جماران: در فرصت پدید آمده پس از پایان جنگ سرد (1991) و از سال های نخستین قرن  21 به ویژه از 2014، راه های نوین همکاری های بین المللی در قالب تفاهم های استراتژیک نه اتحادهای استراتژیک (این دو مفهوم با هم تفاوت دارد) از مهمترین محورهای سیاست خارجی چین بوده است تا جایی که این کشور در نتیجه این سیاست تا سال 2022 بیش از 110 تفاهم استراتژیک با کشورهای مختلف امضاء کرده است که بخشی مهم از این تفاهمات ناظر به همکاری های اقتصادی، تکنولوژیک، علمی، فرهنگی و رسانه ای است ( Boni, F., 2022 ). هدف از تمام تفاهمات استراتژیک چین، برساخت شبکه ای جهانی از همکاری ها برای گسترش «سپهر نفوذ»، هژمونی و تضمین قدرت این کشور در سه حوزه ی اقتصادی، سیاسی و نظامی تا سال 2050 است. آنچه تحقیقات، از نتایج تفاهمات رسانه ای چین نشان می دهد،  تلاش رسانه ای برای معرفی چین به عنوان قدرتی با ظرفیت های بالای اقتصادی و تکنولوژیک، تنش پرهیز، و قائل به حقوق بین الملل و عدم مداخله در امور داخلی کشورهاست. از 2017 چین، استراتژی رسانه ای جدید خود را به دستور رهبر فعلی این کشور برای افزایش نفوذ و اعتبار سرعت بخشید، که چهره ی خود را در جهان پیرایش و پردازش کند و سربرافراشتن شینهوای جدید محصول همین سیاست بود. چین، سالهاست برای گسترش حضور فرهنگی و به عنوان آموزش زبان و فرهنگ چینی، در تقریبا اکثر قریب به اتفاق کشورهای جهان انستیتوهای کونفوسیوس پایه گذاری کرده است که دو مرکز از این موسسات نیز در تهران (1387) و مازندران (1398) تاسیس شده است. علاوه، چین از شرکت های تجاری و خدماتی از جمله خدمات بهداشتی و نهادهای مدنی که به ظاهر وابسته به حزب کمونیست نیست اما در واقع از جانب حزب حاکم سیاستگذاری می شوند برای این هدف بهره می برد. در یک تحقیق عملکرد شبکه رسانه ای وابسته یا همکار با چین در کشورهای مختلف جهان و اروپا به همراه سیاست های گسیل ماسک و واکسن و دارو طی پاندمی کرونا 2021 – 2020 مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که این کشور چگونه توانسته است  از طریق همین رسانه ها، به جای یک کشور متهم در پاندمی کرونا ، خود را به عنوان یک کشور منجی و خیرخواه حتی به مردم کشورهای اروپایی نظیر ایتالیا معرفی کند. جالب است بدانید، آنسا خبرگزاری رسمی ایتالیا در همکاری با شینهوا، در قالب همان تفاهم نامه ها صدها خبر موثر به نفع چین و با رویکرد معرفی چین به عنوان یک کشور مسئولیت پذیر  طی  پاندمی کرونا منتشر کرد ( Boni, F., 2022 ).

پشت نقاب چین یک کشور معصوم نخوابیده است

با این همه، آنچه در گفت و گوهای اخیر چین با کشورهای عربی خلیج فارس جلب توجه می کند، آن است که گویی با «چین جدیدی» مواجه هستیم. چینی که بر اساس شواهد، سیاست تنش حداقلی را کنار گذاشته و در دوران جدید، برای  تحکیم موقعیت خود به عنوان یکی از قطب های اصلی جهان، چهره ی پیچیده تر و بعضا مهاجم از خود بروز می دهد. معلوم بود که پشت نقاب سرمایه گذاری های عظیم اقتصادی و سیاسی چین در کشورهای مختلف جهان، یک کشور معصوم نخوابیده است.  اما حالا این نگاه ایجاد شده است که چین جدید، همان اندازه که بزرگ است می تواند خطرناک هم باشد و منافع خود را نه صرفا در رقابت با قدرتهای دیگر که چه بسا از دراز کردن دست خود در جیب دیگران و با تعدی به حریم دیگران هم دنبال می کند. همین نمونه ایران کافیست. بی آن که مناقشه ای پیشین فی مابین ایران و چین وجود داشته باشد و در حالی که تصور می شد، اوج گرمی روابط ایران و چین است، ناگهان این کشور، غیر دوستانه ترین و غیر دیپلماتیک ترین مواضع نسبت به تمامیت ارضی و توان نظامی و هسته ای ایران را از خود بروز داد و اعتمادسازی چندین دهه را یک شبه جایگزین پرسش های فراوان و بی اعتمادی کرد.

تفاهم نامه با کشورهای خلیج فارس و خطای چینی

احتمال جا ماندن ایران از تحولات سریع جاری در منطقه

در روزهای اخیر و در پی تفاهم نامه های چین با کشورهای جنوب خلیج فارس، یک فراز بسیار تکرار شد که «چین بر اساس منافع ملی خود عمل کرده است». آری این حقیقت دارد. این که چین ارتباط با این کشورها و حتی جنگ سرد با آمریکا در منطقه ای که حیات خلوت آمریکا بوده را در قالب چند جانبه گرایی بر اساس ظرفیت های جاری و آتی خود، امری استراتژیک بداند تعجب برانگیز نیست. به ویژه آن که در دنیای امروز، روابط استراتژیک، بیشتر بر پایه ی منافع مشترک طراحی می شود تا ارزش های مشترک. گرچه پایدارترین روابط وقتی رخ می دهد که بر دو پایه ی ارزش های مشترک و منافع مشترک استوار شود. از مشکلات داخلی چین، مسلمانان از جمله اویغورها هستند و مهمترین مسئله اقتصادی توسعه صادرات کالا و واردات انرژی، و مهمترین موضوع منطقه ای برای چین، تایوان است. چین در گفت و گو های اخیر با اعراب خلیج فارس، برای هر سه تضمین لازم را دریافت کرد. اعراب تضمین کردند، به هیچ وجه در مسائل داخلی چین دخالت نکنند و همچنین تایوان را جزئی جدایی ناپذیر از چین بدانند و سرمایه گذاری ها و حجم تبادلات اقتصادی نیز که روشن است. تا اینجای کار، گرچه این تفاهم بر اساس ارزش های مشترک نیست، اما بر اساس منافع مشترک تعریف می شود که قابل درک است، مخصوصا که هم برای اعراب، توازن در سیاست خارجی  و اقتصادی و هم برای چین در رقابت هژمونیک با آمریکا و کاستن از نفوذ غرب در منطقه و آسودگی خاطر از عدم تحقق اجماع جهانی در صورت تهاجم به تایوان، محسوب می شود. اما ، چین می توانست، این تفاهم را بدون مداخله در مسائل منطقه ای ایران و با پرهیز از تعریض به تمامیت ارضی ایران به انجام برساند.  اینجا، همانجاست که چین، از خود رفتار جدیدی بروز داده و برای جلب رضایت طرف دیگر، تنشی بی دلیل با ایران را دامن زده که علاوه بر عدم شناخت دقیق چین از ظرائف مسائل خاورمیانه، می تواند ناشی از تغییری استراتژیک باشد. می توان گفت، اقدام چین، عبور از برخی از اصولی است که در جهان به آن تظاهر می کرد. در عرصه ی بین المللی اقدام چین این پیام را تداعی می کند که «چین جدید» یک قدرت بی خطر، غیر مداخله گر و به واقع «تنش پرهیز» نیست و تفاهم های استراتژیک با این کشور، چندان هم پایدار تلقی نمی شود و ابایی از تحریک کشورهای دیگر ندارد. همچنین پیامی روشن، مهم و زنگ خطری برای  ایران و احتمال  تاثیر پذیرفتن و جا ماندن از تحولات سریع جاری در منطقه.

چین در جمع قدرتهای غیر قابل اعتماد

از نقاط مثبت چین، عدم تعدی به حریم ایران بود

ایرانیان هرگز سوابق تجاوز روس ها به خاک ایران یا دخالت انگلیسی ها و  آمریکایی ها در کودتا و پروژه های ضد تمامیت کشور، و یا حمایت های فرانسه و آلمان از صدام در طول جنگ را فراموش نکرده اند. هنوز که هنوز است روس ها در ایران محبوبیتی پیدا نکرده اند و مکرر از احتمال خیانت آنها گفته می شود، چنان که به آمریکا نیز اعتمادی وجود ندارد. از مهمترین نقاط مثبت چین در میان سایر قدرتهای جهانی، آن بود که در سابقه ی این قدرت، تجاوز یا حمایت از متجاوز به ایران وجود نداشت. ایران تا هزاران سال دیگر هم ایران خواهد بود و هیچ ایرانی با شرافتی، وجبی از خاک ایران را با کسی معامله نخواهد کرد و چینی ها حتی با فرض اصلاح سیاست فعلی در کنار قدرتهای طمعکار در حافظه ذهنی ایرانیان قرار خواهند گرفت. چینی ها با همه محاسباتی که در سیاست خارجی خود دارند و با آن همه هزینه ی رسانه ای برای چهره سازی معصومانه از خود، در این خصوص مرتکب خطایی با تاثیر بلند مدت شده و خود را در جمع قدرت های غیر قابل اعتماد، حداقل برای ایرانیان قرار داده اند.  صرف نظر از برخورد آموزنده ای که در این مرحله باید با آنان صورت بگیرد، در آینده نیز باید با آنها حساب شده تر مواجه شد.

از طبیعت «چین جدید» نباید غفلت کرد

چین جدید صرفا منافع خود و البته توان استراتژیک طرف مقابل را از مهمترین ملاک های ارزیابی خود قرار خواهد داد

چینی ها که خود نسبت به تایوان بسیار حساسند، مفاهیم و تعلقات ملی گرایانه را درک می کنند و از جریحه دار شدن احساسات و اعتماد ایرانیان از هر قوم و طیف با خبرند. انها می دانند که اعتماد ملت ها، قابل کپی برداری یا تولید انبوه نیست که به قیمت ارزان تکرار شود. با این حال، انها با اطمینان به حفظ قرار داد 25 ساله با ایران، و با توجه به قرار دادهای پیشین با پاکستان و عراق، تلاش کردند، تا در آن سوی آب ها، قطعه ای دیگر از پازل قدرت سازی  و برنامه بلند مدت را که طراحی کرده اند، تکمیل کنند. آنها ممکن است فردا برای ایران نیز توجیهی آورده، تا زخم جاری را تا فرصت بعدی ترمیم نمایند. اما این نباید هیچ  کسی را از طبیعت جدید چین و «چین جدید» غافل کند. چین جدید علاوه بر فرصت طلبی، تا حدی مهاجم هم هست. چین جدید، در جستجوی توسعه ی «نظم چینی» برای جهان و منطقه، اگر مصلحت بداند یا فرصت پیدا کند، گویی از تنش های خودساخته پرهیز ندارد و صرفا منافع خود و البته قدرت ملی و توان استراتژیک طرف مقابل را از مهمترین ملاک های ارزیابی های خود قرار خواهد داد.

ضعف مطالعات شناختی و عدم تعادل در سیاست خارجی ایران

ضرورت تاسیس دفاتر مطالعات استرتژیک با محوریت شرق شناسی و غرب شناسی

البته  تعریض اخیر به ایران، صرفا ناشی از سیاست های «چین جدید» نیست، ناشی از ضعف مطالعات شناختی و عدم تعادل در سیاست خارجی ایران و نیز دریافتی است که چینی ها از نیاز ایران تحت تحریم به چین پیدا کرده اند. در طراحی سیاست خارجی کشور، نه دفاتر قوی مطالعات استراتژیک غرب شناسی و شرق شناسی در کشور دیده می شود و نه مسندها و تریبون های سیاست خارجی در اختیار نخبگان تراز اول است و نه طی دهه ها، صدای منسجمی از دستگاه سیاست خارجی کشور شنیده شده است. سیاست خارجی کشور، نظیر سیاست داخلی که اکثریت نخبگان را خانه نشین کرده اند، از فقر راهبرد منسجم و دوراندیشانه و همچنین فقر نخبگی عمیقا رنج می برد و تک چهره ها نیز خانه نشین شده اند. در حالی که درک عمق استراتژیک در سیاست خارجی از عهده ی هر کسی بر نمی آید و با چند شعار، سیاست خارجی ساخته و پرداخته نمی شود. همین چند روز گذشته، رسانه های داخلی نزدیک به حکومت از حجم  یک میلیون بشکه ای خرید نفت ایران توسط چین به خود می بالیدند. اما آیا هرگز از خود پرسیده اند، اساسا چرا باید ایران بزرگ مجبور به کاهش صادرات نفت خود تا یک پنجم شده و آن را هم با نرخ کمتر و با شرایط تحمیلی بفروشد؟ چگونه چنین اضطراری در ایران، برای چینی ها و دیگر رقبا توهم ایجاد نخواهد کرد؟ بی تردید عوامل مختلفی در تضعیف موقعیت آمریکا در منطقه نقش داشته اند، اما مگر نه آن است که ایران  نیز سالها در تقابل با آمریکا، هزاران نیروی انسانی و میلیاردها میلیارد دلار از سرمایه ملی هزینه کرده است. حال چگونه چینی ها که شریک استراتژیک ایران نام گرفته بودند، باید بتوانند، فرصت طلبانه در منطقه حضور پیدا کنند و نه تنها ایران را شریک ندانند، بلکه با بی مهری به ایران، بساط خود را پهن کنند و در خلیج فارس جولان دهند ؟ اشکال کار کجاست؟  فقط فرصت طلبی و چند جانبه گرایی چینی هاست؟ خطاهای استراتژیک داخلی و خارجی  و جاماندگی سیاست خارجی ایران نیست؟ این هم توطئه آمریکاست؟

عدم توازن در عرصه ی داخلی و بین الملل

اتکاء تک بعدی به «قدرت سخت نظامی» راه گشا نیست

شخصا به تلاش های بزرگی که برای استقلال کشور و قدرت دفاعی کشور طی چندین دهه  شده ارج می نهم و به خونهای پاک مرزداران وطن سر تعظیم فرود می آورم، اما کاستی ها و انحرافات بزرگی نیز بروز یافته است. از مشکلات حکمرانی کشور آن است که استقلال در سیاست خارجی از جمله رابطه با روسیه و چین متوازن دنبال نشده و نگرانی از وابستگی بالا گرفته است، همچنین حاکمیت با عنوان استقلال و افزایش قدرت هسته ای و نظامی، هم با مردم میهن و هم با  بخش عظیمی از جهان قهر کرده، یا در دام توطئه ی رقبا افتاده است.  کشور از حالت توازن هم در عرصه ی داخلی و هم بین الملل خارج شده، و تحریم های چند ده ساله توان ملی کشور را به شدت تنزل داده است. حالا باید روشن شده باشد که بدون اتکاء به قدرت اقتصادی که از مولفه های نخست در برقراری امنیت ملی است (که روابط گسترده با جهان و دسترسی به بازارها شرط لازم آن است) و جمهوریت و فرهنگ و مولفه های دیگر «قدرت نرم»، اتکاء تک بعدی به «قدرت سخت نظامی» با همه اهمیتش در منطقه خاورمیانه کافی نیست، بلکه هم شکاف و نارضایتی داخلی و هم فشار  و طمع خارجی را بر می انگیزد، که چنین نیز شده است.  این نگاهی است که رهبران کشور در تحلیل سقوط شوروی داشتند. حال چه شده است که آن تحلیل ها فراموش شده است؟ گسترش روابط با کشورهای منطقه نیز گرچه مفید است، اما با توجه به نوع روابط این کشورها با قدرتها، بدون ارتباط متوازن و متنوع و معمول همه ی ملت ها با همه جهان نتیجه ی کاملی نخواهد داشت. می دانیم که در طول جنگ و دولت آقای مهئدس موسوی، با همه خصومت های قدرتها، هرگز رابطه اقتصادی ایران با آمریکا و دول غربی  و روسیه و چین و همچنین رابطه با ملت ها قطع نشد.

نیازمند توافق در داخل و توازن در خارج هستیم

این گونه نیست که جهان یا سلطه گر است یا سلطه پذیر

این که ما نمی توانیم با قدرت ها مذاکره کنیم یک اتهام و توهین به نخبگان ایران و یک فرصت سازی برای رقیبان است. چرا پس از 43 سال نمی توانیم؟ خواهید گفت آنها قابل اعتماد نیستند. آری، مگر چین قابل اعتماد بود؟ مگر روسیه قابل اعتماد است؟  ترکیه که در اندیشه جابجایی مرزهای شمالی از طریق آذربایجان است، قابل اعتماد است؟ ایران در موقعیت راهبردی چهارراه جغرافیای سیاسی اقتصادی به عنوان یک فرصت بی نظیر قرار دارد، اما به شکل روزافزونی تلاشها متمرکز بر دور زدن این چهارراه است به جای عبور از آن. ترکیه که با رژیم اشغالگر هم ارتباط دارد، سال 2022 را سال ارتباط با جهان نام نهاده است، اما ایران که باید نقطه تعادل منطقه و چهار راه ارتباطی باشد هر ساله تعداد کشورهای طرف قرار داد خود را کاهش داده  و این به تنهایی از وضعیت غم انگیز پاسپورت ایرانی هویداست. به عینه مشاهده می کنیم که به دلیل عملکردها، هر روز در رسانه های جهان ایران و ایرانی تخریب و وهن می شود، و این در حالیست که ایران و ایرانی از یک رسانه موثر مستقل و یا حتی دولتی در تراز قابل قبول، چه در داخل و یا سطح بین الملل هم برخوردار نیست. دامنه ی نارضایتی های داخلی و ناکارآمدی ها روشن است. این مغایر با کرامت و عزت ایران و ایرانی است و حق ایران و ایرانی نیست که در وطن غریب باشد و در غربت وهن شود. واقعیت ها فریاد می زند که در جهان پیچیده ی امروز اصرار بر سیاست های تک بعدی گذشته، جواب نمی دهد. این گونه نیست که جهان یا سلطه گر است یا سلطه پذیر و تمام راه حل ها به اعمال قدرت سخت در داخل یا خارج و یا قطع رابطه با فلان کشور ختم می شود. راه حل های بینابینی هم وجود دارد و کشورهایی در جهان هستند که نه سلطه گرند و نه سلطه پذیر و در ارتباط متوازن با جهان زیست می کنند.  به جای قهر با مردم، و به جای قهر با جهان، تحول و توافق  در داخل و  توازن راهگشا و بن بست شکن در خارج، راه حلی است که فوریت دارد. آنگاه «چین جدید» و دیگر قدرتها، در جای صحیح خود قرار خواهند گرفت.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته