان خود را نوســازی کند یــا به قطعات یدکــی و قراردادهــای تعمیــر و نگهداری دسترسی یابد. هواپیماهای مسافربری ایران شامل تعدادی ایرباس های ۳۰۰ است که تولید آنها بیش از یک دهه قبل متوقف شده است.

بر اساس آمارهای گروه سیریوم، سن متوسط هواپیماهای ناوگان مسافربری ایران تقریبا ۲۸ سال است که بیش از دو برابر متوسط جهانی است. ایران ایر، ایرالاین اصلی ایران همچنان از یک ایرباس های ۳۰۰ استفاده میکند که تقریبا ۴۰ سال عمر دارد. »راب موریس« رئیس موسســه مشورتی سیریوم گفت: »هواپیماهای قدیمی تر معمولا کمتر قابل اتکا هســتند و این را میشــود از متوسط میزان اســتفاده از آنها متوجه شد.

میزان استفاده متوســط از آنها ۴.۸ ساعت در روز است که حدود نصف متوسط جهانی است.« بیش از ۷۵ درصد هواپیماهای تجاری ایران بیش از ۲۵ سال سن دارند.

پس از آنکه ایران در سال ۲۰۱۵ به توافق هســته ای با قدرت های جهانی دست یافت، بخشــی از تحریم های غرب برداشــته شد و تهران توانست برای نوســازی ناوگان هوایی خود قراردادهایی را با شرکتهای بوئینگ و ایربــاس به ارزش بیش از ۴۰ میلیارد دلار به امضا برساند. اما آن گشایش به یکباره و پس از خروج یکجانبه رئیس جمهور وقت آمریکا از توافق هسته ای در سال ۲۰۱۸ و وضع صدها تحریم فلج کننده دیگر بسته شد. بخش عمده ناوگان نیــروی هوایی ایران حتــی از ناوگان مســافری این کشــور نیز سالخورده تر بوده و متشــکل از هواپیماهای آمریکایــی چند دهه قبل )که بســیاری در دهه ۱۹۷۰ خریداری شــدند( و هواپیماهای ساخت شوروی سابق است. تعداد معدودی از آنها نیز جت های فرانســوی میراژ اف ۱ اس هســتند. مقام های اطلاعاتی غربی معتقدند روسیه امسال در حال »پیش بردن« توافقاتی پنهانی برای عرضه جت های جنگنده اس یو- ۳۵ به ایران بوده اســت.

اما شواهدی از اینکه قراردادی به سرانجام رسیده باشد وجود ندارد. بر اســاس اعلام انســتیتوی بین المللی مطالعات استراتژیک، نیروهای متعارف ایران با مشــکل »فزاینده تجهیزات از رده خارج« مواجه اند و »وجود تجهیزات کهنه... به طور ویژه در نیروی هوایی این کشــور برجســته اســت.« تحلیلگران میگویند این مســئله احتماال یــک عامل مهم در ســقوط بالگرد حامــل رئیس جمهور ایــران در وضعیت بد آب و هوایی بوده اســت.

این بالگرد در کنار نــوع چهارپره آن یعنی بــل ،۴۱۲ به عنوان بالگردهایی قابل اتکا شــناخته می شوند. این نوع بالگرد که ابتــدا در دهه ۱۹۶۰ میلادی تولید شــد و در جنگ ویتنام مورد استفاده قرار گرفــت، از آن زمــان تاکنون همچنان در عملیات هــای هوایی جهانــی ثابت قدم بوده اســت. امروزه این نوع بالگردها توســط سازمانهایی نظیر نیروی هوایی استرالیا، گارد ســاحلی ژاپن، پلیس تایلند و سازمان آتش نشانی آمریکا مورد استفاده قرار می گیرد. کارلوس سسنیک، استاد مهندسی هوافضا در دانشگاه میشیگان گفت: »بل ۲۱۲ و ۴۱۲ بالگردهایی پر استفاده با سابقه ایمنی خیلی خوب هســتند،... اما در هر حادثه ای شرایط عملیاتی باید مد نظــر قرار گیرد و آب و هوا و تعمیر و نگهداری جزء اصلی ترین فاکتورها هســتند.« اتفاقا به نظر می رسید که همین ملاحظات در سانحه اخیر نقشی حیاتی ایفا کرده اند. بر اســاس آمارهای سیریوم، ایران دارای ۶۲ فرونــد بالگرد بل فعال اســت که شامل ۱۳ بل ۲۱۲ است. تحلیلگران مطالعاتی معتقدند بالگرد ســانحه دیده دارای شماره ثبت ۶-۹۲۰۷ بوده که نشان می دهد در سال ۱۹۹۴ تحویل نیروی هوایی ایران شده است. حدود ۶۰ درصد از ناوگان بالگردی ایران بیش از چهل سال عمر دارند. دانیل متین، کارشــناس مســائل مالی و تحریم های تجاری در موسســه حقوق اچ اف دبلیــو گفت، تعویض قطعات سیســتمهای فنی بالگردهای بل مطمئنا با مقررات کنترل صادرات ایالات متحده، بریتانیا و اروپا مواجه خواهد شــد.

مارتین گفت، بــه رغم برخی محدودیت هــا در تحریم های آمریکا از جمله امکان درخواست مجوز صادرات برای ایمنی پروازهای غیرنظامی، مشخص نیست که چه تعداد شــرکت برای صادرات چنین قطعاتی درخواســت داده اند. مارتین افــزود: »ایالات متحده ایرالین ها و تجهیــزات را هدف قرار داده اســت... من فکر نمیکنم شــما بتوانید بگویید که آمریکا مشــغول هــدف قراردادن هواپیماهــای تجاری عادی بــوده،... اما این اقدامات تاثیر اجتناب ناپذیری بر مالحظات ایمنی می گذارد.

« بل تکسترون، یعنی همان شــرکتی که ســازنده بالگرد حامل ابراهیم رئیــسی بوده گفته: »بل هیچ گونه رابطه ای با ایران ندارد یا از ناوگان بالگردی آنها حمایت نمی کنــد.« هرچند بالگردها در مقایســه با هواپیماها امنیت کمتری دارند و نرخ سوانح مرگبار آنها در آمریکا بــه حدود ۱.۳ مورد در ۱۰۰ هزار ســاعت می رسد، در حالی که ایــن رقم برای هواپیماها ۰.۹۸ مورد اســت، اما بالگردها همچنان ستون فقرات لجستیک نظامی و ســفر مقامهای ارشد برای فواصل کوتاه در بسیاری از کشورها به شمار می روند. به گفته سســنیک، آنها همچنین »بسیار امن تر از راندن یک خودرو هستند.« با ایــن وجود، ســوانح بالگردهای نظامی بیشــتر اتفاق می افتد.

در ماه فوریه و پس از وقوع دو حادثه سقوط در یک ماه، گارد ملی آمریکا موقتا تمــام بالگردها خود را زمینگیر کرد. ماه گذشــته در مالــزی ده عضو کروی پــروازی در حادثه ای که بــرای یک بالگرد نیروی دریایی اتفاق افتاد کشــته شدند، در حالی که در حادثــه ای دیگر عالی رتبه ترین افسر نظامی کنیا کشته شد. بالگردهای روسی استفاده شده در نیروهای نظامی کلمبیا نیز اخیرا دچار حوادثی شده اند که جدیدترین آن را می توان ســقوط مرگبار ماه گذشته یکی از آنها با ۹ کشته دانست. امــا ایــران کــه بــه پــرواز بالگردها و هواپیماهایــش از طریق تامیــن قطعات به صورت قاچاق و مهندســی معکــوس ادامه می دهد، تاریخچــه ای طولانی در این زمینه دارد.

در ســال ،۲۰۰۵ یک هواپیمای ترابری ارتــش به یک بلــوک آپارتمانــی در تهران برخورد کرد و منجر به کشــته شــدن ۱۲۸ تن شــد.

سال گذشته یک بالگرد حامل وزیر ورزش وقت ایران که تلاش داشــت در یک زمیــن فوتبال فرود بیاید ســقوط کرد. وزیر زنده ماند، اما دستیار وی کشته شد و ۱۲ نفر زخمی شدند.

پنج ماه بعد، یک جت آموزشی در غرب ایران دچار سانحه شد و دو سرنشین آن جان خود را از دست دادند.

به گزارش انتخــاب، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ســابق ایــران تحریم های آمریکا را عامل ســانحه اخیــر و جان باختن رئیس جمهور رئیسی دانسته است. وی گفته: »ایــن رویدادها در فهرســت جنایات آمریکا علیه مردم ایران ثبت خواهد شد.«

*مردم سالاری