رکوردشکنی روزهای ناسالم
براساس گزارش شهرداری تهران که با عنوان «ویژه‌نامه سی‌امین سالگرد تاسیس شرکت کنترل کیفیت هوا» منتشر شده، تعداد روزهای ناسالم (شاخص کیفیت هوا بین 151 تا 200 واحد باشد) از 15 روز در سال 1380 و 21 تا 24 روز در سال‌های 1381 تا 1382 به 24 روز در سال 1389 رسیده و این تعداد در سال‌های 1391 و 1392 نیز 12 روز بوده است. بین سال‌های 1393 تا 1398 تعداد روزهای ناسالم تهران به 5 تا 8 روز رسیده و این تعداد در سال 1399 به 16 روز، در سال 1400 به 6 روز و در سال 1401 این تعداد به 34 روز رسیده است. طی این مدت تعداد روزهای پاک تهران نیز از 4 و 8 روز در سال‌های 1381 به 36 روز در سال 1385 و به 3 روز در سال‌های 1390 و 1391 رسیده و این تعداد در سال‌های 97 و 98 به 28 و 29 روز رسیده و در سال 1400 و 1401 تنها 2 و 3 روز پاک بوده است.

   متهمان آلودگی هوا
انتشار آلاینده‌هایی که انسان پدید می‌آورد به دو دسته ساکن و متحرک تقسیم می‌شوند. منابع متحرک یا وسایل نقلیه خودروهای سواری شخصی، تاکسی‌ها، موتورسیکلت‌ها، مینی‌بوس‌ها، اتوبوس‌های سرویس و شرکت واحد و خودروهای باری سبک و سنگین را شامل می‌شود. منابع ثابت نیز به پنج دسته اصلی شامل صنایع خانگی و تجاری، تبدیل انرژی نیروگاه و پالایشگاه‌ها و پایانه‌های مسافربری (فرودگاه مهرآباد، ایستگاه راه‌آهن و پایانه‌های اتوبوس درون‌شهری و جایگاه‌های عرضه سوخت بنزین) تقسیم می‌شوند. گزارش مدیریتی فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهرهای کشور که سازمان حفاظت محیط‌زیست تهیه کرده، سیاهه انتشار آلاینده‌های مختلف گازی و ذرات معلق را محاسبه کرده است. طبق محاسبات سازمان محیط‌زیست، درصد آلاینده‌های گازی از منابع متحرک از ۴۸ درصد در شهر کرج و 61 درصد در تهران تا ۶۹ درصد در شهر اهواز متغیر بوده است. همچنین درخصوص آلاینده‌های گازی اغلب کلانشهرهای کشور به جز شهر کرج و اصفهان منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند. درخصوص انتشار ذرات معلق در سه کلانشهر تبریز، تهران و اهواز منابع متحرک نقش مهم‌تری دارند درحالی‌که در بقیه کلانشهرها منابع ساکن نقش کلیدی را ایفا می‌کنند. طبق این گزارش، سهم نیروگاه‌ها، صنایع، پالایشگاه‌ها، پایانه‌های اتوبوس، منابع خانگی، اداری و تجاری و راه‌آهن و فرودگاه در مجموع 39 درصد بوده که سهم سه بخش اول یعنی صنایع، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها در شهر تهران 34 درصد است.

   داده‌هایی که ناقص است!
آنطور که گفته شد، گزارش‌های رسمی منبع آلاینده را 61 درصد منابع متحرک (خودروها و موتورسیکلت) و 34 درصد نیز منابع ثابت (اعم از نیروگاه‌ها، کارخانجات، خانگی و اداری و تجاری و... ) اعلام می‌کنند. در این خصوص تاکنون 3 سیاهه در سال‌های 1392 و 1396 توسط شهرداری تهران و فقط برای شهر تهران و در سال 1400 برای 8 کلانشهر ایران برای نخستین بار و بنا به درخواست سازمان حفاظت محیط‌زیست توسط جمعی از دانشگاه‌های کشور انجام شده است. در گزارش آخری همچون گزارش‌های قبلی متهم اصلی منابع متحرک و در مرتبه بعدی منابع ثابت ذکر شده است. این گزارش درحالی منتشر شده که مرکز پژوهش‌های مجلس در نقد خود به گزارش مذکور، نواقص آن را به شرح زیر بیان می‌دارد: 1- گزارش سیاهه منتشر شده برمبنای سال ۱۳۹۶ است. از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ به دلیل استفاده از سوخت‌های با گوگرد بالا و همه‌گیری بیماری کووید۱۹ می‌توان تغییرات زیادی در الگوی مصرف شهروندان و صنایع در نظر گرفت که مستقیما میزان انتشار آلاینده‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. با توجه به تغییر شرایط منابع تولید آلودگی در طول سال که به‌شدت بر کیفیت هوا تاثیرگذار است، وجود سامانه پویا برای سهم‌بندی ضروری است. به‌عنوان مثال نوع سوخت مصرفی نیروگاه‌ها در زمستان سال ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ به مازوت و گازوئیل تبدیل شد و سهم منابع ساکن در تولید آلودگی کاملا تغییر کرد. 2 - مقادیر انتشار محاسبه شده توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست با مقادیر محاسبه شده قبلی توسط شرکت کنترل کیفیت هوا دارای نتایج نسبتا یکسانی در سهم‌های درصدی است و به نظر می‌رسد که کار جدی برای تصحیح نتایج تهران انجام نشده است. اما همان‌طور که در نمودار نیز آمده، طی سال‌های اخیر مصرف مازوت در نیروگاه‌های کشور روند افزایشی داشته است. این وضعیت به احتمال زیاد در صنایعی همچون سیمان نیز روند افزایش را تجربه کرده باشد. در این خصوص بررسی‌های «فرهیختگان» از گزارش‌های مصرف انرژی برخی شرکت‌های سیمانی نشان می‌دهد در سبد سوخت این شرکت‌ها آمار دقیقی از مصرف مازوت درج شده است. البته در شرکت‌های سیمانی اطراف تهران این موضوع قابل مشاهده نیست اما در سایر شرکت‌های استان‌ها به‌وضوح از عنوان مصرف مازوت در سبد سوخت نیروگاه‌ها و شرکت‌های سیمانی و مقادیر مصرف آن نام برده شده است.

   مازوت‌سوزی؛ از شورای شهر اصرار، از دولت انکار
7 آذرماه سوده نجفی، عضو شورای شهر تهران گفت: «شهروندان بدانند که یکی از دلایل آلودگی هوای شهر تهران در ۶ ماه دوم سال مازوت‌سوزی و موارد این‌گونه است، اما متاسفانه به دلیل عملکرد بد شهرداری تهران به‌ویژه مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی در تبیین این موضوع اولین نهادی که در این روزهای آلودگی هوا مورد انتقاد است، مدیریت شهری است و شهروندان خواستار حل این موضوع از سوی مدیریت شهری هستند.» یک روز پس از این اظهارنظر عضو شورای شهر تهران، ساناز جعفرزاده، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و بهره‌برداری تولید شرکت برق حرارتی در واکنش به اظهارنظر سوده نجفی اعلام کرد: «دیگر زمان اینکه هرکسی بتواند حرف بدون سند بزند، نیست. متولی سوخت سه نهاد شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، وزارت نفت و شرکت برق حرارتی هستند و عضو شورای شهر براساس کدام داده‌ اظهارنظر کرد؟ نیروگاه‌های تهران حدود ۱۰ سال حتی یک لیتر مازوت هم دریافت نکرده‌اند.» وی گفت: «منابع متحرک تهران طبق اسناد سازمان حفاظت از محیط‌زیست، سهم ۵۹ درصدی در آلایندگی هوا دارند و سهم نیروگاه‌ها هم 3.8 درصد از کل آلایندگی است اما برخی ۵۹ درصد را رها کرده و این سهم ناچیز را مدنظر قرار می‌دهند. این موضوع اگر عامدانه نباشد از روی غفلت است.»
اما این پایان ماجرا نبود، روز گذشته مهدی پیرهادی عضو شورای شهر در جلسه علنی شورا به موضوع آلودگی هوا اشاره کرد و گفت: «متاسفانه شهر آلوده است و مردم هم این هوا را استنشاق می‌کنند.» پیرهادی گفت: «روند تغییرات غلظت آلاینده‌ها طی بازه 1388 تا 1401 روند کاهشی داشته است اما همچنان می‌بینیم هوا آلوده است و وزارت نفت استانداردهای سوخت را رعایت نکرده و سوخت‌ها با استاندارد ملی عرضه نشده است.» وی ادامه داد: «وزارت نیرو هم در تهیه برق به دلیل برخی شرایط از مازوت استفاده کرده و در سال گذشته از 16 نیروگاه، 14 نیروگاه مصرف مازوت داشته‌اند. این گزارش مجلس است، اگر کسی اعتراض دارد به کمیسیون اصل 90 برود.» پیرهادی گفت: «من نمی‌دانم چرا می‌خواهند بگویند در اطراف تهران مازوت‌سوزی نداریم. این‌گونه بهتر است که بگویند در فصل زمستان گذشته مازوت نسوزانده‌ایم و بیایند تکذیب کنند، آیا می‌توانند تکذیب کنند؟» وی ادامه داد: «جای درد دارد. مطابق جدیدترین گزارش وزارت بهداشت در سال 1400هزنیه ناشی از مرگ‌ومیر 3 میلیارد و 400 میلیون دلار بوده و قطعا این عدد در سال 1401 بیشتر می‌شود.» به گفته پیرهادی در سال 1400 تعداد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در تهران 6 هزار و 398 نفر بوده است.

   افزایش مازوت‌سوزی در آمارها
بررسی‌ها نشان می‌دهد گرچه در شرکت‌های بزرگ ازجمله صنایع سیمان نیز از مازوت استفاده می‌شود (در اطلاعات مصرف انرژی شرکت‌ها درج شده) اما تنها آمار رسمی تجمیعی مصرف مازوت مربوط به نیروگاه‌هاست که وزارت نیرو به‌صورت سالانه منتشر می‌کند. طبق گزارش وزارت نیرو، مصرف مازوت در نیروگاه‌های کشور از 6.8 میلیون لیتر در سال 1380 به حدود 9 میلیون لیتر تا سال 1389 رسیده اما این مقدار در سال‌های 1390، 1391 و 1392 به ترتیب 12، 14.5 و 15.2 میلیون لیتر بوده است. این مقدار در سال‌های 96 و 97 حتی به 3.4 تا 3.6 میلیون لیتر نیز کاهش یافته، اما طی سال‌های 98 تا 1400 مصرف مازوت در نیروگاه‌های کشور رشد داشته و به 6.8 میلیون لیتر در سال 1400 رسیده است. گرچه آمارهای سال 1401 منتشر نشده اما با توجه به ناترازی گاز کشور و اولویت مصرف با خانوارها، به‌نظر می‌رسد بازهم باید شاهد رشد استفاده از مازوت در نیروگاه‌های کشور باشیم. البته لازم به ذکر است که مسئولان دولتی بارها اعلام کرده‌اند اولویت مصرف مازوت در نیروگاه‌هایی است که نزدیک کلانشهرها و شهرهای دارای آلایندگی بالا نباشند.
در این خصوص گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز نشان می‌دهد گرچه در تابستان به‌واسطه کاهش مصرف گاز خانگی، عمده مصرف سوخت نیروگاه‌های حرارتی از گاز تامین می‌شود، اما به‌طور میانگین شاید بتوان گفت در فصل زمستان سهم گاز از سبد سوختی نیروگاه‌ها حدود ۴۰ درصد و ۶۰ درصد بقیه از گازوئیل و مازوت تامین می‌شود. این گزارش نشان می‌دهد طی سالیان اخیر افزایش معنادار مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری در فصل سرد سال، موجب محدودیت عرضه گاز در نیروگاه‌ها شده است که در سال ۱۳۹۹ حدود پنج هزار مگاوات کمبود برق را در فصل سرد سال به همراه داشته است. با توجه به این محدودیت نیروگاه‌های برق کشور معمولا به مصرف سوخت‌های مایع جایگزین مازوت و گازوئیل روی می‌آورند که به‌دلیل کیفیت نامناسب، آلودگی هوای کلان‌شهرها را تشدید می‌کند. در نیروگاه‌های گازی سوخت دوم گازوئیل و در نیروگاه‌های بخاری سوخت جایگزین گازوئیل و مازوت است که به‌دلیل قیمت پایین مازوت تمایل زیادی برای مصرف مازوت در نیروگاه‌های بخاری وجود دارد.

   آلودگی هوای تهران یک مساله تاریخی است
بررسی‌ها نشان می‌دهد آلودگی هوا در شهر تهران یک مساله تاریخی بوده و حتی در دوره رژیم پهلوی نیز این موضوع برای دولت وقت یک چالش بوده است. بر این اساس نمی‌توان و نباید راهکار حل آن یک راهکار تک‌خطی باشد. به عبارتی، عوامل زیادی از جمله موقعیت جغرافیایی کاسه‌مانند و دشت‌چاله‌ای تهران، تجمع صنایع آلاینده، اقتصاد شهر تهران و اقتصاد حامل‌های انرژی در کشور (که موجب تردد تعداد زیاد خودروهای تک‌سرنشین شده) را هم باید در کنار همدیگر دید و صرف افزایش قیمت حامل‌های انرژی شاید نتواند پاسخ کاملی به این چالش باشد. این موضوع را محسن پرویش در مقاله پژوهشی با عنوان «بررسی آلودگی هوای شهر تهران در دهه آخر حکومت پهلوی دوم (چالش‌ها و راهکارها)» با جزئیات مطرح کرده است. در این مقاله پژوهشی آمده است: «اولین واکنش نشریات به معضل آلودگی هوای شهر تهران به ۲۷ آبان ۱۳۳۶ مربوط می‌شود که روزنامه اطلاعات مطلبی را در این مورد و دلایل آن منتشر کرد. از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای شهر تهران در این روزنامه آب‌وهوای متغیر و ناسالم، فراوانی ماشین‌های گوناگون متحرک و ثابت، وجود کارخانه‌های گوناگون مخصوصا کارخانه‌های آجر‌سازی در جنوب شهر و تبدیل باغات و کشتزارها به ساختمان‌های بلند بیان شده بود. در سال ۱۳۴۵ در دانشگاه تهران سمینار آلودگی هوا برگزار شد که رئوس مطالب آن شامل بررسی علل آلودگی هوا، اثرات آلودگی هوا، سنجش آلودگی و روش‌های جلوگیری از آن بود. روزنامه اطلاعات در ۱۵ آذر ۱۳۴۵ در تیتر بزرگی با عنوان «دود تهران را تهدید می‌کند» این سمینار را انعکاس داد. در سال ۱۳۴۵ اداره بهداشت محیط کار و کنترل آلودگی هوا در اداره کل مهندسی بهداشت تاسیس شد که می‌توان آن را اولین گام در مبارزه با آلودگی هوا دانست. اما مساله آلودگی هوا و هشدار درباره تهدید جان مردم در روزنامه‌های اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ بازتاب وسیعی پیدا کرد. در خردادماه سال ۱۳۵۰ کمیسیون آلودگی محیط سنا طی گزارشی ۱۷ پیشنهاد کوتاه‌مدت و ۲۱ پیشنهاد درازمدت به دولت تسلیم کرد. انجمن نفت ایران هم در اسفند ۱۳۵۰ سمپوزیوم آلودگی هوا را با شرکت و همکاری کارشناسان و صاحب‌نظران در تهران برگزار کرد. در سال ۱۳۵۱ به درخواست بازرسی شاهنشاهی کمیسیونی تشکیل شد که مأموریت یافت روی اتوبوس‌های دیزلی شهر تهران آزمایشاتی انجام دهد. مطابق گزارش نهایی کمیسیون کاربرد گاز مایع به مقدار ۲۰ درصد در تقلیل دود اتوبوس‌ها بسیار موثر بود. در ۲۸ خردادماه ۱۳۵۳ مجلس شورای ملی قانون بهسازی محیط‌زیست را به تصویب رساند. یک سال بعد، یعنی در تیرماه سال ۱۳۵۴ آیین‌نامه جلوگیری از آلودگی هوا به تصویب رسید. هشدارها درباره معضل آلودگی هوای شهر تهران در سال ۱۳۵۶ به اوج خود می‌رسد. در این سال روزنامه‌ها با درج تیترهایی هشدارآمیز مدام درباره آلودگی هوای تهران اخطار می‌دهند. دود ناشی از ماشین‌ها، کارخانه‌ها و صنایع خانگی باعث شده بود سطح آلودگی هوای شهر تهران به حالت خطرناک درآید. روزنامه اطلاعات در روز یکشنبه ۲۰ آذر ۱۳۵۶ در گزارشی عوامل آلودگی هوا را بررسی می‌کند و خواستار ایجاد جنبشی به‌منظور مبارزه با آلودگی محیط‌زیست می‌شود. در شماره ۷ دی ۱۳۵۶ روزنامه اطلاعات تیتری با عنوان «آلودگی هوای تهران به مرز خطر رسیده است» به چاپ رسید. منشی‌زاده، رئیس اداره هواشناسی ضمن بیان این هشدار آلودگی هوا را در محدوده شهر ری تا میدان سپه بیش از حد مجاز می‌داند و از شهردار تهران و دیگر مقامات مسئول تقاضا می‌کند برای پاک‌سازی محیط‌زیست تهران از خودروهای دودزا اقدام کنند که عامل اصلی این آلودگی هستند.