پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، پیروزی عقل‌گرائی بر اخباریگری بود. علاوه بر جنبه سیاسی انقلاب اسلامی، این برای دومین بار بود که در سه قرن اخیر، در جدال میان اخباریگری و عقل‌گرائی در مبحث فقه، پیروزی عقل بر جریان ضد عقل رقم خورد.
اولین پیروزی مربوط به علامه وحید بهبهانی (117- 1205ق) بود که در قرن دوازدهم توانست شیعه را از جریان خطرناک اخباریگری که بر فقه و جامعه و حاکمیت زمان غلبه کرده بود نجات دهد و با ترویج علم اصول، عقل‌گرائی را به جای اخباریگری بنشاند. اهل فن می‌دانند که این کار بزرگ علامه وحید بهبهانی که از سرآمدان فقهای شیعه در عصر خود بود، حیات شیعه را متحول کرد. او علم اصول را که برای مدت 150 سال از فقه شیعه فاصله گرفته بود بار دیگر مطرح کرد و با این کار بزرگ خود توانست به سلطه اخباریگری بر جامعه شیعی پایان بدهد. عصر وحید بهبهانی، بدون تردید یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین ادوار حیات شیعه بود. سلطه اخباریون بر تمام شئون زندگی اجتماعی با توجه به جمود آنها بر ظواهر حدیث و پرهیز از اجتهاد متکی بر اصول چهارگانه که عقل یکی از مهم‌ترین آنهاست، جامعه را به سطحی‌نگری مبتلا کرده بود. تحولات ناشی از تجدیدنظرطلبی‌های مردم و مقاومت اجتماعی و سیاسی آنها در برابر وضعیت غیرقابل قبول به وجود آمده از این سلطه عقل‌گریزانه، راه را برای پیروزی مکتب عقل‌گرائی که علامه وحید بهبهانی پرچمدار آن بود هموار و اخباریگری را منزوی کرد.
جدال میان عقل‌گرائی و اخباریگری در میان مسلمانان، سابقه‌ای طولانی دارد که به قرن‌‌های صدر تاریخ اسلام می‌رسد. علاوه بر اینکه خلفای اموی و عباسی از مکتب اخباریگری برای توجیه رفتارهای جائرانه خود بهره می‌بردند، شیعیان نیز چه در بخش علمی و اعتقادی و چه در بخش حکومتی همواره درگیر جدال‌های پیاپی میان اخباریگری و عقل‌گرائی بودند. متاسفانه اخباریگری در بخش قابل توجهی از تاریخ بر جوامع شیعی حاکم بود و همین سلطه توانست شیعیان را دچار تاخیر تمدنی قابل تاملی نماید. به همین دلیل است که باید پذیرفت علامه وحید بهبهانی حق بزرگی بر شیعیان دارد و تحولات علمی و تمدنی قرن‌های اخیر را باید مدیون نقش بی‌بدیل این فقیه اصولی تاریخ‌ساز دانست. قبل از علامه وحید بهبهانی، شیخ ‌مفید و سیدمرتضی و شیخ ‌طوسی، فقه مبتنی بر استنباط را عرضه و تقویت کردند که خدمت بزرگی به عقل‌گرائی همراه با ارجمندی اخبار و احادیث بود.
انقلاب اسلامی، چه از نظر تفکر و گرایش‌های علمی رهبری و چه از نظر نوع اهدافی که دنبال می‌کرد، یک جریان کاملاً عقل‌گرا و نافی اخباریگری بود. امام خمینی علاوه بر اینکه یک فقیه اصولگرا بود، از سرآمدان فلسفه و عرفان در عصر خود نیز بود. نگاه سیاسی او نیز اسلام مبتنی بر عقل و وحی را معرفی و مطرح می‌کرد و کارنامه عملی او نیز همین را به منصه ظهور رساند. نظریه‌‌پردازان انقلاب مانند شهیدان مطهری و بهشتی که از نزدیک‌ترین یاران رهبری بودند نیز در راس عقل‌گرایان عصر حاضر قرار داشتند و عقل و وحی را جان‌مایه اصلی انقلاب اسلامی می‌دانستند. یکی از بزرگان حوزه علمیه قم که از حواریون امام خمینی بود و اکنون از مراجع مطرح است در اولین سال‌های بعد از انقلاب پیروزی انقلاب اسلامی هشدار داده بود مبادا ما که با نهج‌البلاغه انقلاب کرده‌ایم، بخواهیم با رساله عملیه جامعه را اداره کنیم. تفسیر روشن این سخن این بود که جریانی در حال شکل‌گیری است تا عقل‌گرائی را کنار بزند و اخباریگری را به جای آن بنشاند و انقلاب و نظام جمهوری اسلامی را با مشغول نگهداشتن به احکام فردی از بالندگی اجتماعی باز بدارد. این هشدار مهم به معنای نادیده گرفتن ارزش و اهمیت رساله عملیه نیست بلکه به این معناست که جامعه را باید با تکیه بر منشور حکومتی امیرالمومنین در نهج‌البلاغه و حکمت‌ها و نامه‌ها و خطبه‌های لبریز از درس‌های مدیریتی و تعامل اجتماعی آن حضرت اداره کرد.
متاسفانه ما به این هشدار بسیار مهم بی‌توجهی کردیم و به آن جریان اخباریگری در حال شکل‌گیری مجال رشد و نفوذ در ارکان حاکمیتی دادیم و کاری کردیم که امروز در نظام حکمرانی ما جائی برای نهج‌البلاغه وجود ندارد. سهم اسلام مناسکی در تعاملات حکمرانی ما 95 درصد و سهم اسلام علوی فقط 5 درصد است البته اگر بگذارند همین 5 درصد بماند و هر روز کاهش پیدا نکند.
حکمرانی ما اکنون در دام اخباریگری افتاده و شاید بهتر باشد که بگوئیم اصحاب جریان اخباریگری، انقلاب را به دام انداخته‌اند. تمسک به ظواهر، تکیه بر کمیت، ورود به حریم شخصی افراد، قربانی کردن اصول در پای فروع، بالا نشاندن بله‌قربان ‌گویان، کنار زدن اهل نقد، تعطیل کردن جریان آزاداندیشی، روا دانستن دروغ و تهمت و بداخلاقی، پوستین وارونه بر تن اسلام کردن و خوداسلام ‌پنداری از ویژگی‌های اخباریگری عصر حاضر است. شاخصه اصلی جریان اخباریگری، کنار گذاشتن عقل است که بزرگترین خسران را به همراه دارد. خطر بزرگ اینست که وقتی اخباریگری در پوستین حکومتی قد علم می‌کند، دین و دنیای مردم را بر باد می‌دهد. در برابر این خطر نمی‌توان مسامحه کرد. همه موظفیم با تمام توان برای جلوگیری از حاکم شدن اخباریگری بر مقدرات کشور تلاش کنیم و با تقویت پایه‌های عقلانیت، راه را برای پیشرفت و توسعه همه‌جانبه و متوازن کشور هموار نمائیم.

*روزنامه جمهوری اسلامی

  تعداد بازديدها: 355

    نسخه قابل چاپ