جماران؛ آیت الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی (ره)، پس از ۸۶ سال زندگی پر خیر و برکت در راه خدمت به اسلام و حوزه‌های علمیه، سرانجام در روز شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۷۶ ش در منزل یگانه دخترش در جماران بدرود حیات گفت.

به مناسبت سالروز ارتحال آیت الله سلطانی طباطبایی متن کامل گفت و گوی ایشان با مجله حوزه برای بازخوانی در ادامه می آید:

با تشکر از حضرت عالی که مصاحبه با مجله ما را پذیرفتید، لطفا بفرمایید منشا درخشش حضرت آیت الله بروجردی، در مسائل علمی و فرهنگی چه بود؟

مدتی در زمان ایشان بروجرد بودم، سپس وارد قم شدم. چند سالی در قم ماندم که آیت الله العظمی بروجردی راهی قم شدند. زمانی که قم بودم نیز بی اطلاع از اوضاع ایشان در بروجرد، نبودم. منشا اساسی درخشش آیت الله بروجردی را باید در سی و چند سال اقامتشان در بروجرد جستجو کرد. وی مردی بود با سرمایه علمی فراوان. این که می گویم سرمایه فروان، در اجازه آیت الله العظمی آخوند خراسانی که برای ایشان نوشته مشخص است.

هنگامی که ایشان از نجف راهی بروجرد می شوند، مرحوم آیت الله العظمی آقای آخوند، این اجازه را می نویسند. کمتر شنیده شده است که مرحوم آیت الله آقای آخوند برای کسی چنین تعبیرها و تعریفهایی نوشته باشد. در این اجازه، گواهی مرحوم آیت الله آقای آخوند بر علمیت آیت الله بروجردی معلوم است.

چنین فردی که در دو حوزه بزرگ اصفهان و نجف تحصیل کرده بود، با قدرت خوب اجتهاد و استنباط وارد شهر کوچکی مثل بروجرد می شود. عده ای اهل علم در آن شهر بودند که نیازمند استاد بودند. ایشان این افراد را جمع کرد و مقدار زیادی از وقت خودش را صرف تعلیم آنان کرد. درس حدود دو ساعت طول می کشید. ایشان هم صبح تدریس می کرد و هم بعدازظهر.

بروجرد محیط آرام و ساکتی بود. حوزه بروجرد شاگردان خوب و آماده تحصیل داشت. در این مدت اقامت در بروجرد که سی و چند سال طول کشید، روی شاگردان کار کرد.

از آغاز فقه شروع به تدریس کرد. کتابهای فقهی را با کمال دقت، مورد بررسی قرار می داد: مدارک آنها را می دید، اقوال عامه و نظریات مخالف و موافق را می دید و مورد بحث قرار می داد. در این چند سال فرصت کافی یافت که خود را از هر حیث بسازد. مطالعات وسیع داشت.

از کتابهای فقهی فراوان برخوردار بود. یکی وقتی به مناسبتی، در درس خارج نقل شهرتی را از علامه نپذیرفتند و گفتند:

تمام کتابهایی که نزد علامه بوده و نزد من هست، مگر یک کتاب که آن یکی در دسترسی من نیست، چنین شهرتی در آنها نیست.

قدرت علمی ایشان در شهرستانهای دیگر نیز معروف شده بود.

از باب نمونه: بنده به مشهد مقدس، مسافرت کرده بودم، شبی در جلسه درس مرحوم آیت الله حاج آقا میرزا مهدی اصفهانی، که بهترین مدرس حوزه مشهد بود، شرکت کردم. به مجرد این که نشستم، پیشکار آقا آمد و گفت: آقا از قم تلگراف آمده که آیت الله حائری فوت کرده است. قرار است فردا جلسه ای با حضور آقایان تشکیل شود و برای برگزاری مجالس ختم اقدامی شود.

زیرا از طرف رضاخان، هر گونه مجلس ممنوع شده بود. در همان سر درس، چراغ را خاموش کردند و مختصر روضه ای خوانده شد. بعد که مقداری مجلس خلوت شد، کسی از آیت الله حاج میرزا مهدی پرسید که آقا مقلدین آیت الله حاج شیخ عبدالکریم به چه کسی رجوع کنند؟ ایشان در پاسخ فرمودند:

حاج آقا حسین بروجردی، ملای پر و پا قرصی است.

در نجف نیز مرحوم حاج شیخ محمدرضا (دائی مرحوم آیت الله سیدمحمدباقر صدر) هنگامی که حاشیه آیت الله العظمی بروجردی را بر عروه دیده بود، گفته بود:

در باب تقلید، باید از مردی مانند آیت الله بروجردی هم تفحص کرد.

مقصود این که آیت الله بروجردی نزد علمای اسلام شناخته شده بود و کسانی که ایشان را می شناختند، در گوشه و کنار از ایشان تعریف می کردند لذا هنگامی که مرجعیت ایشان مطرح شد، بدون معطلی پذیرفته شد. تنها مرجع مشهور، مرحوم آیت الله حاج آقاحسین قمی بود که در کربلا اقامت داشت. که پس از فوت آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی ایشان را به نجف اشرف منتقل کردند. در قم هم عده کمی از آیت الله حاج آقا حسین قمی تبلیغ می کردند. البته پس از چند ماه، آیت الله قمی فوت کرد و مرجعیت شیعه، منحصر در آیت الله العظمی بروجردی شد.

پیش از آمدن آیت الله العظمی بروجردی به بروجرد، وضع حوزه علمیه آن شهر چگونه بود؟

البته بروجرد گذشته پر رونقی داشته است. در این شهر عالمان بزرگ و مجتهدان عالی مقامی مشغول تدریس و ارشاد مردم بوده اند. صدها روحانی در چندین مدرسه علمی آن شهر، مشغول تحصیل بوده اند. متاسفانه در زمان ورود ایشان، مدرسه های علمی بروجرد، معمور و دایر نبودند. تعداد اندکی از اهل علم بودند که روز می آمدند و در حجره ها را باز می کردند. و مختصر تحصیلی می شد، اما آن گونه که باید و شاید، حوزه زنده نبود. پس از آمدن آیت الله العظمی بروجردی، اهل علم جمع شدند و ایشان فرمود: بهتر است مدرسه شب­خواب داشته باشد. آن بزرگوار، آقایان را ترغیب کردند به این که مدرسه را احیاء کنند. شهریه مخصوص هم برای کسانی که شبها در مدرسه باشند و به تحصیل ادامه بدهند، مقرر کردند. در همین زمان بود که من برای تحصیل علوم دینی وارد حوزه شدم و جزء ساکنین این مدرسه قرار گرفتم.

با تشویق آیت الله العظمی بروجردی مدرسه رونق گرفت، تحصیلات بیشتر شد و اوضاع سر و صورت علمی پیدا کرد.

لطفا راجع به سفر ایشان به عتبات و مسائلی که در پی آن، به وجود آمد، توضیح بدهید

در ضمن سالهایی که ایشان در بروجرد بودند، سفری به مکه مشرف شدند. در برگشت از سفر مکه مکرمه، راهی نجف اشرف شدند و برای زیارت عتبات، چند ماهی در نجف ماندند. هنگام مراجعه به ایران، در مرز خسروی دستگیر شدند. مامورین با دقت کتابها و اثاثیه ایشان را بازرسی می کنند، بعد تحت کنترل مامورین به تهران منتقل و در ارکان حرب ( ارتش ) بازداشت می شوند. در همین زمان، عبدالله خان طهماسبی، یکی از وزرای رضاخان، در بین راه بروجرد و خرم آباد، ترور شد. البته مردم خیال کرده بودند رضاخان است،  از این روی، عبدالله خان اشتباهی کشته شد. جنازه او را به بروجرد منتقل کردند. به رضاخان خبر دادند. رضاخان، دستور داد: جنازه در بروجرد تشییع شود و مجلس فاتحه ای هم بگیرند. رضاخان، که قرار بود در همان زمان، برای بازدید منطقه به خرم آباد بیاید، گفته بود: در مسیر به بروجرد خواهد آمد و در مجلس ختم شرکت می کند. آن زمان ایران به چهار منطقه کشوری تقسیم می شد. در راس هر منطقه ای امیری به نمایندگی از دولت قرار داشت.  احمدخان سپهبد امیر غرب بود. او از طرف رضاخان مامور شده بود، مقدمات تشییع مجلس ختم را فراهم کند. این فرد، که با خاندان بزرگ طباطبائی، آشنا بود، با بعضی از افراد این خاندان تماس گرفت؛ از جمله: با اخوی بنده، به اخوی گفته بود: شاه دستور داده است، مراسم با شکوه باشد. من شنیده ام: آقایان طباطبائی، قصد دارند که در این مراسم شرکت نکنند. اگر این فامیل بزرگ و علما و سادات حضور نیابند مراسم باشکوه نخواهد شد. خبر بازداشت آیت الله العظمی بروجردی هم به برخی از آقایان بروجرد رسیده بود، اما سایر مردم اطلاع نداشتند. ازاین رو مشایخ فامیل ما سادات طباطبایی که آن زمان خیلی محترم بودند، در مجلس شرکت می کنند، تا مگر وسیله نجات آیت الله بروجردی را فراهم کنند.

رضاخان هم فامیل طباطبایی را خوب می شناخت و موقعیت آنان را درک می کرد.

بزرگ فامیل، پیرمرد هشتاد ساله ای بود به نام حاج سیدعبدالحسین. مرد محترمی بود، پدرش مرحوم سیدمحمد، مولف کتاب مواهب السنیه،  از مراجع منطقه غرب ایران بود. در باب طهاره و صلوه تالیفات دارد. کتاب صلاه ایشان را مرحوم بروجردی چاپ کردند. کتاب طهاره را هم در زمان خودش چاپ شد. سیدعبدالحسین تنها یادگار آن فامیل بود.

مرد وارسته و ساده ای بود. رضاخان، در سفرهای قبلی خود به بروجرد، با وی دیدار کرده بود و علاقه ای به او داشت. به ایشان گفته شد که در مجلس فاتحه میان شما و رضاخان صحبتی پیش خواهد آمد، شاید رضاخان موضوع آیت الله بروجردی را مطرح کند. اگر مطرح نکرد، شما به نحوی مطرح کنید. به هر صورت، مجلسی تشکیل شد و رضاخان هم شرکت کرد.

مرحوم حاج سیدعبدالحسین، به احمدخان سپهبد شرط کرده بود که بوق و کرنا و کارهایی که مناسب روحانیت مسجد نیست، نباید انجام بگیرد و الا مجلس را ترک خواهد کرد. آنان هم مراعات کرده بودند و دستور داده شده بود که آن گونه برنامه ها لغو شود.

همین که رضاخان در مجلس حضور یافت، دستور داد که فاتحه بخوانید. او به قاری قرآن، می گفت: فاتحه !

یکی از مشکلات آن جلسه منبر آن بود.

رضاخان دستور داده بود محترم ترین منبری شهر، منبر برود. شخصی بود به نام ملا ابوالحسن به ایشان گفته بودند که شما باید منبر بروید.

گفته بود: چگونه منبری باید بروم.

گفته بودند: ما مطالبی را می نویسیم شما بالای منبر بخوانید.

گفته بود: من در عمر چنین منبری نرفته ام و نخواهم رفت.

به هر صورت، مجبور شدند بپذیرند که خود ایشان هر طور صلاح می داند منبر برود.

ایشان منبر رفت. وقتی منبر تمام شد، رضاخان از آقای حاج سیدعبدالحسین پرسید: آقا سیدحسین بروجردی کیست ؟

سیدعبدالحسین گفته بود: من چنین کسی را نمی شناسم.

رضاخان دوباره تکرار کرده بود که سیدحسین بروجردی ؟

سیدعبدالحسین گفته بود: ما در فامیل خودمان چنین کسی نداریم، بلکه یک آیت الله سیدحسین بروجردی داریم که در سفر عتبات است.

رضاخان گفته بود: منظورم هم ایشان است، وضع ایشان چطور است ؟

گفته بود: ایشان مرد عالمی است که اوقاتش صرف مطالعه و تدریس می شود. متاسفانه فرصت دیدن اقوامش را هم ندارد. تمام وقتش را مطالعه و نوشتن می گذرد و فقط سالی یک بار، در ایام عید دید و بازدیدی با ارحام خود دارد. برای این که ذهن رضاخان را از اتهام به آیت الله بروجردی خالی کند، گفته بود که لطفا شما از ایشان بخواهید به مشهد نروند، زیرا تصمیم دارند راهی مشهد شوند. اگر آن جا بروند ماندگار خواهند شد و اهالی بروجرد از فیض وجود ایشان محروم خواهند شد. اگر مشهد هم مشرف می شوند، قول بگیرید که آن جا نمانند و به بروجرد برگردند.

رضاخان گفته بود: پس این گزارشاتی که درباره ایشان به من داده اند چیست ؟

سیدعبدالحسین گفته بود: من از این گزارشات اطلاعی ندارم، ولی هر چه گفتم درست است.

رضاخان، دیگر چیزی نگفته بود و در همان مجلس، به قائم مقام الملک رفیعی (که معمم بود بعد عمامه را برداشت ) دستور داد که به تهران تماس بگیرد و اطلاع بدهد که آیت الله بروجردی را آزاد کنند. رضاخان، به مرحوم سیدعبدالحسین می گوید که دستور آزادی ایشان را دادم. مرحوم سیدعبدالحسین، ثقل سامعه داشت،  ازاین روی رضاخان، مجبور می شود بلند صحبت کند که به طور طبیعی مردم می شنیدند. پس از شنیدن آزادی آیت الله بروجردی، صدای صلوات و اظهار خوشحالی فراوان مردم، فضای مسجد را پر کرده بود. ایشان پس از آزادی به منزل یکی از منسوبینشان رفته بودند. رضاخان، پس از بازگشت به تهران با ایشان ملاقات کرده بود. در این جلسه از آیت الله بروجردی، عذرخواهی می کند، می گوید: اگر خواسته ای دارد مطرح کند.

آیت الله بروجردی فرموده بودند: در این چند شبی که در بازداشت بودم، متوجه شدم وضع غذای ارتشیان مساعد نیست، ترتیبی بدهید که وضع تغذیه شان بهتر شود.

رضاخان گفته بود: این مربوط به من می شود برای خودتان بخواهید.

آیت الله بروجردی فرموده بودند: شما از من خواستید به بروجرد برگردم،  اما من نذری دارم که باید به مشهد بروم. خواستم موافقت کنید که به مشهد بروم.

خلاصه: با این مقدمات، گرفتاری آیت الله بروجردی بر طرف شد.

حوزه:  اتهام دستگاه رضاخانی به آیت الله بروجردی چه بود که به آن بهانه،  ایشان را بازداشت کردند؟

استاد: کسی توسط سفیر ایران در بغداد، گزارش داده بود که آقایان آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت الله نائینی و آیت الله حاج آقا حسین بروجردی در نجف جلسات سری داشته اند و تصمیم به براندازی حکومت رضاخان را دارند، لذا آیت الله حاج آقا حسین بروجردی را برای این مقصد، راهی ایران کرده اند که منطقه لرستان و خوزستان را علیه دولت مرکزی شوراند.

آن خواسته حاج سیدعبدالحسین از رضاخان، که از ایشان قول بگیرد به بروجرد برگردد. برای بر طرف کردن این اتهام، کارساز افتاده بود، زیرا ایشان چنان وانمود کرده بود که آیت الله بروجردی، چندان علاقه ای به بروجردی ندارند، تا چه رسد به آن مقاصد که ایشان متهم می شوند. بعد از ملاقات با رضاخان، آیت الله بروجردی راهی مشهد شده بودند و حدود هشت ماه، آن جا مانده بودند و روزی یک درس هم می گفتند. در مشهد مشکلاتی برای ایشان فراهم آورده بودند. از جمله در روز روشن، گویا به عمد کسی را وادار کرده بودند که منزل ایشان را سرقت کند. مقدار کتاب و وسایل کمی که داشته اند در آن سرقت برده بودند.

آیت الله بروجردی کوششهای فراوانی برای وحدت مسلمین انجام دادند، لطفا دراین باره توضیح بدهید

ایشان کوشش می کرد که بین شیعه و سنی وحدت برقرار کند.

این کوششها را بی سر و صدا انجام می داد. هدایا و نامه هایی توسط حاج شیخ محمدتقی قمی، برای شیخ شلتوت فرستاد تا منجر به فتوای صحت پیروی از مذهب شیعه برای اهل سنت شد. از آن زمان که در بروجرد تشریف داشتند، تا آخر عمر همواره در عمل و گفتار اهتمام کامل برای مساله وحدت داشتند و عملا راه رسیدن به آن را نیز نشان دادند.

توسط آیت الله بروجردی، خدمتهای ارزشمندی انجام پذیرفت، دراین باره نیز توضیح بدهید و به برخی از آن خدمات اشاره فرمایید.

مدارس علمیه و فرهنگی بسیاری توسط ایشان، بویژه در مازندران ساخته شد. مساجد و حسینیه های زیادی تاسیس گشت. چاپ کتابهای قدما را بر چاپ تالیفات خودشان مقدم می داشتند و آنها را احیاء می کردند. مقداری از این کتابها چاپ شده و اکنون در دسترس اهل تحقیق است.

اعزام مبلغان به نقاط مختلف داخل و خارج، تشکیل لجنه های تحقیق، کوشش در راه وحدت امت مسلمان و مراقبت شدید از حیثیت اسلام و مسلمین و روحانیت از خدمات آن بزرگوار است. واقعا با تلاش علمی و عملی آن بزرگوار، حوزه علمیه قم،  از جهت علمی و تشکیلاتی احیاء شد و دهها عالم ومجتهد در دامن خود پروراند. !

خلاصه:  ایشان در راه خدمت به بندگان خدا و اسلام آماده بودند. هرگونه خدمتی که از دستش بر می آمد انجام می داد. در یکی از سالها نان در نانواییهای بروجرد، مقداری گران شد و کمبود پیدا کرد، آیت الله بروجردی، عده ای از متمکنین را جمع کرد و فرمود: « وظیفه شما کمک به فقر است».

مقداری کمک و اقداماتی شد، ولی چون کمکها کافی نبود، خود آن بزرگوار، با این که چندان امکانی نداشت، احساس وظیفه کرد و باغ ارثی خود را در حدود چهار هزار تومان فروخت و نان و گندم برای فقرا خرید. بعد که فامیل مطلع شدند، حضرت ایشان را ملامت کردند که این باغ، بیش از این ارزش داشته است، چرا به این قیمت فروختید؟ به خریدار مراجعه کردند که معامله را برگرداند، ولی چون خریدار معامله شیرینی کرده بود پس نداد.

به هر حال ایشان، فرد خیر و خدومی بود و از این قبیل قضایا زیاد داشت.

شنیده ام که آیت الله بروجردی، به طلاب زحمت کش توجه فراوانی داشتند و به طور کلی برای رفع نیاز طلاب بسیار کوشیدند. دراین باره اگرامکان دارد، توضیح بفرمایید.

روزی آیت الله بروجردی، به من فرمودند:

«مایل هستم اسامی آن عده از طلاب کوشا و زحمت کش و دارای سلامت نفس را برای من تهیه کنید تا نیازهایشان را برآورده کنم».

عرض کردم: تا حدی می توانم وضع تحصیلی افراد را روشن سازم،  اما جهت تقوایی و اخلاق افراد را چون با آنان معاضرت ندارم نمی توانم تعیین کنم. بهتر است هیاتی را برای این کار تعیین کنید، تا این اطلاعات را برای شما تهیه کند.

ایشان قبول کردند و بنا شد این کار انجام بپذیرد.

به هر حال، طلاب درس خوان را خیلی دوست می داشت و آنان را تشویق می کرد. اگر کمکی هم به آنان می کرد، خیلی می کوشید که مخفی باشد. یادم هست روزی نامه ای از دو نفر از طلاب مدرسه حجتیه به دست ایشان رسید که پس از مطالعه، سخت ناراحت شد و نامه را پیش حاج آقا حسین انداخت. معلوم شد که آن نفر نیازمند بودند و برای امرار معاش، در مضیقه قرار داشتند. به حاج آقا حسین فرمود:

مگر من به شما نگفتم به اوضاع طلاب رسیدگی کنید و نیاز آنان را برآورید؟ این چیست که نوشته اند.

خلاصه بسیار عتاب کردند و دستور دادند: این دو نفر، مستقیم، به خود من مراجعه کنند.

در زمان آیت الله بروجردی، حوادث سیاسی بسیاری پیش آمد که شایسته است ارتباط و چگونگی موضع گیری ایشان را در برابر این حوادث روشن شود. اگر برای حضرت عالی امکان دارد، به این مساله بپردازید.

چند موضع دراین رابطه مهم است که باید روشن شود:

1. موضع ملی شدن صنعت نفت و کیفیت برخورد ایشان با دکتر مصدق و مرحوم آیت الله کاشانی است که روشن شدنش برای آنانی که دنبال این گونه مسائل هستند، مفید است. ایشان با شخص آیت الله کاشانی،  از نجف آشنا و دوست بودند. حضرت آیت الله بروجردی، در زمان زعامت، به ایشان از حیث مالی کمک می کردند. البته بعد سبک سیاسی باعث شد که مقداری از هم دور شوند. آیت الله کاشانی،  انتظار داشتند که ایشان هم مثل مرحوم آیت الله خوانساری، هر زمان خواستند اعلامیه بدهد که البته ایشان چنین نبودند و تکلیف شرعی خود نمی دانستند. آیت الله بروجردی، از حضور روحانیت، در مشروطه، خاطره خوبی نداشتند. قضیه ملی شدن صنعت نفت هم برای اینشان چندان روشن نبود و مطمئن به نتایج آن نشده بود، از این جهت، نسبت به آن فعالیتی نکردند. دراین باره می فرمودند:

«من در قضایایی که وارد نباشم و آغاز و پایان آن را ندانم و نتوان پیش بینی کنم وارد نمی شوم. این قضیه ملی شدن نفت را نمی دانم چیست، چه خواهد شد و آینده دست چه کسی خواهد بود. البته روحانیت به هیچ وجه نباید با این حرکت مخالفت کند که اگر با این حرکت مردمی مخالفت کند و این حرکت ناکام بماند، در تاریخ ایران ضبط می شود که روحانیت سبب این کار شد، لذا به آقای بهبهانی و علمای تهران نوشتم که مخالفت نکنند»1.

2. موضوع دیگر که به نظر من، مساله بغرنجی است و شاید برای برخی چندان روشن نباشد، موضع آیت الله بروجردی در برابر فدائیان اسلام است.

یعنی: چگونه با بودن ایشان، یک عده از سادات، که به حمایت دین قیام کرده بودند، دستگیر و کشته شدند؟

آیا تمکن آن را نداشت که جلوی کشته شدن آنان را بگیرد؟

آیا در این رابطه تلاش کرد و موفق نشد؟ یا خیر اصلا تلاش نکرد؟

اینها سوالهایی است که بسیاری از افراد دارند.

برای این که واقعیت روشن شود، توضیح می دهم:

حضرت امام ـ رحمة الله علیه  ـ برای کمک به آنان، مخصوصا آزادیشان، خیلی می کوشید. من یک شب ماه مبارک رمضان،  از سر شب تا صبح، با مرحوم نواب صفوی صبحت کردم و آنچه را آیت الله العظمی بروجردی نمی پسندیدند، به ایشان تذکر دادم. به ایشان گفتم: بعضی از کارهای شما باعث انزجار از شما می شود، لذا آیت الله بروجردی از شما رنجیده اند. به صلاح شما نیست که با آیت الله بروجردی مخالفت کنید. این، مثل این می ماند که در داخل کشتی، با ناخدای کشتی در بیفتید. فدائیان اسلام، در برخی از کارها دخالت می کردند و بعضی اقدامهایی را انجام می دادند که به نظر آیت الله العظمی بروجردی، مصلحت نبود. برای کمک مالی نامه­هایی نوشته بودند، البته معلوم نبود همه این نامه ها واقعیت داشته باشد، ولی چنین چیزهایی بود. از فدائیان اسلام، پیش آیت الله بروجردی، شکایت زیادی می شد.

مثلا برای کسی نوشته بودند که: شما باید فلان مقدار پول بدهید و به قیام کمک کنید و الا سر و کارت با اینها (منظور خنجر یا اسلحه ای بود که شکلش را کشیده بودند) خواهد بود.

افراد می ترسیدند و به آیت الله بروجردی شکایت می بردند.

آنچه باعث کدورت و دل نگرانی آیت الله بروجردی، نسبت به فدائیان اسلام شد، یکی دو مورد نبود. کلا زمینه به گونه ای بود که چنین حوادثی را پیش می آورد و این اختلاف را دامن می زد.

آیت الله بروجردی، می فرمودند:

« دعوت به اسلام و مبارزه برای اسلام که بدین صورت نیست. با تهدید و غصب اموال مردم که نمی شود مبارزه کرد».

به مرحوم نواب، این مطلب را گفتم، در پاسخ گفت:

ما به قصد قرض می گیریم. آنچه می گیریم، برای تشکیل حکومت علوی است. هدف ما مقدس و مقدم بر اینهاست. هنگامی که حکومت علوی را تشکیل دادیم، قرض مردم را می پردازیم. پیغمبر(ص ) هم در هنگامی که ضعیف بود چنین می کرد. چنانچه در جریان ایل قریش چنین کرد. پیامبر(ص ) این عمل را جایز می شمرد.

هنگامی که فدائیان اسلام دستگیر شدند، کسی به خانم نواب صفوی گفته بود که با من تماس بگیرد و توسط من مطالب را خدمت آیت الله العظمی بروجردی برساند. ایشان با من تماس گرفت، به او گفتم: هنگام اذان مغرب هر شب بین راه منزل ما و مسجداعظم بیایید و مطالب و اخبار زندان را به من بگویید، تا من به آیت الله بروجردی برسانم.  البته بچه ای هم همراه خود بیاور و تنها با من تماس نگیر. البته این کار، دو یا سه شبی بیشتر ادامه نیافت، زیرا ایشان، خبرهای چندان مهمی نداشت که بگوید. من جریان را به آیت الله بروجردی گفتم و در این رابطه، با ایشان زیاد صحبت کردم.

حال یا دشمنان دانا و یا دوستان نادان، به ایشان باورانده بودند که دولت، این آقایان را نمی کشد و یا قدرتش را ندارد و یا این که مصلحت دولت اقتضا نمی کند، لذا آیت الله بروجردی یقین داشت که این آقایان را نمی کشند. من هم در اثر شدت اطمینان ایشان، احتمال چندانی نمی دادم که چنین کاری بشود.

فدائیان اسلام، مدرسه فیضیه را محل سخنرانی و فعالیت خود قرار داده بودند. هر چه به ایشان تذکر داده می شد که مدرسه محل تحصیل است نه جای این کارها اثر نمی کرد. از ایشان بسیار شکایت می شد. این امور باعث شد تا برخی مزاحم ایشان شوند و از برگزاری سخنرانی ممانعت کنند. مسائلی پیش می آمد که برای بد بین کردن آیت الله بروجردی به ایشان بسیار موثر بود. حال واقعیت داشت یا نه ؟ کار دسیسه دیگران بود یا نه ؟ درست روشن نیست. که در امر فدائیان اسلام بسیار کوشا بودم،- البته مقداری هم به خاطر تذکرات امام خمینی قدس سره بود- در هر فرصتی که خدمت آیت الله بروجردی می رسیدم، راجع به این موضوع صحبت می کرد. بسیار اظهار می کردم که دولت ممکن است این آقایان را بکشد، اما آیت الله بروجردی، ذره ای احتمال این را نمی دادند و اگر کمترین احتمال را می دادند، حتما اقدام می کردند. ایشان، چون هرگز احتمال کشتن آنان را نمی داد، لذا می فرمود: نیازی به اقدام نیست. به هر حال، این اشتباه در ذهن ایشان رفته بود.

خلاصه: قتل آنان به وقوع پیوست، و جای بسیار تاسف دارد. رحمة الله علیه م اجمعین.

از حوادث مهم در زندگی آیت الله العظمی بروجردی، ورود ایشان به حوزه علمیه قم واقامت ایشان دراین حوزه بود، لطفا چگونگی آن را بیان کنید.

مقدمه آمدن ایشان به قم، کسالتی بود که عارض ایشان شده بود. اطبای بروجرد، یا نتوانستند یا جرات نکردند که معالجه کنند، لذا ایشان را با احتیاط کامل به تهران بردند. صندلیهای عقب اتومبیل را برداشتند، رختخوابی تهیه کرده و ایشان را داخل آن خواباندند تا به تهران رسیدند. در تهران، در بیمارستان فیروزآبادی بستری و معالجعه شدند. در ایامی که دوران نقاهت را می گذراندند، برخی از علما و تجار شروع به فعالیت کردند تا ایشان را به قم بیاورند.

یکی از تجار تهران، که قبلا ساکن قم بود، برای آیت الله صدر پیام آورده بود که:

بازار تهران و اکثر علمای تهران متفقند براین که: آیت الله العظمی بروجردی، به قم بیایند و خواهند آمد، لذا بهتر است آقایان قم پیشقدمی کنند و از آیت الله بروجردی تقاضا کنند که به قم تشریف بیاورند. آیت الله صدر به منزل آیت الله خوانساری رفتند. آیت الله حجت هم به جمع آن دو پیوستند. آن گاه به اتفاق، نامه ای برای حضرت آیت الله بروجردی نوشتند و از ایشان دعوت کردند که به قم تشریف بیاورند.

آیت الله بروجردی، به طور موقت پذیرفتند که به قم بیایند. پس از گذراندن دوران بیمارستان وارد قم شدند و با نهایت احترام، مورد استقبال قرار گرفتند.

دو - سه ماهی که گذشت، مرحوم امام به من گفتند که: «شنیده ام آیت الله بروجردی، تصمیم دارند از قم بروند. شما این موضوع را تحقیق کنید. اگر ایشان قم را ترک کنند، برگرداندن ایشان، مشکل است».

در آن زمان، عصرها درس خارج فقه ( اجاره ) می فرمودند.

پس از درس خدمتشان رسیدم. پرسیدم: شنیده ام تصمیم به مراجعت دارید، آیا واقعیت دارد؟

فرمود: شاید.

پرسیدم: چرا؟

پاسخ دادند: در تهران، عده ای به من وعده دادند که در قم به من کمک کنند تا بتوانم سر و سامانی به اوضاع بدهم،  اما تاکنون خبری از آنان نشده است.

امام رحمة الله علیه، قبلا به من فرموده بودند که اگر آیت الله بروجردی مسائل مالی را بهانه کردند، به ایشان بگویید:

آقایان اهل علمی که از شما دعوت کرداند، نظرشان استفاده مالی از شما نبوده است، بلکه دعوت ایشان به خاطر استفاده علمی بوده است، لذا اگر تا ده سال دیگر هم، در قم شهریه ندهید نقصی بر شما نیست و چنین انتظاری هم از شما نمی رود.

در پاسخ فرمودند: مطالب همین گونه است که شما می گویید، ولی من خجالت می کشم از اهل علم و بعضی مستحقینی که به من مراجعه می کنند. البته حاج احمد را به بروجرد و ملایر فرستاده ام تا وجوهات دستگردان شده را جمع کند. آن وجوه اگر به اندازه ای باشد که چند ماهی بمانم، می مانم تا ببینم چه می شود؟

ناچار ما باید منتظر نتیجه کار حاج احمد می ماندیم که خوشبختانه با مقدار کافی برگشت. البته مقدار شهریه در آن زمان، خیلی زیاد نبود. شاید با این پول، طلاب دو یا سه ماهی اداره می شدند. سپس بر اثر فعالیت آقایان، به ویژه مرحوم امام رحمة الله علیه، که اصرار داشتند، آیت الله بروجردی در قم بمانند و می فرمودند: «قم از جهت علمی ناقص است و جبران آن به بودن ایشان خواهد بود»، وضع بهتر شد.

آیت الله بروجردی بعد از ورود به قم  و سکونت در خانه اول، در آنجا در مضیقه بودند، از این روی، به خانه دیگر منتقل شدند که آن جا هم وسعت لازم را نداشت. تا در نهایت به منزل مرحوم حاج آقامحمد آقازاده آمدند که الان در اختیار ورثه ایشان است.

این مطلب هم قابل توجه است، زمانی که ایشان در تهران بستری بودند، به مرحوم شهید آیت الله صدوقی گفتم: آیت الله بروجردی، با من قوم و خویش است همه از قم به عیادت ایشان رفته اند، ولی من نرفته ام.

ایشان گفتند: من هم قصد دارم بروم، لذا دو نفری راهی تهران شدیم. هنگامی که خدمتشان رسیدیم، در ضمن صحبتها فرمودند:

دو مطلب است که در نامه های رسیده از قم زیاد به چشم می خورد:

1. دو دسته از  بازاریان قم هستند که شما باید بکوشید، وابسته به هیچ یک از این دو دسته نباشید. و خودشان را در دستگاه شما وارد نسازند:

یکی حاج محمدآقازاده و دارو دسته اش و دیگری حاج محمدحسین یزدی.

2. مواظب باشید که حاج میرزامهدی که در دستگاه مرحوم حاج شیخ عبدالکریم بوده وارد تشکیلات شما نشود.

آیت الله بروجردی می فرمودند:

نمی دانم چرا چنین برداشتی مطرح است، زیرا آقای حاج میرزا مهدی، مرد بسیار متدین، صالح و سالمی است.

به هرحال، با آن که مرحوم آیت الله بروجردی مواظب بود، به یکی از دو طیف بازاریان نسبت به پیدا نکند، اما از همان اول ورود، وضعیت را جوری درست کرده بودند که ناگزیر وارد منزل یکی از سران همان دو دسته شدند. منزل بعدی هم که محل اقامت دائمی ایشان شد، باز متعلق به یکی دیگر از سران آن دو دسته بود، یعنی، به طور طبیعی اوضاع جوری شد که چنین پیش آمد.

آیت الله بروجردی، شیوه تدریس و استنباط مخصوص به خودشان داشتند، لطفا چگونگی تدریس و اجتهاد ایشان در مسائل فقهی بیان دارید.

از همان اول ورودشان به قم، شروع به تدریس کردند، درسی بسیار سنگین و متین، اما پرتکرار. البته چون تکرار آن مفید بود، لذا چندان مورد تنفر واقع نشد.

اما شیوه تدریس: ایشان، مساله فقهی را از همان مبدا می گرفتند و پیش می آمدند. به اصطلاح خودشان:  اصول متلقات از معصومین (علیهم السلام) را مورد توجه قرار می دادند. به عبارت دیگر: ایشان فقه را به دو دسته تقسیم می کردند: یکی آن مسائل متفرقه که بعدا به متون فقه اضافه کرده اند و یک دسته مسائلی که متلقات از خود معصومین (علیهم السلام) بوده است و فقهاء، مستقیما از خود ائمه (علیهم السلام) گرفته و در کتابهای فقهی نوشته اند. بعدا اگر تفریعاتی را لازم می دانستند در کتاب جداگانه ای می نوشتند و مسائل فقهی اصلی را با مسائل فقهی فرعی، مخلوط نمی کردند. از زمان علامه و شهید فقه مخلوط شد.

هنگامی که به این صورت مسائل را مطرح می کردند، مطلب بسیار روشن می شد.

زمینه صدور روایت را بیان می کردند. می گفتند:  «چه بسا فتوایی از علمای اهل سنت، باعث سوال برخی از صحابه شده که امام (علیه السلام) پاسخ داده اند».

هنگامی که آن فتوا روشن می شد، پاسخ بهتر فهمیده می شد. از این روی، عنایت زیادی به کتب اهل سنت داشتند. و نیز کوشش می کردند که سند روایات را روشن سازند و جهات رجالی را متذکر شوند.

حافظه فوق العاده ای هم داشتند. در بررسی رجال سند نیازی به کتاب نداشتند.

راوی اول کیست، شاگردانش چه کسانی بوده اند، اساتیدش چه کسانی هستند و در چه طبقه ای قرار دارند؟ همه را مورد بررسی قرار می دادند. این عمل ایشان، بسیاری از اهل علم را وادر کرد که دنبال رجال احادیث و درایه بروند. البته در رجال، معتقد به درس و بحث نبودند، لذا با اصرار از ایشان خواستند درس رجال بگویند. ایشان هم، یک جلسه گفتند و ترک کردند.

می فرمود: «رجال خواندنی نیست، درسش عملی است، یعنی انسان،  از همان نخست که می خواهد تفقه کند، همان مساله اول را که شروع می کند، سند روایت مربوط را دنبال و به رجالش رسیدگی کند و فرد فرد رجال را مورد شناسائی قرار دهد».

از جهت لغوی نیز، مساله را روشن می کردند و مبادی کتاب لغت را مورد بررسی قرار می دادند. با این کوششها درس فقه ایشان بسیار عالی می شد و باعث تحول در رشته فقاهت گردید. شاگرد درس ایشان احساس می کرد که در دانش فقه، نیاز دارد به تسلط بر لغت، رجال،  اسانید روایات و کتابهای مربوط. کتاب «جامع احادیث الشیعه» هم در پی همین کوششها و دقتها به وجود آمد.

حضرت عالی که ارتباط نزدیک و دیرینه ای با آیت الله بروجردی و حضرت آیت الله العظمی امام خمینی، رحمة الله علیه داشته اید، لطفا چگونگی ارتباط آن دو بزرگوار را توضیح دهید.

البته بنده جزء اصحاب آیت الله بروجردی نبودم، یعنی نه در جلسات استفتاء شرکت می کردم و نه در جلسه مراسلات و کارهای دیگر زیرا روزی دو یا سه تا درس می گفتم و وقت این کارها را نداشتم.  البته ارتباط برقرار بود و در بسیاری از امور اقدام می کردم،  اما نمی خواستم مجبور باشم که همیشه حضور داشتم باشم.

اما نسبت به ارتباط این دو بزرگوار باید بگویم:  ارتباط طرفینی بود. هم امام به آیت الله بروجردی بسیار احترام می گذاشتند و علاقه­ مند به ایشان بودند و هم آیت الله بروجردی نسبت به امام اهمیت فوق العاده ای قائل بودند و به وی علاقه شدید داشتند. ماموریتهای مهمی را به ایشان محول می کردند، مثلا در مشهد، حادثه ای اتفاق افتاد که حضرت امام را با ختیارات تام، به آنجا فرستادند. آن ماموریت، دو ما طول کشید. در قضیه نهاوند نیز، با همین اختیارات،  امام از طرف آیت الله بروجردی رفتند. در یک سفری هم خود آیت الله بروجردی به مشهد رفتند، مرحوم آیت الله داماد و مرحوم امام، همراه ایشان بودند. در این سفر، امام از طرف آیت الله بروجردی مسئول مراجعات مالی بودند و مستقل به ایشان مراجعه می شد.

راجع به ارتباط امام با ایشان از مطالب گذشته مقداری این موضوع روشن شد. امام خمینی، روزی به من فرمودند:  «حیف قم که آیت الله بروجردی در آن نیستند. کاش وضعی پیش می آمد که ایشان به قم می آمدند».

 پیش از آمدن آیت الله بروجردی به قم، به ایشان اظهار علاقه می کردند. بیشترین کوشش برای آمدن آیت الله بروجردی به قم، آن بزرگوار انجام دادند. شاید ایشان باعث شدند که تجار تهران، مدرسین و فضل، از مراجع بخواهند که از آیت الله بروجردی، برای ماندن در قم دعوت کنند.  بعد از آن که به قم آمدند نیز در ترویج مقام علمی ایشان، بسیار کوشیدند.

پس از آن که آیت الله بروجردی، جا افتادند و به اوضاع حوزه آشنا شدند، امام رحمة الله علیه، لازم نمی دانستند که مثل گذشته، مرتبط با آیت الله بروجردی باشند، لذا به طور طبیعی مقداری ارتباط را کم کردند.

آیت الله بروجردی به حفظ حوزه علاقه زیادی داشتند. مکرر می گفتند: حوزه قم مثل شهری است که دروازه ندارد. حوزه، به روی اشخاص مختلف باز است.  افراد صالح و ناصالح از هم ممتاز  نمی شوند. ای کاش نظمی بود و برنامه ای. این آرزو را در جاهای مختلف ابراز می داشتند. به دنبال این موضوع هیاتی را مرکب از چند نفر از آقایان حوزه، تشکیل دادند که نظریات اصلاحی خود را برای اداره حوزه، بعد از مشورت بگویند. به این هیات، اصطلاح « هیات حاکمه» می گفتند. آیت الله بروجردی، به آنان اختیار داده بودند که مصالح حوزه را بسنجند و بر این اساس عمل کنند. اعضاء این هیات تا آن جا که یادم هست، عبارت بودند از:

مرحوم امام خمینی، حاج شیخ مرتضی حائری، حاج سیداحمد زنجانی، حاج سیدابوطالب مدرسی، مرحوم آیت الله فاضل، حاج سید زین العابدین کاشانی، مرحوم سیدمحمد یزدی (داماد) حاج شیخ ابوالقاسم اصفهانی، حاج سید مرتضی مبرقعی، حاج مصطفی صادقی، آقای قاضی تبریزی، حاج میرزا محمود روحانی، حاج ریحان الله گلپایگانی، حاج آقای فقیهی رشتی، بنده و... جلسات هر شب در مدرسه حاج ملاصادق برگزار می شد. یکی از برنامه هایی که ریخته شد، موضوع امتحانات در حوزه بود، چه درسهایی امتحان گرفته شود، تعیین رتبه گردد و... از آن هیات، چند نفری برای گرفتن امتحان انتخاب شدند. این کار زود به جریان افتاد.

سطحها و مدت تحصیل- که عبارت بود از سه سطح - درسهای اصلی و جنبی هر سطح و کتابهای مربوط به هر بخشی را روشن کردند.

در یکی از جلسه های هیات، بنده و مرحوم حاج سیداحمد زنجانی نتوانسته بودیم حضور داشته باشیم،  اما سایر آقایان بوده اند. در این جلسه از طرف مرحوم حاج شیخ مرتضی حائری، طرحی مطرح می شود. (گویا امام خمینی، در تهیه این طرح دخالت داشته اند) برنامه امتحانهای حوزه، کیفیت پرداخت شهریه ها، اخذ وجوهات، ملاقات اشخاص با زعیم حوزه علمیه و... از مواد این طرح بوده است.

خلاصه: در این طرح، که شامل مواد و فصولی بود. اداره حوزه و چگونگی اصلاح آن، پیش بینی شده بود. آقایان حاضر در جلسه،  امضاء کرده بودند و برای تایید نهایی، توسط آقای حائری و حاج فقیهی رشتی خدمت آیت الله بروجردی داده بودند.

ایشان، می پرسند: همه امضاء کرده و دیده اند؟

پاسخ می دهند: بله.

همه حضور داشتند، مگر حاج سیداحمد زنجانی و بنده.

آیت الله بروجردی، طرح را به مشهدی رضا می دهند که این دو را پیدا کن تا امضاء کنند، بعد برگردان پیش من.

این قضیه را خود آیت الله بروجردی برای من نقل می کردند و می فرمودند:

شب گذشته سحر بیدار شدم برای گرفتن وضو. یادم آمد از نوشته دیشب که بعضی از مواد آن، به چشم خورده بود، ولی آن وقت دقت نکرده بودم. نوشته را دوباره به دقت خواندم. تعجب کردم زیرا دیدم: در این طرح، تمام اختیارات از من سلب شده است صبح به حاج احمد گفتم: آقایان را دعوت کند تا ببینم مقصودشان از این مواد که مرا به کلی مسلوب الاختیار کرده است چیست ؟

صبح جمعه، آقایان در منزل آیت الله بروجردی اجتماع کردند. من هم شرکت کردم. قبل از شرکت من مسائلی پیش آمده بود که آیت الله بروجردی به اعتراض، جلسه را ترک و به اندرونی رفته بودند.

بنده، رفتم به اندرونی و به ایشان عرض کردم: گویا حضرت عالی عصبانی شده اید؟ گفتند: چگونه عصبانی نشوم ؟

جریان را نقل کردند.

تا رسیدند به این جا که من از آقایان، پرسیدم این نوشته را خوانده اید و امضاء کرده اید؟ گفتند: نخیر نخوانده ایم:  اما چون مطمئن به تهیه کننده یا تهیه کنندگان بودیم، لذا امضاء کردیم. آیت الله بروجردی می فرمودند: «رو کردم به آقای حائری و گفتم: مقصودتان از این ماده که نوشته اید: مصارف وجوه باید با مشورت هیات باشد چیست ؟»

خلاصه: در آن روز، یکی از آقایان می گوید: اگر بنا باشد ما با شما همکاری کنیم برنامه همین است.

ایشان، عصبانی می شوند و جلسه را با ناراحتی ترک می کنند.

متاسفانه، زمینه ای پیش نیامده بود تا کسی توضیح بدهد که آقا مقصود از این ماده این است که: بعضی بدون این که شرایط را داشته باشند، نزد حضرت عالی می آیند و شما را در شرایط و محذوراتی قرار می دهند که ناگزیر می شوید، مبلغی را به آنان بدهید، از این روی شناسایی مستحق از غیر مستحق لازم است. و ما به عنوان کمک به شما بررسی می نماییم و کسانی که مستحق باشند، به شما معرفی می کنیم. آنگاه حضرت عالی اقدام کنید. پرداخت وجوه را مشروط به نظر هیات نمایید تا مشکلی برای حضرت عالی پیش نیاید.

غرض سلب اختیار از شما نیست، بلکه همکاری با شماست. به هر صورت، ایشان در جلسه حضور یافتند.

این جلسه هم بدون این که به نتیجه ای برسد، با مختصر توضیح و برخی از شوخیها پایان یافت.

پس از این جلسه ارتباط بعضی آقایان با آیت الله بروجردی کم شد.

مرحوم آقای حائری و مرحوم امام،  از آن جلسه به بعد ارتباطشان با آیت الله بروجردی کم شد.

این تنها عاملی بود که باعث شده ارتباط امام با ایشان کمتر شود.

البته دوباره ارتباط برقرار شد، ولی به شدت سابق و گرمی آن زمان نبود.

امام، تا همین آخر عمرشان، که بنده خدمتشان بودم،  از آیت الله بروجردی، به احترام و نیکی یاد می کردند.

گویا برخی ازآقایان از بیت آیت الله بروجردی گله داشته اند. لطفا دراین زمینه توضیح بدهید

بله. متاسفانه وضع بیرونی رو به راه نبود. هنگامی که خود ایشان در بیرونی تشریف داشتند، آقایان بودند که به ارباب رجوع جوابگو باشند و به کارها رسیدگی کنند، اما وقتی که نبودند، کسی به کسی نبود. علمای بلاد و دیگران مراجعه می کردند، ساعتها معطل می شدند، اما کسی نبود که به کار آنان رسیدگی کند.

خلاصه: شکایت از این وضع زیاد بود.

یکی از مواد طرح اصلاحی حوزه که آن هیات تهیه کرده بود، سامان دادن به بیت بود که انجام نشد.

وضعیت حوزه علمیه قم، مقارن آمدن آیت الله العظمی بروجردی چگونه بود؟

در اثر توطئه ها و فشارهای رضاخانی، وضع حوزه بسیار نامناسب بود.

این مشکلات از زمان کشف حجاب و متحدالشکل شدن ایرانیان شروع شد. مشکلات باعث شد که مجموعه طلاب ساکن در مدارس، به حدود سیصد نفر برسد. طلاب را دستگیر می کردند و در شهربانی لباسها را از کمر قیچی می کردند. تحمل آن دشواریها بسیار سخت بود. شبی ریختند مدرسه فیضیه و گفتند: از افراد نباید کسی با لباس مخصوص روحانیت از مدرسه خارج شود. ناگزیر بعضی از طلاب، روزها به باغها و محله های اطراف قم پناه می بردند و شب به مدرسه برمی گشتند. زندگی در باغها و محله های بیرون از شهر، با کمبود لوازم بسیار دشوار بود. البته این فشارها کم و زیاد می شد، اوضاع یک نواخت نبود. دستور تازه که می رسید، مامورین سخت می گرفتند. چند روزی که از دستور می گذشت،  اوضاع بهتر می شد. به هر حال وضع خسته کننده ای بود.

رضاخان که مُرد، این گونه مشکلات از بین رفت و رفته رفته، آقایان به قم برگشتند و جمعیت حوزه، تقریبا به چند صد نفری رسید. این برگشت طلاب و گشایش نسبی در زندگی آنان، همزمان شد با آمدن آیت الله بروجردی به قم، لذا توجه به روحانیت بیشتر شد و تبلیغات گسترش یافت. زمان فوت ایشان، جمعیت حوزه، به حدود هفت هزار نفر رسیده بود. در شهرهای دیگر نیز آیت الله بروجردی مساجد و مدارسی بنا کرد. جوانان برای تحصیل علوم دینی، به این مدارس جذب شدند. در برخی از شهرها که مدرسه علمیه می ساختند، هیات علمی و مدرس هم می فرستادند. در باختران چنین کردند. توجهی نیز به احیای مدارس اصفهان نمودند.

ایشان علاقه مخصوصی به اصفهان داشتند. هنگامی که نام اصفهان برده می شد، مبتهج می گشتند.

آقایان اصفهان از ایشان درخواست کرده بودند که مقداری از سال را مخصوصا ایام تعطیلات، به اصفهان بیایند. حضرت ایشان در حال تصمیم گیری بودند که اجل مهلت نداد.

یکی از نشریاتی که در دوران زعامت حضرت آیت الله بروجردی درحوزه علمیه قم منتشر شد، مجله مکتب اسلام است. لطفا موضع حضرت آیت الله بروجردی را در نشر این مجله بیان کنید.

حاج آقا موسی صدر حفظه الله یا رحمه الله، متصدی این کار بود.

حاج آقا موسی صدر، با من مشورت کرد که قبل از انتشار، موافقت حضرت آیت الله بروجردی را تحصیل کنند.

نظر من بر این بود که اگر پیش از انتشار، خدمت آیت الله بروجردی گفته شود، ممکن است موافقت نکنند و اگر موافقت نکردند، دیگر کاری نمی شود کرد، لذا من به آقای صدر گفتم: بهتر است شما یک شماره صفر، با مقالات پخته و عمیق، منتشر کنید و به خوانندگان خودتان، به ویژه در شهرستانها تا هم زمینه مناسب ایجاد شود و هم آیت الله بروجردی، در برابر عمل انجام شده قرار بگیرد.

یک شماره با مقالات، نسبتا خوبی منتشر کردند و از گوشه و کنار در تایید این کار، نامه هایی برای آیت الله بروجردی فرستاده شد. ایشان خرسند شدند و کار ادامه یافت.

حضرت آیت الله بروجردی در رابطه با بهائیت، حساس بوده اند لطفا دراین باره توضیح بفرمایید.

آیت الله بروجردی، نسبت به بهائیت حساسیت خاصی داشتند و با آنان مبارزات فراوانی کردند. می فرمودند: هرگاه با شاه ملاقات کرده ام تاکید داشتم که جلوی این فرقه ضاله مضله را بگیرند و او هم وعده می داد، ولی عمل نمی کرد تا در یکی از ملاقاتها به او فشار آوردم. گفت: این کار از من ساخته نیست. باید شما کمک کنید. گفتم: من چه قدرتی دارم. قدرت در دست شماست. گفت: شما مردم را وادارید که شکایت کنند و  به من منعکس شود، تا من مستندی برای جلوگیری داشته باشم. من دیدم نظر بدی نیست از این روی، از آن به بعد مردم شهرستانها را وادار به نوشتن نامه هایی علیه این جریان کردیم. ماه رمضان که فرا رسید، به آقای فلسفی گفتیم: علیه بهائیان سخنرانی کنند. نتیجه این کوششها این شد که شاه، باتمانقلیچ را وادار کرد که ساختمان حضیره القدس (مرکز بهائیان ) را خراب کند.

پس از دو یا سه روزی خبر دادند که این مرکز را خراب نمی کنیم، بلکه تبدیل به کتابخانه می کنیم.

آخر یکی از شبها آمدند گفتند: از دربار کسی ملاقات می خواهد. اجازه دادم. آن شخص آمد و گفت: از سفارت آمریکا از شاه خواسته اند که با اقلیتهای مذهبی کاری نداشته باشید، زیرا ما خود را موظف می دانیم که امنیت اقلیتها را حفظ کنیم.  اگر شما نمی توانید امنیت آنها را حفظ کنید، ما در صدد حفظ آنها باشیم از این روی،  ادامه این موضوع، با حیثیت ما منافات دارد. من هم با کمال تاسف گفتم: قضیه را خاتمه بدهید که باعث ذلت مسلمانان نگردد لذا قرار شد، مرکز بهائیان را تبدیل به کتابخانه بکنند. به حساب ظاهر قضیه خاتمه یافت.

گویا در زمان ارسال نامة آیت الله بروجردی، به دفاع از فلسطینیان، در قم جریانی اتفاق افتاده بود. لطفا توضیح بدهید.

فدائیان اسلام، برای اعزام به فلسطین و دفاع از فلسطینیان، دفتری در مدرسه دار الشفاء گشوده بودند و تبلیغ می کردند که طلاب و افراد دیگر ثبت نام کنند. آیت الله حاج سیدمحمدتقی خوانساری هم با دادن اعلامیه،  از این کار طرفداری کرده بودند.

روزی آیت الله بروجردی، با آیت الله صدر و آیت الله خوانساری جلسه تشکیل داده بودند که گزارش آن جلسه را آیت الله صدر برای من نقل کردند.

آیت الله صدر می فرمودند:

من تصور نمی کردم آیت الله بروجردی،  این همه منطیق (سخنور) باشد، تمام راههای توجیه را بر آقای خوانساری بسته بود. به ایشان گفت: « اگر دولت موافقت نکند (که نمی کند) شما حتی یک نفر هم نمی توانید به فلسطین اعزام کنید، مگر قاچاق بروید. با تبلیغات علنی، که اکنون راه افتاده، کاری پیش نمی رود و شخصی مثل شما نباید به کاری که عاقبت آن روشن نیست و ثمره ای ندارد، اقدام کنید».

شاید برخی از افراد ناآگاه تصورشان براین باشد که آیت الله بروجردی با دربار، میانه خوبی داشته اند، لطفا اگر ممکن است، دراین باره توضیح بفرمایید.

این مطلب، بسیار اهمیت دارد و قابل بحث است. تا آن جا که من اطلاع دارم، توضیح می دهم. آیت الله بروجردی با کارهایی که از ناحیه دولت یا مجلس انجام می گرفت و یا در شرف انجام گرفتن بود و بر خلاف موازین اسلامی بود، مخالفت می کرد. در این گونه موارد، ملاحظه هیچ چیز و هیچ کس را نمی کرد و تا آن مقدار که قدرت داشت،  اقدام می کرد. ابدا ملاحظه کسی را نمی کرد، خواه شاه باشد یا غیر شاه نمونه این مطلب، قضیه اصلاحات ارضی است. شخص شاه، لایحه اصلاحات ارضی را به مجلس داد و سپس راهی اهواز شد. دستور داده بود که مجلس در اسرع وقت لایحه را به تصویب برساند و در بازگشت، تحویل وی شود.

همین که آیت الله بروجردی مطلع شدند، نامه ای نوشتند به رئیس شورای ملی (سردار فاخر) و نامه ای هم نوشتند برای آقای بهبهانی که پیگیر نامه ایشان به رئیس مجلس، باشد تا سر وقت به مجلس برسد و تاخیری نیفتد و فردا بهانه کنند که بله، نامه شما به ما نرسیده است. به خود آقای بهبهانی هم نصیحت کرده بودند که «شما در این رابطه مسئوولیت دارید. پدر شما خون بهای مشروطیت ایران است. درباریان و مجلسیان باید از شما اطاعت کنند. شما در امور خلاف شرع، باید حساس و فعال باشید».

نامه آیت الله بروجردی، هنگام نواختن شدن زنگ مجلس به دست رئیس مجلس رسیده بود. رئیس برای نمایندگان نامه را خوانده بود. مفاد نامه این بوده است: « از نمایندگان مسلمان باعث تعجب است که در غیاب شاه، لایحه خلاف اسلامی را طرح کرده و در صدد تصویب آن هستند. این لایحه خلاف اسلام و شریعت است. من تا زنده هستم، نخواهم گذاشت چنین خلافی در این مملکت اجرا شود».

این نامه، باعث شد لایحه مسکوت بماند.

پس از این جلسه، سردار فاخر به همراه صدر الاشراف (رئیس مجلس سنا) راهی اهواز شدند و مطلب را به شاه گفتند. شاه خودش را به تجاهل زده بود و گفته بود: مگر ایشان با این لایحه مخالفند؟ دکتر اقبال به من گفته بود که ایشان مخالف نیستند. دکتر اقبال بعدا اظهار می کرد که اصلا چنین نبوده و شاه عمدا این حرف را به من بسته است.

بله، اگر آیت الله بروجردی به موقع از کارهای خلاف شرع اطلاع می یافت اقدام می کرد.

ملاحظه شاه یا غیر شاه را نمی کرد. بارها نمایندگان دربار را با تحقیر رد می کرد و راه نمی داد. با پاسخهای تند، ملاقاتها را نمی پذیرفت.  این که بعضی این گونه می پندارند که آیت الله بروجردی، با دربار مرتبط بود و اگر دربار، کاری می خواست انجام بدهد، با دست ایشان یا با سکوت ایشان انجام می داد، اشتباه محض است. کارهای خلاف را تا آن جا که مطلع می شد، با کمال جدیت و شجاعت جلوگیری می کرد. البته گاهی کاملا موفق می شد و اقداماتش موثر می گشت و گاهی موثر نمی شد. این دربار و دولت بود که به موقعیت آیت الله بروجردی نیازمند بود و باید ملاحظه ایشان را می کرد، نه بالعکس.

البته باید وضع آن زمان را هم در نظر گرفت.  الان مردم همه بعد از انقلاب آماده اند، پذیرایند، اما آن زمان چنین نبود. مردم، سابقه فشارهای رضاخان را داشتند. در اثر وحشت و کشتارهای رضاخان، رمق از مردم گفته شده بود، لذا نفسکش در آن زمان پیدا نمی شد. آیت الله بروجردی، مطمئن بود که مردم آمادگی ندارند و آنچنان پشتیبانی از طرف مردم نیست.

روی این حساب، در کارهای جزئی گاهی تشر می زد و گاهی ساکت می شد، ولی این که تسلیم دربار باشد، هرگز. بارها شاه به بهانه مسافرت، بازگشت از مسافرت، تقاضای ملاقات می کرد، ولی ایشان نمی پذیرفت. آیت الله بروجردی،  اهل تظاهر نبودند و اصحاب ایشان هم اجازه بازگویی اقدامات ایشان را نداشتند، لذا بسیاری ازاقدامات ایشان، مخفی ماند. دربار هم به خاطر شیطنتی که داشت، نمی خواست معروف شود که بین آیت الله بروجردی و دربار، بی اعتنایی و یا تضادی هست.

یادم هست: کسی از شیراز نامه ای برای آیت الله بروجردی فرستاده بود و در آن نامه نوشته بود: شما که در نامه هایتان برای دولت یا دربار، چنین و چنان می نویسد، آیا اطلاع دارید که شاه چگونه است. عکسی از شاه با همسرش که بی حجاب بود، از روزنامه ای جدا کرده بود و فرستاده بود.

آیت الله بروجردی فرمودند:  «صاحب نامه متوجه نبوده که به این اندازه ها اطلاع دارم لکن چه باید کرد که موضوع، فشار اجانب در کار است و من بیش از این، مصلحت نمی دانم که دولت تضعیف شود، زیرا شاه از خودش اختیاری ندارد و تحت فشار دولتهای بیگانه است.

یک طرف روسها و طرف دیگر غرب و آمریکا و خواسته های خود را تحمیل می کنند. اگر شاه احساس کند که موقعیتش در داخل تضعیف شده است و جای پایش سست است، برای حفظ خودش تسلیم بیگانه می شود، لذا کوشش ما این است که خیلی احساس ضعف نکند. اگر گاهی مماشات می شود، به این جهت است. مصالح مملکت و اسلام را به او تذکر می دهیم، اما جوان است و مغرور».

ناراحت بودند که دولت از یک طرف، تحت فشار بیگانگان و تحت تاثیر آنهاست و از طرف دیگر، ما هم قدرتی نداریم. برای مردم رمقی نمانده است، مردم متحد نیستند. می فرمودند: « قصه ما داستان مشک آب خالی و پرهیز است. کسی مشک خالی به دست داشت و مردم نمی دانستند خالی است.  او هم پیوسته مردم را بر حذر می داشت که خیس نشوید، مواظب باشید».

گاهی تشری به دربار می زنیم، اما می دانیم که مردم آمادگی ندارند و اگر تهدید و فشاری پیش بیاید، شانه خالی خواهند کرد. این گونه نیست که تا پای جان بایستند. بله، آن زمان، وضع چنین بود.

خداوند عالم، لطف و محبت کرد و همین مردم را متحول کرد که چنین امام خمینی را همراهی کردند. اگر این مردم مانند آن زمان می بودند و وضع روحی و فکری آنان مثل آن زمان می بود، حضرت امام هم موفق نمی شدند روحانیت مثل این زمان احترام نداشت. مردم مانند امروز، طرفدار و فدایی علماء نبودند. در ذهن عوام تصور نادرستی از روحانیت القاء کرده بودند. اگر یک مامور جزء به یک عالم محترمی جسارت می کرد، کسی مانع نمی شد. چه بسا همراهی و مسخره هم می کردند. اگر حادثه ای پیش می آمد، اکثر مردم به خاطر ناآگاهی و تبلیغات دشمن، نه تنها از روحانیت حمایت نمی کردند که ملامت هم می نمودند. افراد نادان و اوباش، برای خود آیت الله بروجردی مزاحمت ایجاد می کردند و باعث اذیت ایشان می شدند، تا چه رسد به افراد دیگر.

لطفا درباره توطئه حوزه علمیه قم به مشهد توضیح بدهید.

آیت الله بروجردی می فرمودند: « یکی از آشنایان ما که مطلع از هیات وزراء بود، نقل کرد: سفیر آمریکا به دکتر مصدق، فشار آورده است که حوزه علمیه قم را به مشهد منتقل کند، لذا شما مواظب باشید که چنین توطئه ای عمل نشود».

یکی از حرکتهای رژیم شاه، تغییر خط از فارسی به لاتین بود.  گویا حضرت آیت الله بروجردی، در این باره موضع گرفته بودند، لطفا بفرمایید به چه صورت بوده است ؟

درباره تغییر خط از فارسی به لاتین، مدتها صحبت بود و افرادی طرفداری می کردند و مطلب می نوشتند:

آیت الله بروجردی، گاهی در جلسات از این طرح اظهار تنفر می کردند و بسیار متاسف بودند که چنین مطلبی مطرح می شود.

نقل می کنند که آیت الله حاج آقا حسین قمی، پس از مرگ رضاخان از نجف به تهران آمدند و خواسته هایی از جهت اصلاح امور، از دولت داشتند که با کمک آیت الله بروجردی، موفق به اعمال این خواسته ها شدند، لطفا دراین باره توضیح بدهید.

تابستانی بود که من به بروجرد رفته بودم. روزی سه نفر از روحانیون به بروجرد آمده بودند، تا آیت الله بروجردی را به تهران ببرند. مرحوم آیت الله حاج آقا حسین قمی در حضرت عبدالعظیم، در باغ سراج الملک، تقریبا محاصره بودند.

ایشان درخواست پنج ماده ای به دولت داده بودند:

1. آزاد گذاردن زنان در حجاب و رفع ممانعت از حجابداری.

2. لغو اجبار اتحاد شکل.

3. عمل به موقوفات.

4. منع فروش مشروبات الکلی.

5. دولت زیر بار این خواسته ها نمی رفت.  این آقایان از قم آمده بودند که آیت الله بروجردی را برای کمک به آیت الله حاج آقا حسین قمی به تهران ببرند.

آیت الله بروجردی، با برخی از آقایان بروجردی جلسه ای تشکیل دادند، تا در این زمینه مشورت کنند.

در پایان فرمودند: «دو نظر هست: یکی این که خود من راهی تهران شوم و دیگراین که تلگراف کنم.

بعد فرمودند: اگر من هم به تهران رفتم و کار پیش نرفت، چه می شود؟»

ایشان تلگراف زدند و اتفاقا اثر گذاشت. یعنی در هیات دولت گفته بودند که اگر آیت الله بروجردی به تهران بیاید وضع لرستان بهم خواهد خورد. بهتراست هر چه زودتر موافقت شود، لذا با خواسته های آیت الله حاج آقا حسین قمی، موافقت شد و هیات دولت پنج ماده را تصویب کرد.

بهتر است، پیش از این که آخرین شیوه را عمل کنیم، نخست تلگرافی بزنم و زمینه را بسنجم.

گویا حضرت آیت الله بروجردی، تصمیم نداشته اند که در تشییع جنازه آیت الله خوانساری شرکت کنند، لطفا دراین باره توضیح بدهید.

آیت الله خوانساری در تابستان آخرین سال حیاتشان، به همدان رفته بودند و در همان سفر فوت کردند. هنگام انتقال جنازه به قم، امام خمینی به من فرمودند:

«گویا آیت الله بروجردی تصمیم ندارند که در تشییع جنازه شرکت کنند. شما ملاقات کنید و مواظب باشید که چنین نشود». سپس من خدمت آیت الله بروجردی رسیدم، دیدم بله، حدس ایشان درست است. با ایشان صحبت کردم که آیت الله خوانساری از مؤسسین حوزه علمیه قم هستند و دو ثلث حوزه،  ارادتمند ایشان هستند لذا مصلحت نیست که حضرت عالی بی تفاوت باشید. انسان یک بار که بیشتر نمی میرد.

بالاخره فرمودند چه کنم ؟

عرض کردم: عده ای را به استقبال جنازه بفرستید.

ایشان پیشنهاد بنده را پذیرفتند و عده ای را به استقبال جنازه فرستادند.

سپس راجع به نماز بر جنازه پرسیدم.

فرمودند: شما از حضور من در نماز احساس خطر نمی کنید؟

البته با وضعی که شهر داشت، همه چیز به هم خورده بود و اوباش و افراد نادان در گوشه و کنار دست به کارهای خلاف می زدند، این احتمال قوی بود.

اما در عین حال، شرکت نکردن ایشان هم بسیار بود، لذا پیشنهاد کردم که شما قبل از آمدن جنازه، در یکی از حجره های صحن تشریف داشته باشید. جنازه که آمد، حضرت عالی نماز بخوانید. و بعد از نماز، شما را با مراقبت، به همان جای اول بر می گردانند. آن جا خواهید ماند تا جنازه را ببرند و مردم، متفرق شوند.

ایشان پذیرفتند.

خوشبختانه، موضوع به خوبی انجام پذیرفت.

در دوران زعامت حضرت آیه الله بروجردی، حوادث سیاسی بسیاری از قم اتفاق افتاده بود، از جمله تظاهرات مردم قم به عنوان اعتراض به مطالب خلاف اسلام روزنامه ها لطفا در این باره توضیح بدهید.

در قم معروف شده بود که روزنامه های تهران، مطالبی نوشته اند که مخالف ضرورت اسلام است. این عمل باعث تحریک عده ای، از جمله مرحوم تربتی واعظ شده بود. برخی از مردم جلوی فرمانداری جمع شده بودند تا اعتراض کنند. فرماندار، قول پیگیری می دهد و جمعیت متفرق می شوند. فردای آن روز، جمعیت انبوهی حدود یک ساعت به غروب، به طرف فرمانداری می روند تا از نتیجه اقدامات فرماندار با خبر شوند. فرماندار که متوجه می شود، دستور می دهد درهای فرمانداری را ببندند. درگیری به وجود می آید و تیراندازی می شود. عده ای مجروح شدند و گفتند که یک نفر هم شهید شده است. پس از آن، جمعیت به طرف منزل آیت الله بروجردی آمد. دو نفراز روسای آن جمعیت را که من می شناختم یکی آقای خلخالی بود و دیگری آقای مبلغی. جمعیت کوچه ها و خیابان را فرا گرفته بود. آیت الله بروجردی که خبردار شد، ناراحت شد و به حاج میرزا محمدحسین فرمود:

«به مصدق السلطنه تلفن کن و بگو اگر نمی توانی مملکت را اداره کنی کنار برو تا کسی دیگر بیاید و مملکت را اداره کند.

دکتر مصدق، سه نفر مامور عالی رتبه را به قم فرستاد تا دستورات آیت الله بروجردی را در این زمینه اجرا کنند. آن سه نفر عبارت بودند از: سرتیپ مدبر، ملک اسماعیلی، (معاون نخست وزیر) و یک نفر هم از دادگستری.

یکی از نتایج این جریان این بود که سیدعلی اکبر برقعی را از قم تبعید کردند و فعالیت حزب توده هم، محدودتر شد.

در پایان خواهشمندیم ما و خوانندگان عزیز را با نصایح خود، راهنمایی فرمایید

الحمد لله شما و امثال شما و خوانندگانتان نیازی به تذکار امثال بنده ندارید. بحمدالله سر تا پا هوش و توجه و درایت هستید، ولی تذکری که شما باید به خوانندگان بدهید این است که: در اعتقاد و ترتیب اثر دادن به این گونه قضای، تا صددرصد مطمئن به مطلبی نشده اید، تصمیم نگیرد و نسبتی به کسی ندهید، زیرا در این عمری که از ما گذشته است، شایعه ها و گفتگوهای زیادی را دیدیم که منتشر شد، اما پس از فرو نشستن فتنه ها و حوادث، متوجه می شدیم که قضیه بر عکس بوده است.

آنچه در قضایا مهم است، تفحص و تعقیب همه جانبه است. پس از روشن شدن،  اگر وظیفه نشر داشتید تصمیم بگیرد. در نشر مسائل به شنیدن اکتفا نکنید. انشاءالله خداوند شما را موفق بدارد.

از این که به حضرت عالی زحمت دادیم و وقت شریفتان راگرفتیم، جدا معذرت می خواهیم.

متشکرم.