عصر ایران؛ جمشید گیل - نشریۀ فوربس اخیرا 10 پول قدرتمند جهان در سال 2023 را معرفی کرد که دینار کویت در رتبۀ اول قرار گرفت و دلار آمریکا در رتبۀ دهم. از سوی دیگر اخیرا اخباری از سوی رسانه‌های غیرتخصصی منتشر شد حاکی از اینکه ریال ایران بی‌ارزش‌ترین پول دنیا است. اینکه معیارهای باارزش یا بی‌ارزش شدن پول یک کشور چیست و بر چه اساس مثلا دینار بحرین یا پوند جبل‌الطارق در سال 2023 قدرتمندتر یا بارزش‌تر از دلار آمریکا قلمداد شدند، موضوع این مصاحبۀ عصر ایران با منصور بی‌طرف روزنامه‌نگار حوزۀ اقتصاد است. آقای بیطرف در سال‌های اخیر سردبیر روزنامۀ اقتصادی تعادل، دبیر گروه اقتصادی روزنامۀ ایران و عضو شورای سردبیری این روزنامه بوده و اکنون ساکن استانبول است.

 جناب بی‌طرف، وقتی می‌گوییم پول فلان کشور قدرتمندترین پول در سراسر جهان است، این ادعا دقیقا بر چه معیارهایی استوار است؟

ارزش یک پول را چند فاکتور تعیین می‌کند:

 ا- نرخ تورم: اگر نگاهی به اقتصادهای دنیا بیندازیم متوجه می‌شویم به نسبتی که نرخ تورم افزایش می‌یابد ، ارزش پول آن کشور هم کاهش می‌یابد . تجربه‌های تاریخی نشان‌دهنده این موضوع هستند . نمونۀ بارز آن در چند سال اخیر ترکیه است که با افزایش نرخ تورم ، ارزش پول این کشور هم در مقابل ارزهای عمده به ویژه دلار آمریکا کاهش یافت.

 2- نرخ بهره: نرخ بهرۀ بانکی عملا نشان‌دهندۀ قدرت پول کشور محسوب می‌شود. البته نباید نرخ بهرۀ کشور ایران یا ترکیۀ یک سال پیش را ملاک قرار داد؛ زیرا نرخ بهره عملا با نرخ تورم تنظیم می‌شود. در اقتصاد کشوری مانند آمریکا می‌بینیم که متناسب با نرخ تورم که افزایش یافته بود، نرخ بهرۀ بانکی را هم افزایش دادند و در حال حاضر نرخ بهره بالاتر از نرخ تورم است و به احتمال زیاد نرخ بهره در سال 2024 کاهش خواهد یافت زیرا نرخ تورم کاهنده شده است.

 3- تراز تجاری: در اقتصادهای سنتی، مثل اقتصاد کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌ یافته، تراز تجاری اثر بسیار زیادی بر ارزش پول ملی کشور دارد. اگر تراز تجاری منفی باشد ، ارزش پول ملی کاهش و اگر مثبت باشد ارزش پول ملی افزایش می‌یابد.

 ۴- تقاضای ارز: تقاضای دلار هم در بازار نقش مهمی در تعیین ارزش ‌پول ملی دارد. این را می‌توانیم در اقتصاد افغانستان به عینه مشاهده کنیم . یکی از دلایل مهمی که ارزش افغانی را در مقابل دلار بالا برد این بود که تقاضای دلار را در بازار محدود کرد.

چهار فاکتور بالا را می توان فاکتورهای اولیه ارزش پول ملی دانست.

  مطابق فهرستی که اخیرا نشریۀ فوربس منتشر کرده، دینار کویت قدرتمندترین پول جهان است. اما دینار کویت ظاهرا موقعیت یورو و به ویژه دلار آمریکا را در سطح جهان ندارد.  قدرتمندتر بودن دینار کویت نسبت به دلار آمریکا را چطور باید تحلیل کرد؟

دربارۀ دینار کویت می‌توان چند عامل را در باارزش‌تر بودن این ارز نسبت به دلار آمریکا یا یورو در نظر گرفت: 1- صادرات نفت 2- استفادۀ صحیح از درآمدهای نفتی 3- تعیین نرخ ارز در سطح بالا.

صادرات نفت کویت در حال حاضر روزانه 1.8 میلیون بشکه نفت است با جمعیتی معادل 4 میلیون و 300 هزار نفر . در کل ارزش تولیدات ناخالص داخلی کویت در سال 2022 معادل 184 میلیارد دلار بود  با این حساب درآمد سرانۀ هر نفر در کویت معادل 46 هزار دلار می‌شود.

میران واردات کویت در سال 2022 معادل 22 میلیارد دلار بود که عمدتا مواد عذایی و کالاهای مورد نیاز مصرفی بود . با این حساب تراز تجاری کویت معادل 162 میلیارد دلار مثبت است که همین می تواند ارزش دینار کویت را در برابر ارزهای عمده مانند دلار بالا ببرد.

دربارۀ استفاده صحیح از درآمدهای نفتی باید گفت کویت اولین کشور در سازمان اوپک بود که متوجه شد مازاد درآمدهای نفتی را باید در صندوقی پس‌انداز کند تا مبادا اقتصاد کشور را با تلاطم مواجه سازد (یعنی با بیماری هلندی مواجه شود). از همین رو از همان ابتدای نیمۀ اول دهۀ 1950، کویت این صندوق را تاسیس کرد.  لذا از این صندوق فقط در مواقع ضروری برداشت می‌کند و در عین حال منابع این صندوق در سرمایه گذاری هم به کار گرفته شده است.

دربارۀ عامل سوم باید گفت که نرخ دینار کویت از همان ابتدا در برابر ارزهای عمدۀ دنیا در سطح بالا محاسبه شده است و علت آن هم درآمدهای نفتی بالا و "مازاد تجاری مثبت" بالای اقتصاد کویت بوده است.

اخیرا خبری منتشر شد حاکی از اینکه، ریال ایران ضعیف‌ترین پول دنیاست. آیا اینکه پول کدام کشور ضعیف‌ترین پول دنیاست، یک موضوع عینی است؟ یعنی هر نهادی که راجع به این موضوع تحقیق کند، نتیجه یکسان خواهد بود یا اینکه نتیجۀ این تحقیق، بسته به محققان، می‌تواند متفاوت باشد؟

در اصل محاسبۀ ارزش پول به کاهش ارزش پول کشور در برابر دلار یا ارزهای عمدۀ دیگر در یک بازۀ زمانی مشخص - عمدتا یکسال - در بازار برمی‌گردد. و هر نهادی که محاسبه کند به همین نتیجه می‌رسد. البته محاسبۀ ارزش پول به دو روش صورت می‌گیرد که یکی بر مبنای برابری قدرت خرید (ppp) است و دیگری بازار آزاد. به همین دلیل هم دو قیمت از سوی نهادها مطرح می‌شود. باید دید که بر کدام مبنا نرخ برابری را محاسبه کرده‌اند.

حذف چهار صفر، آیا تاثیری در باارزش‌تر شدن پول ایران دارد یا اینکه صرفا تا حدی تاثیرات روانی مثبت در سطح جامعه دارد؟

حذف 4 صفر فقط از لحاظ حسابداری کار را راحت می‌کند و هیچ تاثیری در بالا بردن ارزش ریال ندارد.

ترکیه و چند کشور دیگر هم قبلا صفرهای پولشان را حذف کرده‌اند. آیا آن‌ها فقط برای سهولت در حسابداری چنین کاری کرده‌اند؟

تا زمانی که تورم کنترل نشود و ارزش پول مدام پایین بیاید حذف صفرها فقط کاربرد حسابداری  و روانی دارد . کشورهایی مانند آرژانتین یا زیمبابوه که اقدام به حذف صفرها کردند بعد از چند سال دوباره صفرها برگشت و دوباره اقدام به حذف صفرها کردند . تجربه آرژانتین و کشورهای آمریکای لاتین در این زمینه وجود دارد. ترکیه هم با مهارت های کمال درویش ابتدا  افزایش تورم را مهار کردند و سپس اقدام به حذف صفرها کردند .  برای همین دوباره صفرها برنگشت چون افزایش نرخ تورم  مهار شده بود

نشریۀ فوربس اخیرا 10 پول قدرتمند جهان در سال 2023 را اعلام کرد و پوند جبل‌ا‌لطارق و دلار جزیرۀ کیمن را قدرتمندتر از دلار آمریکا معرفی کرده. این برتری عجیب را چطور باید توضیح داد؟

بهتر است بگوییم باارزش‌ترین پول نه "قوی‌ترین پول" . در پاسخ به سوال اول به موضوع با ارزش‌ترین پول پرداختم که چطور تعیین می‌شود. قوی‌ترین پول در جهان در حال حاضر دلار آمریکا است که بیش از 60 درصد ذخایر ارزی جهان را تشکیل می‌دهد و  در معاملات تجاریِ بیش از 70 درصد جهان مبادله می‌شود.

  در فهرست منتشرشده از سوی نشریۀ فوربس، اگر جبل‌الطارق و جزیرۀ کیمن را کنار بگذاریم، هشت کشور دیگر کشورهای غربی و عربی هستند. علل این تفوق چیست؟

  این تفوق برمی‌گردد به همان درآمدهای نفتی و درآمد سرانۀ بالا به علت جمعیت کم و نیز مازاد تجاری مثبت. در اثر جمعیت کم و درآمد بالای نفتی و مازاد تجاری مثبت، که ناشی از محدود بودن واردات است، تقاضای دلار هم در این کشورها پایین می‌آید و لذا ارزش پولشان بالا می‌رود.

   در چند سال اخیر بین پول ایران و و ونزوئلا از حیث بی‌ارزش یا ضعیف بودن، رقابت وجود داشته. الان ارزش پول ونزوئلا بیشتر از ریال ایران است؟

   در حال حاضر یک دلار در ونزوئلا معادل 3 میلیون و 500 هزار بولیوار است  و در تبدیل به ریال ایران می توانیم بگوییم که هر یک ریال ایران معادل 85 بولیوار است. پس ریال ایران در برابر بولیوار ونزوئلا با ارزش‌تر است. در بررسی ارزش پول دو فاکتور مهم وجود دارد: نرخ تورم و سطح تقاضا. زمانی که نرخ تورم بالا برود به طریقی ارزش پول پایین می‌آید و از این رو مردم برای حفظ ارزش پول خود به سمت کالاها یا ارزهای بادوام تر می‌روند . همین امر به کاهش بیشتر ارزش پول دامن می‌زند و متعاقبا نرخ تورم را هم بالاتر می‌برد. اتفاقی که به نوعی دیگر در آلمان سال 1923 افتاد به طوری که یک دلار آمریکا به یک میلیون مارک هم رسید. صندوق بین‌المللی پول، کشور افغانستان را در سال 2022 بهترین کشور در حفظ ارزش پول دانست. کاری که بانک مرکزی افغانستان کرد این بود که سطح تقاضای دلار را در بازار محدود کرد و همین کار باعث شد که ارزش افغانی در برابر دلار  آمریکا بالا  برود و به 66 افغانی برسد که در 8 سال گذشته بی‌سابقه بود.

  قدرت خرید مردم چه ارتباطی با قدرتمند بودن پول یک کشور دارد؟  

  اگر منظور برابری قدرت خرید است باید بگویم این گونه محاسبه می‌کنند که بر فرض با 100 دلار چه نیازهای اولیه‌ای را می‌شود در نیویورک خرید و همان نیازهای اولیه را بر فرض با چه مقدار ریال می‌توان در تهران خریداری کرد. از این طریق برابری قدرت خرید به دست می‌آید‌. در ایران با توجه به یارانه‌هایی که داده می‌شود، نرخ دلاری که بر اساس برابری قدرت خرید به دست می‌آید کمی پایین تر از دلار بازار آزاد است. یعنی ریال ایران بر اساس "برابری قدرت خرید" با ارزش‌تر است.