جماران _ منصوره جاسبی: با رخدادی سیاسی به نام کودتای 1299، ایران مرحله جدیدی از حیات خود را آغاز کرد. این دوره به وضوح دخالت ابرقدرت ها را در امور اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور به نمایش گذاشت. از جمله این دخالت ها عزل و نصب نخست وزیران بود. 

از سویی دیگر در امریکا دو حزب جمهوری خواه و دمکرات در مسابقه ای برای کرسی ریاست جمهوری خود را آماده می کردند که سرانجام پیروز این دوئل سیاسی، جان اف کندی بود اما شاه برای رسیدن به خواسته های خود دل در گرو نامزد دیگر یعنی ریچارد نیکسون بسته بود. پیروزی کندی درواقع پیروزی علی امینی در ایران تلقی می شد. در گزارشی به ساواک آمده است:

«کندی با دکتر امینی از نزدیک آشناست و پس از شروع به کار دکتر امینی را تقویت و حمایت خواهد کرد و نیز گفته شده است که ریاست کندی در ایران تقویت جناح دکتر امینی و از طرف دیگر حمایت از جبهه ملی است.» (گزارش به ساواک – 1  /  11  /  1339)

علی امینی در راس دولت ایران

دولت آمریکا به محمدرضا پهلوی فشار آورد که هر چه سریع‌تر علی امینی را با اختیارات کامل به نخست وزیری منصوب کند. شدت فشار آمریکا بر شاه به حدی بود که ظاهراً در مسافرت زمستانی سال ۱۳۳۹ او به سوئیس، به وی اعلام شد که اگر با خواسته‌ های دولت جدید آمریکا موافقت نکند، با سقوط سلطنت و ریاست جمهوری امینی مواجه خواهد شد. این مطلب را بعدها در زمان صدارت امینی، مخالفین «مطلع» او به صراحت گفته‌اند: «دست‌ هایی از مخالفین دولت می‌ گفتند که هنگام مسافرت مقام شامخ سلطنت به اروپا مقامات آمریکایی رسماً به شاهنشاه توصیه نموده بودند که از مقام خود مستعفی گردند... ساغر یغمایی که این مطلب را می‌گفت، اظهار داشت: ژنرال دو گل و صدر اعظم آلمان و انگلیس‌ها على رغم نظر آمریکایی‌ها در صدد حمایت از مقام شامخ سلطنت و رژیم سلطنتی در ایران برآمده، رسماً به اطلاع مقامات سیاسی آمریکا رسانیده‌اند که آنها در ایران از رژیم موجود جدأ جانبداری می‌کنند و اجازه نمی‌دهند سیاست آمریکا یک طرفه در ایران اعمال زور و قدرت نماید.» (گزارش به ساواک – 25  /  8  /  1340)

سرانجام علی امینی، این سیاستمدار کهنه کار که بسیار به مذاق سیاستمداران امریکایی خوش می آمد، برای یک سری اصلاحات اجتماعی به منظور کنترل تحرکات مردمی در بیست و هفتم اردیبهشت ماه سال 40 روی کار آمد. او با برشمردن فساد در دولت های گذشته به دادن وعده و وعید به مردم پرداخت و خود را شخصی دیندار و مخالف فساد معرفی کرد.

مرحوم صادق طباطبایی در خاطرات خود به روی کار آمدن امینی اشاره کرده و گفته است:

با فشار روز افزون آمریکاییان بر شاه، او ناچار علی امینی را که قبل از آن مدتی ‌‎ ‎‌سفیر ایران در ایالات متحده بود و با برادران کندی رابطه ای گرم و صمیمانه داشت، به ‌‎ ‎‌نخست وزیری برگزید.‌ ‌‎‌‌با روی کار آمدن امینی، سیاست های به اصطلاح «دفع فشار» آمریکا با قول به ‌‎ اصلاحات سیاسی و اقتصادی به مرحله اجرا درآمد. (خاطرات سیاسی- اجتماعی دکتر صادق طباطبایی؛ ج 1، ص 175-176)

دیدار علی امینی با مراجع قم 

اول دی ماه 1340 علی امینی همراه شریف العلماء و چند نفر دیگر به قم رفتند و پس از زیارت مرقد حضرت معصومه(س)، برای عرض تبریک ولادت حضرت امیر(س) به محضر مراجع و علما عظام وقت رسید. طبق برنامه، علی امینی نخست به منزل آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی و سپس منزل آیت الله نجفی و آیت الله شریعتمداری و در مرحله پایانی به منزل امام خمینی، رفت و با آقایان دیدار و گفتگو کرد.

در کتاب "همراه دوران غربت" که به خاطرات حجت الاسلام والمسلمین سید رضا برقعی پرداخته شده، این ماجرا را اینگونه به تصویر کشیده است: 

بعد از وفات مرحوم آقای بروجردی (بهار 1340)، شاه تصمیم گرفت دکتر علی امینی را برای مذاکره و ایجاد زمینه دوستی با علمایی که امکان مرجعیت و جانشینی آقای بروجردی را دارند به قم بفرستد. و لذا از طریق عواملی که در بین روحانیون و شخصیت های سیاسی داشتند با مراجع آن زمان تماس گرفتند و هر کدام از آن ها به روش خودشان اجازه ملاقات خصوصی را دادند؛ اما ملاقاتشان با امام خمینی در همان اتاق دیدارهای عمومی و در حضور جمعی از علما و فضلا انجام شد.

امینی دم در اتاق ایستاده بود و شخص همراهش به حضرت امام عرض می کند که آقای دکتر آمده است. امام هم بی آن که تشریفات خاصی برای او قائل شوند می گویند «بفرمایند». جایی در کنارشان باز می شود و امینی می نشیند و از حضرت امام احوال پرسی می کنند. از مضمون صحبت هایشان چیزی به یاد ندارم. سخن پنهانی نبود و در حد احوالپرسی بود. همان موقع شنیدیم که امینی پس از رفتن، درباره امام گفته بود که این تنها شخصیتی است که حکومت باید از او حساب ببرد؛ آدم پخته ای است که برخورد با سیاسی ها را بلد است و با دیدنشان دست و پایش را گم نمی کند و تشریفات خاصی برایشان قائل نمی شود. اهمیت این سخنان در آن است که سیاست مدار کهنه کار شصت ساله ای مثل او این حرف ها را بیان می کند.

روایت مرحوم آیت الله پسندیده از دیدار امام و علی امینی

آیت الله سید مرتضی پسندیده، برادر امام خمینی در کتاب خاطراتشان به دیدار علی امینی که در منزل امام خمینی صورت گرفت پرداخته و نقل کرده است:

دکتر امینی انتخاب شده بود که‌‎ ‎‌اصلاحات ارضی را انجام بدهد و املاک را در ولایات ایران به کشاورزها انتقال بدهد. به‌‎ ‎‌این خاطر در قم به دیدار مراجع وقت رفت و بنا گذاشت که خدمت امام هم برسد. در آن‌‎ ‎‌وقت من هم در آنجا بودم. آقای سعید پسر مرحوم حاج میرزا عبدالله چهلستونی هم در‌‎ ‎‌آنجا بود و با یکی از وعاظ تهران ـ که خیلی هم معروف بود و با امینی هم ارتباط داشت ـ‌‎ ‎‌آمده بودند که آقا را وادار کنند به امینی احترام کنند!‌

‌‌آقای محمدی گیلانی هم در همان اتاق بیرونی در خدمت امام نشسته بود، ایشان هر‌‎ ‎‌دو دستهایش را از عبا بیرون آورده بود و خیلی مؤدب نشسته بود من به آقای گیلانی‌‎ ‎‌گفتم وقتی که امینی می آید اینطور ننشین و دستهایت را از عبا بیرون نیاور. امام گفتند که:‌‎ ‎‌آقای محمدی همیشه این طوری است، رسماً اینطور می نشیند و خیلی مؤدب است.‌‎ ‎‌حالا هم ایشان همینطور هستند، خیلی منظم و مرتب و خوش لباس و با اخلاق پسندیده‌ ‎‌رفتار می کنند.‌

‌‌در هر صورت دکتر امینی وارد شد. جلوی درب اتاق که رسید، آقای سعید پسر‌‎ ‎‌مرحوم حاج میرزا عبدالله به امام اصرار کرد که بلند شوید، سرپا بایستید و احترام کنید!!‌‎ ‎‌ایشان گوش ندادند و اعتنا نکردند. امینی هم دم در اتاق برای باز کردن بند کفشش عمداً‌‎ ‎‌مقداری به بند کفشش ور رفت تا مقداری طول بکشد و آقا بلند شوند و به او احترام‌‎ ‎‌کنند. به هر حال دکتر امینی با شریف العلمای خراسانی با هم بودند و وارد شدند. وقتی که‌‎ ‎‌به داخل اتاق آمدند و نشستند، آقا بلند شدند و فوراً هم نشستند. ضمناً قبلاً آقای‌‎ ‎‌مسعودی گفته بود که شیرینی تهیه کنید و امام نپذیرفتند و فرمودند: فقط یک ظرف گز‌‎ ‎‌بیاورید و جلویشان نگه دارید، دیگر شیرینی لازم نیست. وقتی امینی نشست،‌‎ ‎‌می خواست صحبت کند ولی آقا اصلاً مجال صحبت کردن به او ندادند و خودشان‌‎ ‎‌شروع کردند به صحبت و نصیحت کردن. او هم خداحافظی کرد و رفت. (تاریخی که‌‎ ‎‌دکتر امینی به منزل حضرت امام آمد 13 رجب سال 1381 قمری بود.) (خاطرات آیت الله پسندیده؛ ص 225-226)

متن سخنان امام در دیدار با علی امینی

امام: حضرت على- علیه‌السلام- مى‌ فرماید: کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیّته. هر انسانى مسئولیتى دارد و انسان ها مسئول آفریده شده‌ اند. این مسئولیت با توجه به شرایط زمانى و مکانى و نسبت به افراد فرق مى‌ کند. مثلًا مسئولیت فرد عادى، با یک فرد عالم؛ مسئولیت یک فرد بازارى، با یک فرد نخست‌ وزیر، مساوى نیست. هر کس که مقام بالاترى دارد مسئولیت بیشترى دارد. حالا که شما نخست‌ وزیر هستید، مسئولیت شما با یک فرد عادى مساوى نیست. این کشور، نخست‌ وزیران فراوانى به خود دیده است.

بعضى از این نخست‌ وزیرها خدمت کردند به مردم و در بین مردم، الآن هم حرمتى دارند، یک منزلتى دارند. بعضى‌ها هم خیانت کردند. شما سعى کنید از آن نخست‌ وزیرهاى «ملعون» نباشید؛ از نخست‌ وزیرهاى «مرحوم» باشید. من راجع به دولت و راجع به مسائل حوزه چند مطلبى داشتم، خواسته‌ هایى داشتم و نظریاتى داشتم. در زمان حیات آیت‌اللَّه بروجردى- رضوان ‌اللَّه تعالى علیه- پیشنهاداتم را به ایشان منتقل کردم؛ و نوشتم که ایشان به دولت برسانند؛ نمى‌ دانم ایشان به دولت نرساندند، یا ایشان به دولت رسانیدند اما دولت عمل نکرد. من از تقواى آیت ‌اللَّه بروجردى بعید مى‌ دانم که یک مسائلى که در رابطه با سرنوشت مسلمین بود نرسانده باشند. تحقیقاً ایشان رسانیده ‌اند، دولت بوده که به این درخواست ها عمل نکرده. حالا شما به عنوان مسئول دولت آمده ‌اید از حوزه و از روحانیت نظر مى‌ خواهید راجع به اوضاع کشور! من چند مسأله مى‌ گویم و جدّاً مى‌ خواهم که به آنها عمل شود: اولین مسأله اینکه این حوزه که شما آمده‌ اید، طلاب و علما اینجا زندگى مى‌ کنند، با حداقل [لوازم‌] زندگى. آنها براى دین مردم و تربیت مردم فعالیت مى‌ کنند؛ تا کشور را از نظر معنوى، از نظر اخلاقى تربیت کنند. اینها در واقع خدمتگزاران بى‌ مزد و مواجب کشور هستند. هیچ توقع و انتظارى هم از دولت ندارند. تنها خواست آنها این است که مورد اذیت واقع نشوند. اما آن چهار نکته اصلى که مورد نظر بود: اول مسأله دانشگاههاست. من نمى‌ دانم چه ارتباطى بین بى‌دینى و خلاف اخلاق با دانشگاه ها وجود دارد؟ چه ارتباطى بین این دو مسأله هست؟ آنها که‌ دانشگاه مى‌ روند و از دانشگاه ها فارغ‌ التحصیل مى‌ شوند، واقعاً از نظر اخلاقى و دینى بسیار ضعیف هستند. واقعاً ضد اخلاق و ضد دین مطرح مى‌ شوند. چه ارتباطى بین این مسأله هست، من هنوز پى نبردم. ببینید این وضعیت از اساتید اینها هست؟ از محیط دانشگاه است؟ از وضعیت دولت است؟ بالاخره از هر منشأ هست جلوگیرى کنید. این دانشگاه شوخى نیست. اگر کتاب هایشان بدآموزى دارد، اگر معلمین آنها بدآموزى دارند، اگر محیط دانشگاه اینطورى است، باید به این جوان ها رسید. اینها سازندگان آینده کشور ما هستند.

 [امینى: تقصیرش با شماست. مسئولیت به عهده روحانیت است.]

امام: مگر روحانیت مى‌خواهد افراد بى‌دین بار بیایند؟ مخالف مسائل اخلاقى بار بیایند، ضداخلاق بار بیایند؟

 [امینى: نه! منظور من این نیست. منظور من این است که در پدید آمدن این مسأله، روحانیت مسئولیت دارد. وقتى این روش جدید آموزشى وارد کشور ما شد، آن موقع در کشور ما جز روحانیون، افراد باسوادى وجود نداشتند. رشته تعلیم و تربیت، بسته به روحانیت بود. بعد از تأسیس دانشگاه و بعد از روى کار آمدن نظام تحصیلى جدید، روحانیون به جاى اینکه بیایند همکارى کنند و سر نخ را به دست بگیرند رفتند در حوزه‌ ها و مساجد گوشه‌ نشین شدند؛ و افراد غیر شایسته جایگاه اینها را گرفتند. من اعتراف مى‌ کنم که در بین استادان دانشگاه از هر صنفى وجود دارد حتى از گروه ها و اقلیت ها و غیراقلیت ها. این هم مسئولیتش به عهده آقایان روحانى است.]

امام: آقا! مى‌ دانید آن موقع حکومت دست کى بود؟

 [امینى: مشخص است، تأسیس دانشگاه برمى‌گردد به سال 1313 حاکم مشخص بود؛ معیّن بود.]

امام: شما نمى‌ توانید بگویید، ولى من مى‌ توانم بگویم. آن موقع حکومت دست رضاخان بود. و مى‌ دانید که رضاخان دست‌ نشانده انگلستان بود. اجنبى ‌ها رضاخان را روى کار آورده بودند. شما آقاى امینى! مى‌ فرمایید آقایان علما مى‌ آمدند با فردى که دست‌ نشانده اجنبى بود همکارى مى‌ کردند و دست به دست او مى‌ دادند؟ نه! علما هرگز این کار را نمى ‌کردند و نمى ‌کنند. آنها در انتظار این بودند که یا توان و امکاناتى به دست آورند تا خودشان حکومت را اداره کنند، یا اگر چنین توانى نداشتند در انتظار بنشینند؛ در خانه ‌شان، در مساجد، در حوزه‌ ها و در جاهایى که تماسى با حکومت نداشته باشد. بنابراین از روى حساب نمى‌ توانستند با حکومت دست ‌نشانده اجنبى همکارى کنند.

 [امینى: دولت در خدمت علماست. ما وظیفه داریم که آقایان هر چه فرمودند اجرا کنیم. حالا، از جمعى از استادان درخواست شده که در کتاب هاى درسى تجدیدنظر کنند. در جمع استادان، بعضى از چهره‌ هاى روحانى هم هستند، اینها مأمور شده‌ اند که در اصلاح کتاب هاى درسى گامى بردارند. به نظر حضرت عالى هم خواهد رسید.]

امام: خانواده، مبناى جامعه ماست. اگر خانواده‌ ها- از نظر اخلاقى- متزلزل شوند، تمام جامعه ما متزلزل خواهد شد. در رابطه با مسائل خانواده، دو مسأله مطرح است: یکى مسائل بى‌بند و بارى‌ها، و بعد این ادعاى تساوى حقوق [زن و مرد]، و پاره‌ اى از مسائلى که امروز مطرح است.

اینها چه مى‌ گویند؟ اینها چه ادعایى دارند؟ اینها مگر ایرادى به اسلام دارند؟ اگر چنین است ما تکلیفمان را روشن کنیم، تکلیف آنها را هم روشن کنیم. اگر یک ضعف هایى هست؛ یا خلاف عدالت هایى از نظر اجرایى در کار هست شما حلش کنید تا کار به این وضعیت نکشد.

 [معاون مذهبى نخست وزیر، آقاى شریف ‌الزمانى: بله آقا! اینها تعداد انگشت شمارى از زنان هستند، اینها مشهور هستند، تعداد ایشان از تعداد انگشتان دست بیشتر نیست! بچشم! ترتیبى داده مى‌ شود.]

امام: رسیدگى به ازدواج و طلاق در محضرها هم لازم است. من به مسئولین امور اطلاع داده‌ ام که مسأله طلاق خیلى مهم است. شرایطى که در ازدواج هست، خیلى سهل است، اما در رابطه با طلاق خیلى سخت گرفته شده. در مسأله طلاق، باید دو نفر شاهد عادل حضور داشته باشد؛ بعد نصیحتى صورت بگیرد. حتى‌ الامکان سعى شود کانون گرم خانواده متلاشى نشود. ولى این آقایان و محضری ها براى اینکه به حق ثبت خودشان برسند، تا یک زنى مراجعه مى‌ کند و از شوهرش شکایت مى‌ کند فورى کارى مى‌ کنند که طلاق صورت بگیرد- بى‌آنکه این صیغه طلاق را پیش دو نفر عادل بخوانند- در نتیجه، آن خانم هم خیال مى‌ کند طلاق گرفته مى‌ رود؛ در حالى که طلاق نگرفته، در واقع امر مى‌ رود و ازدواج مى‌ کند، و این پایه یک امر نامشروع قرار مى‌ گیرد؛ و به این ترتیب‌ جامعه از نشر مسائل [خلاف‌] عفت، به این روز مى‌ افتد که مى‌ بینید.

 [مسأله دیگرى که امام در اینجا مطرح فرمودند، مسأله رسیدگى به امور مردم بود. مردم در ناراحتى به سر مى‌بردند. آن سال، سال سختى بود. زمستان بسیار سردى داشت. معروف بود که در همدان تعدادى از بى‌بضاعت ها از سرما خشکیدند.]

امام: به وضع مردم برسید. خانواده‌ هاى گرفتار زیاد هستند، باید با آنها کنار بیایید. به اینها کمک کنید، نه اینکه همیشه به فکر خودتان باشید.

 [هنگام ظهر بود، نخست‌وزیر مى‌خواست برود. امام تعارف کردند: با نان و پنیر طلبگى قناعت کنید! شریف‌الزمانى گفت: منظور آقا این است که با علما هم ‌غذا شوید تا ببینید آقایان علما چه مى‌کشند! بعد [نخست‌وزیر] گفت: نه! ما در سالاریه مهمان هستیم؛ اگر حضرت عالى هم افتخار دهید، اتومبیل مى‌ فرستیم، ناهار تشریف بیاورید. آقا فرمودند: نه! من معذور هستم، نمى‌ توانم. نخست وزیر رفت.] (صحیفه امام، ج21، ص477)