جماران: فرشاد مومنی استاد دانشگاه علامه و اقتصاددان در نشست مجازی موسسه دین و اقتصاد با موضوع «نقد و بررسی کتاب چگونه چین از شوک درمانی گریخت؟» با بیان اینکه ساده انگاری افراطی و دم دستی کردن واقعیات پیچیده، ریشه اصلی فاجعه سازی های ناشی از شوک درمانی در سطح دنیا است، گفت: باید حواسمان باشد که شوک درمانی یک مشترک لفظی است. ما با گونه های پرشماری از شوک روبرو هستیم که بعضی از آنها می‌تواند نیروی محرکه نجات هم باشد. آن شوک هایی که نیروی محرکه جهش های توسعه ای است، اقتصاد را از یک وضعیت تعادلی موجود به یک سطح بالاتر هدایت می کند اما آن چیزی که به عنوان یک پدیده مضموم در این خصوص معرفی شده، کادر برنامه تعدیل ساختاری با فشار برخی سازمان های بین المللی در برخی کشورهای در حال توسعه است. به اسم اصلاح بزرگترین فساد را رقم می زنند به این صورت که به شرایط اولیه جامعه بی اعتنایی می کنند، نسبت به مسئولیت های حکومت در تمهید بستر نهادی برای پیشبرد آن اهداف توجه نمی کنند و فقط با تمسک با تغییرات قیمتی ناگهانی و بی مقدمه بسنده می کنند. برای اینکه جلوی این فریب ها گرفته شود باید سطح شعور و دانایی نظام تصمیم گیری را بالا برد. ما باید یک شاقول برای سنجش ادعاها و وعده های آنها لحاظ کنیم. آن شاقول چیست؟ اینها باید بفهمند اگر واقعا قرار است اصلاحی صورت بگیرد، ما باید شاهد تعادل و توازن بیشتر نیروهای اقتصادی و اجتماعی و بخش های مختلف اقتصادی باشیم و به ویژه باید شاهد بهبود و ارتقای کیفیت مردم هم باشیم. عدم تعادل هایی مانند تورم و بیکاری باید مرتبا جای خود را به رشد مستمر بدهد. باید با این فریب هایی که مافیاها با دستکاری ذهن مخاطبان شان در ساختار قدرت انجام می دهند، مبارزه کرد.

وی افزود:  بالغ بر 100 سال است که اقتصاد ایران در اسارت ناطمینانی ها با منشا طبیعت و شوک های برون زا بوده است. تا زمانی که این نااطمینانی ها حل و فصل نشود ایران از چمبره توسعه نیافتگی خارج نخواهد شد. این نااطمینانی های برون زا با مناسبات اقتصاد سیاسی بین المللی پیوند خورده است. در صدساله اخیر که اقتصاد ایران به نفت آلوده شده، با پدیده شوک برون زا و نوسانات قیمت نفت هم روبرو بوده ایم. نوسانات قیمت نفت بیش از 2 برابر نوسانات همه کالاها و خدماتی است که در بازار های جهانی مبادله می شود.

استاد دانشگاه علامه خاطرنشان کرد: چرا با اینکه در گزارش های رسمی نوشته شده ایران از نظر نااطمینانی های با منشا طبیعت یکی از آسیب پذیرترین کشورهای دنیا است، در هیچکدام از برنامه های توسعه، تمهید بایسته ای نداریم و نسبت به آبا و نیاکان خود پس رفت داشته ایم؟ متاسفانه قبل ازینکه ما به مصرف کننده فرآورده های مادی کشورهای پیشرفته صنعتی تبدیل شویم، بخش اعظمی از نظام آموزش و پرورش مان مصرف کننده فرآورده های اندیشه ای آنها بوده است. چون در این نظام آموزشی روش شناسی جایگاهی ندارد، ما مسائل آنها را به عنوان مسائل خود شناسایی می کنیم و مسائل خود را هم تبیین نمی کنیم. بزرگ ترین فاجعه سازی ناشی از رواج بازارگرایی در کشورهای در حال توسعه، حساسیت زدایی از مسئله خطیر نااطمینانی ها است. کوتوله پسندی ساختار قدرت در گزینش افراد به تداوم این مناسبات کمک میکند. اندیشه کارشناسی و علم از جنس قدرت است بنابراین یکه تازی، علم را بر نمی تابد. ما دچار دو توهم بزرگ در ساختار قدرت و بخش هایی از بدنه کارشناسی هستیم. یک توهم این است که هرچه چپ ها بگویند غلط است در حالیکه اندیشه مارکسیستی مانند هر اندیشه بشری در عین حال که کاستی هایی دارد نقاط قوتی هم دارد. توهم دیگر این است که چون بلوک شرق سابق فروپاشیده، بگوییم هرچه راست گراها می گویند درست است.

وی در ادامه بیان کرد: جامعه یک کل بهم پیوسته است بنابراین توهم متحول کردن جامعه با ابزار پول و قیمت فاجعه می سازد. مساله قیمت و بازار تابع کیفیت و ماهیت دولت است. در صورت بندی نظری شوک درمانی باید بپرسیم کدام دولت و تحت چه شرایطی می‌خواهد دست به شوک درمانی بزند؟ شوک درمانی روی سه رکن آزادسازی قیمت ها، خصوصی سازی و آزادسازی تجاری استوار است اما در کشورهای در حال توسعه آزادسازی و خصوصی سازی در غیاب نهادهای پشتیبان بازار و برنامه توانمند سازی دولت و بخش خصوصی صورت می گیرد. توانمند سازی بخش دولتی حیاتی تر است چون اگر شما یک دولت ضعیف داشته باشید، با بهای اندک به صورت رشوه خودفروشی می کند. همه باید فهمیده باشند مقام نظارت بالاتر از مقام اجرا است و اگر حکومت بخواهد تنظیم گری کند سطح مهارت و تسلط او بر اقتصاد باید بالاتر از بخش خصوصی باشد.

مومنی با بیان اینکه توصیه به آزادسازی تجاری قبل از تمهید یک برنامه مبتنی بر ارتقا بنیه تولید ملی فاجعه ساز خواهد شد، گفت: در دهه 1370 شوک قیمت ارز را با این توهم که انگیزه واردات کاهش پیدا کنند اجرا کردند اما در 5 ساله اول بعد از شوک نرخ ارز، اندازه ی واردات کالاهای لوکس در ایران 53 برابر رشد کرد. هر کس می خواهد آزادسازی تجاری کند اول باید برنامه ارتقای بنیه تولیدی را اجرا کند وگرنه تو کاری میکنی منابع ارزی اندکی که داری صرف واردات لوکس شود که کینه و خشم را بسترسازی می کند. حیاتی ترین رمز نجات چین از شوک درمانی این است که راه حل غلبه بر بحران کمیابی در یک کشور با فقر گسترده و عقب ماندگی مزمن تاریخی، ارتقای بنیه تولیدی و راه اندازی بستر نهادی مشوق تحقق صرفه های ناشی از مقیاس است درحالیکه بازارگرایی مبتذل و برنامه تعدیل ساختاری به جای ارتقای بنیه ملی کنترل، تقاضای محروم ترین گروه های اجتماعی را در دستور کار قرار می دهد. در اقتصادی که دولت بزرگترین مصرف کننده و بزرگترین سرمایه گذار باشد، شوک های قیمتی حکومت را دچار افلاس مالی کرده و آن را به یک موجود خطرناک تبدیل می کند که برای تامین نیازهای مالی به صورت مردم و تولیدکننده ها چنگ می اندازد. حکومت مفلس قادر نیست از عهده تعهدات خود بر بیابد. صندوق بین المللی پول گزارشی منتشر کرد که در آن می گوید فقط 5 کشور هستند که در زمینه مسئولیت پذیری حکومت در زیرساخت های فیزیکی و انسانی توسعه اش نسبت به تولید ناخالص داخلی شان از ایران کوچک تر است. از جهتی شوک درمانی به ورشکستگی مولدها هم منجر می شود. گزارش های رسمی می گوید در 15 سال گذشته حدود 10 هزار واحد صنعتی در ایران ورشکسته شده و 61 درصد ظرفیت های صنعتی در ایران بلااستفاده است. آنهایی که برای ما ژست اسلامی می‌گیرند چطور می توانند به این همه اسراف حساس نشوند؟ این بلااستفاده ماندن یعنی دولت انسان تربیت کرده است، همه چیز را فراهم کرده و ماشین آلات را وارد کرده اما به خاطر شوک درمانی 61 درصد ظرفیت هایش بلااستفاده شده است. چرا برای مسببین این ماجراها تنبیهی در نظر گرفته نمی شود؟ قانون فقط برای زلف خانم ها وجود دارد؟ این همه تخطی از قانون مجازات ندارد یا فقط یک دانشجویی که می گوید این چه بساطی است، باید تنبیه شود؟

این اقتصاددان با اشاره به اینکه برای توجیه شوک درمانی از تمثیل های واحدی استفاده می شود، گفت: تا می گوییم چرا دارید زندگی مردم را بهم می ریزید می گویند این یک پیچ خطرناک است که باید از آن عبور کنیم. هربار در ایران از شوک درمانی استفاده می شود، این تمثیل ها به کار برده می شود . یک تمثیل دیگر این است که می گویند یک فنر در حال در رفتن است. ماجرای نرخ ارز تابع سیاست های پولی، مالی، تجاری و صنعتی است که اگر اصلاح شوند، فنری در کار نخواهد بود. الان دوباره زمزمه های درباره ماجرای فنر قیمت حامل های انرژی و سوخت به گوش می رسد گویی که زخم های سال 1398 التیام یافته و چون عزیزان در معرض زخم های 1401 هستند، مجددا به سراغ آن رفته اند. شما چگونه انتظار بهبود وضعیت در اثر شوک درمانی دارید وقتی به آن جراحی و مجروح سازی و ... می گویید؟ می گویند همه چیز را بر عهده بازار بگذاریم چون بازار از عقل سلیم بهتر عمل می کند. مگر ما در طول تاریخ بازار منهای دولت داشته ایم؟ اینکه طرز عمل بازار به چه سمت و سویی کشیده می شود، تابع نهادهای پشتیبان بازار است. برای ارتقای وضعیت و بهبود کیفیت زندگی باید زحمت کشید. اینکه کرکره عقل را پایین بکشیم جز فاجعه چیزی به بار نمی آورد.

وی با اشاره به بخش هایی از کتاب گریز چین از شوک درمانی، افزود: سهم روسیه از تولید ناخالص جهانی در پایان عمر اتحاد شوری 3.7 درصد بود اما بعد از سه دهه شوک درمانی این سهم به 2 درصد رسید یعنی حدود 50 درصد سقوط رخ داده است. درهمان سال 1990 سهم چین از اقتصاد جهانی 2.2 درصد بود که در سال 2017 به 15 درصد رسیده است. هزینه فرصت تمسک به شوک درمانی با این اعداد قابل درک است. دراین گذار، چین بیش از 500 میلیون نفر را از خط فقر خارج کرد. سه چهارم جمعیت فقرای دنیا که در این سه دهه کاهش پیدا کرده، مربوط به چین بوده است. در همین دوره اندازه جمعیت فقیر روسیه 5 برابر شده است. برخی برای توجیه مطامع رانت جویان از شوک درمانی آدرس های غلط می دهند. می گویند پدیده تورم صرفا پولی است. حیاتی ترین مولفه تورم ساختاری ضعف بنیان های تولید فناورانه است. نئوکلاسیک ها در ایران می گویند کل تورم به نقدینگی ربط دارد و نقدینگی حاصل کسری بودجه دولت است. نقدینگی و کسری بودجه را پررنگ می کنند تا شوک درمانی به عنوان عامل اصلی ظاهر نشود. بعد از شوک درمانی هیچ عنصری به اندازه فاجعه سازی های رانتی و پرفساد بانک های خصوصی در دامن زدن به تب سوداگری های ضد توسعه، در ایجاد تورم نقش نداشته است. به ما می گفتند مومن از یک سوراخ دوبار گزیده نمی شود اما برخی هرسال از ناحیه شوک درمانی گزیده می شوند و چرت شان پاره نمی شود. متاسفانه در ایران برای اینکه کسی تضعیف نشود، فرایند تصمیم گیری ها، اهداف و نتایج آنها ثبت و ضبط نمی شود. وقتی می خواستند افتضاح امسال را در زمینه شوک ارزی  توجیه کنند رییس سازمان برنامه و بودجه می گفت چیزی نیست! حول و حوش 7 درصد تورم ایجاد می شود. متاسفانه انقدر سهل انگاری که تنه به تنه نادانی می زند در اینجا وجود دارد.

مومنی در پایان گفت: یکی از حیاتی ترین راه های نجات، فهم سریع توالی ها است. اول باید به سمت جایی بروید که اکثریت جمعیت و فعالیت ها در آنجا است. بازارگراهای افراطی مانند فریدمن و هایک می گفتند اول باید آزادی قیمت در دستور کار قرار گیرد تا بتوان استبداد را کنترل کرد. رابینز که خود بازارگرا بوده می گوید فاشیزم و نازیسم زاده ی رها سازی قیمت ها و افزایش تورم بوده اند.  اینکه چینی ها انقلاب ناسیونالیستی را کنار زدند و سراغ کمونیست ها رفتند به خاطر قابلیت کمونیست ها در کنترل تورم ها بود. نجات چین از شوک درمانی نشان از این آگاهی داشت که هیچ چیز مقدم بر کنترل نیست چون تورم ثبات وامنیت را به چالش می کشد. کلید حل مساله سیاست های تورم زا، در طراحی یک نظام توزیع قدرت قرار دارد.