جناب دعایی یکی از وجوه شناخته شده شما این است که توانسته اید، عده ای را که افراد فرهیخته اما در حاشیه ای بودند، پر و بال داده و فضایی برای دیده شدن در اختیارشان قرار دهید، چه شد این کار را کردید؟

یک نفر را مثال می زنم. مرحوم محمدامین ریاحی از شخصیت های مطرح آذری بود که دلبسته به تمامیت ارضی ایران بود؛ یعنی ایران دوست بود. از کسانی بود که در ماجرای فرقه دموکرات که آذربایجان را گرفته و تجزیه کردند، ایشان به دلیل مخالفت به عنوان خائن محکوم به اعدام شد. یکی از مسئولیت های ایشان سرپرستی کتابخانه های عمومی کشور بود. مولف، پژوهشگر، نویسنده و مصحح بسیاری از تحقیقات و کتاب درسی دانشگاه ها بود؛ ازجمله کتاب مرصادالعباد اثر عبدالله بن محمد نجم رازی که با ترجمه، تصحیح و مقدمه مرحوم محمدامین ریاحی هنوز هم چاپ می شود و جالب است بدانید که هر سال کتاب های او برنده کتاب سال شده است. چنین شخصیتی در این موقعیت «یا از ساده لوحی یا فداکاری اش بود که من فداکاری می دانم» پذیرفت عضو کابینه شاپور بختیار شود و وزیر آموزش وپرورش شد. تنها وزارتخانه ای که در اعتصابات آن زمان اجازه دادند که وزیرشان بیاید وزیر آموزش و پرورش بود که به دلیل شخصیت فرهیخته، دانشمند، ایران دوست و فهیم ایشان بود. بعد از انقلاب همه اعضای کابینه به جز ایشان فرار کردند اما او ماند در دادستانی توضیحات لازم را داد. زمانی که از ایشان بازجویی کردند، قاضی اش رسما حکم داد ایشان تبرئه است و می تواند حتی حقوق بازنشستگی دوران گذشته اش را دریافت کند.

اما از طرف دیگر شورای انقلاب قانونی تصویب کرده بود که تمام کسانی که در نظام گذشته مسئولیت داشتند، حق ندارند از مزایا برخوردار باشند، با وجود اینکه قاضی دستور به پرداخت حقوق بازنشستگی داده بود، این کار انجام نشد. با مناعت و بزرگواری ای که داشت، سعی کرد با حق التالیفاتش بسازد. وزارت علوم هم کتاب های ایشان را چاپ می کرد اما چند سال گذشته حق التالیف نمی دادند. متوجه شدم انسان فرهیخته ای با آن سوابق درخشان و با پرونده ای که در نهایت تبرئه شده، با این محرومیت و مظلومیت زندگی می کند. حتی ایشان مجبور به فروش عزیزترین سرمایه اش یعنی کتابخانه اش شد. با توجه به تصدی های گذشته و اشرافی که بر مسائل ادبی کشور داشت و خودش به عنوان نویسنده ای مطرح کتاب های زیادی داشت، کتابخانه اش خیلی غنی و باارزش بود. برای خریدش شرط گذاشت که از این کتابخانه در ایران استفاده شود. بعد شنیدم که حتی مجبور به فروش فرش و قالی اش شده است. متاسفانه کسی که از ایشان کتابخانه اش را خریداری کرد، مجموعه را به قطر برد. وقتی در این ماجرا قرار گرفتم، احساس تکلیف کردم که حق یک انسان شایسته و از مفاخر کشور را ادا کنیم. سه سال دوندگی کردم تا موفق شدم حکمی بگیرم که ایشان حقوق بازنشستگی گذشته اش را داشته باشد و از تاریخی که تعیین شده بود، بتواند حقوق بازنشستگی اش را بگیرد. روزی که به سازمان بازنشستگی رفتم که حقوق بازنشستگی اش را بگیرم، با خست ۳۰ میلیون تومان در نظر گرفتند، در حالی که حقش ۸۰ میلیون بود.

برای اولین بار این موضوع را افشا می کنم. دیدم آنها که خسیس هستند و نمی خواهند به یک فرد طاغوتی پول بدهند، من در روزنامه به عنوان حق التالیف و حق التحریر و آنچه حق او بود که گاهی مطالبی از ایشان چاپ کردیم، ۵۰ میلیون تومان در وجه ایشان چک کشیدم. بنا بود حسابی در بانک صادرات باز کند و آنجا امضا دهد. روزی که قرار بود به بانک برود، چون با ویلچر حرکت می کرد، یک روز شادمانه ولی رنج آور بود که به سختی رفت و پول را گرفت؛ به هر حال زندگی اش سامان گرفت.

در یک جلسه تصمیم داشتند از آقای ریاحی تجلیل کرده و لوحی بدهند که البته ایشان نمی توانست بیاید و برایشان لوح را فرستادند. در آن مراسم در دفاع از دکتر امین ریاحی گفتم با توجه به شخصیتی که امین ریاحی داشت و علاقه ای که به ایران داشت، او در مقطعی به تصور اینکه اگر از شخصیت و حیثیتش مایه بگذارد، برای کابینه ای که تصور می کرد می تواند در کشور آرامش ایجاد کند، ازخودگذشتگی کرد. بختیار زمانی که وزرایش را انتخاب می کرد، سعی کرد از خوشنام ترین، سالم ترین و مقبول ترین عناصری که سراغ داشت، دعوت کند و به همین خاطر از آقای ریاحی دعوت کرد. جالب است که سیروس آموزگار، وزیر اطلاعات کابینه هم بود. از پاریس نامه ای برای من نوشت که بختیار مرد ولی دفاع و درک درست تو از آنچه آن زمان اتفاق افتاد، برای ما مایه دلگرمی و مباهات است. چون گزارش آن جلسه را ژاله به برادرش داده بود که در آن جلسه بود. افرادی دیگری هم بودند که من به آنها کمک کرده ام.

رابطه تان با آقای مهاجرانی برای من بسیار جالب است، به نظرم رابطه عاطفی و مبنای انسانی دارد و بیشتر غیرسیاسی است. در این رابطه توضیح می دهید؟

با آقای مهاجرانی در سفری که به عنوان اولین هیئتی که از پارلمان ایران به اجلاس بین المجالس شرکت کردیم، همسفر بودم. البته یک سفر مقدماتی قبل این سفر رسمی اول انجام شده بود که آقایان خاتمی و مهاجرانی به عنوان نمایندگان مجلس برای شرکت در جلسه بین المجالس رفته بودند. آقای خاتمی از آن سفر خاطراتی برای ما داشت که در شناخت مهاجرانی در من تاثیر گذاشت. همان طورکه گفتم در اولین هیئتی که در پارلمان دور اول مجلس شورای اسلامی به بین المجالس اعزام شد، من عضو بودم. یک هیئت بلندپایه ای هم بود که از آن هیئت چند رئیس جمهور درآمد. در آن هیئت آقایان خاتمی، ناطق نوری، مهاجرانی، زائری، دکتر زرگر، بشارتی، خانم دستغیب، آقامحمدی، الویری، فخرالدین حجازی، دکتر ولایتی، آیت الله امامی کاشانی، مرحوم سید ابوالفضل موسوی تبریزی، اسحاق مدنی و از اقلیت ها هم آقای بیت اوشانا بودند. طبیعا این چیدمان افراد سبب شد به دو طیف تقسیم شویم. یک طیف گرایش های رادیکال داشتند و می خواستند، هیئت را در اختیار بگیرند و آقای ولایتی را به عنوان رئیس انتخاب کردند، دوستان این طرف هم من را به عنوان رئیس هیئت انتخاب کردند.

در آن جلسه من به عنوان سرپرست هیئت انتخاب شدم که البته به من تحمیل شده بود (مثل این بود که شما جایی مجبور باشید برای نماز وضو بگیرید آب زمزم را رها کنید و تیمم کنید!). اما برگردیم به ماجرای آشنایی با مهاجرانی، در خاطراتی که آقای خاتمی از سفر قبلش با آقای مهاجرانی داشت، گفت: من در این همراهی در محل اقامتمان در هتل، برای نماز صبح که بیدار شدم، خجالت کشیدم. دیدم همراهم که غیرروحانی است، نیم ساعت قبل از اذان بیدار شده و نماز شب خوانده و من نیم ساعت بعد از اذان بیدار شده و نماز صبح خوانده ام. من این خاطره را از همسفری آقای خاتمی داشتم که خصوصی برای من نقل کرد. 

بعد هم فروتنی، اشراف و احاطه آقای مهاجرانی در مسائل نگارشی، تحقیقی و ادبی را شاهد بودیم. جوان ترین عضو هیئت پارلمانی بود. در نطقش هم گفت تصورم این است که من کم سن ترین عضو هستم. در این سفر من تحت تاثیر شخصیت ، دانش و منش و مهم تر از همه تقوای ایشان قرار گرفتم. یک انسان باتقوا و شریف بود.

از خاطرات و دستاوردهای آن سفر بیشتر برایمان می گویید؟

یکی از کارهای خوب ما در آن سفر زمینه چینی چند ملاقات بود. یک ملاقاتی بود که وزیر خارجه کوبا پیشنهاد داده بود با هیئت ایرانی که در رابطه با پیشنهاد صلح مذاکره کند که در آن نشست من و آقایان مهاجرانی، الویری و آقامحمدی شرکت کردیم. بحث را آقای مهاجرانی و دوستان به خوبی پیش بردند. بعد اصرار داشتیم با کاسترو ملاقات کنیم. یکی از پیشنهادهای ما این بود که در آنجا ویلای اختصاصی بگیریم، چون ما را به هتل می بردند. اعضای دیگر مانند آیت الله امامی کاشانی و موسوی تبریزی هم بودند که همگی برجسته بودند. طبیعتا نمی خواستیم به هتل برویم به دلیل مسائل پاکی و غذا. پیشنهاد کردیم برای ما ویلا اجاره کنید، اجاره اش را می پردازیم. دو ویلای آبرومند در اختیار ما گذاشتند و وقتی دیدیم یکی از ویلاها اتاق های متعددی دارد، همان یک ویلا را انتخاب کردیم و رابطی هم داشتیم و خودمان هم سفارش غذا می دادیم و با تهیه مواد اولیه غذا درست می کردیم، به هر حال زندگی را با وضع ساده ای پی می گرفتیم.

جالب است که آنجا دو خدمتکار را برای ما در نظر گرفته بودند و هشت صبح که می آمدند، می دیدند ما صبحانه خورده ایم و کارهایمان را هم کرده ایم. یک روز خیلی زود آمدند دیدند آقای بشارتی وقتی می خواهد استکان ها را آب بکشد، شیر را باز می کند و از زیر دو بار با مشت روی دسته شیر می ریزد که پاک شود. اینها فکر کردند این کار آداب ماست و خودشان همین کا ر را می کردند. زمان فراغت یکی از کارهای خیلی خوب این بود که آقای ناطق همه را داخل استخر می انداخت؛ یعنی با همان لباس راحتی که در ویلا بودیم همه را در استخر می انداخت.

همچنین رابطی هم با تشکیلات دولت و وزارت خارجه داشتیم که خانم دیپلمات فهیمی بود. با کمک ایشان درخواست ملاقات با کاسترو را دادیم. در آن اجلاس بیش از ۸۰ هیئت شرکت کرده بودند. کاسترو با هشت، ۹ هیئت ازجمله ما ملاقات کرد. جالب بود ساعت ۱۰ تا ۱۱ شب ملاقات داده بود. با مینی بوس به کاخ اقامت ایشان رفتیم و ملاقات تقریبا دو ساعت طول کشید. حرف های خوبی ردوبدل شد.

با توجه به دیدار حضوری که با فیدل کاسترو داشتید، برداشتتان از کاسترو چیست؟

کاسترو، انسان بسیار هوشمند و معتقد به راهش بود. البته خیلی هم پرحرف بود. در عین حال نوعی از انصاف را در او دیدم. به همین دلیل در برخوردهایی که به ایران آمد و با حاج حسن آقا ملاقاتی داشت و به منزل امام رفته بود و با پاپ هم که ملاقات داشت، برخورد جدیدی را از او دیدیم. در آنجا هم که می خواستیم سراغ مراکز مذهبی برویم، منعی نکرد. در کوبا به کلیساهایی رفتیم که سابقا محل عبادت بود. البته رونقی نداشتند اما ممنوعیتی هم نبود. ملاقات با کاسترو باعث شد آقاعطا اولین حرکت روزنامه نگاری اش را با ما شروع کند و خاطرات سفر کوبا را نوشت و ما در روزنامه اطلاعات چاپ کردیم.

بعد از اینکه مهاجرانی به خارج رفتند، با اینکه چاپ آثار ایشان ممنوع بود اما شما چاپ می کردید.

بله. ایشان پیغام دادند که اگر آمادگی داشته باشید، ستون نقد حال ما را ادامه دهید، من آماده هستم تا مطلب بفرستم. به این نتیجه رسیدم که چون ما وابسته به نهاد هستیم، نهاد نظر دیگری دارند. تا اینکه در دولت آقای احمدی نژاد، تمام آثار ایشان را منع کردند و برای تجدید چاپ کتاب های ایشان مجوز نمی دادند. در نمایشگاه کتاب از طرف وزارت ارشاد ابلاغ می کردند کتاب های ایشان نباید باشد. تا اینکه مسئله چاپ کتاب ها پیش آمد. به آقای مختارپور، رئیس کتابخانه های عمومی مراجعه کردم. من به ایشان خیلی احترام می گذارم. ایشان عنصری باتقوا و فهمیده با مواضع روشن در رابطه با ولایت، مقدسات و منویاتی که خودش معتقد است، هستند. به آقای مختارپور گله کردم که قوی ترین نقدی که علیه سلمان رشدی در کشور نوشته شده، مربوط به عطا بوده. چرا نباید به تالیفات و آثار این فرد اجازه چاپ بدهند؟ او کتاب های دیگری راجع به حضرت زینب، فردوسی، حافظ و... داشته که همگی ارزشمند هستند. ایشان به من گفت شما نقد آیات شیطانی را چاپ کن. البته چون ما نمی توانستیم چاپ کنیم، آقای مهاجرانی تصمیم گرفتند انتشارات ویژه خودشان (امید ایرانیان) را داشته باشند. آن دوران آقاعطا به خارج از کشور رفته بود و خانم کدیور در روزنامه اطلاعات همچنان به کار خبرنگاری مشغول بود. تا اینکه ایشان هم رفت و دیگر برنگشت. در نبودش هم دوستان با انتشارات همکاری می کردند.

با این مخالفت ها کتاب حاج آخوند چگونه مجوز گرفت و چاپ شد؟

در پیگیری هایم کپی متن را به آقای مختارپور دادم و ایشان واسطه دریافت مجوز چاپ کتاب عطا در ایران شد که کتاب تاثیرگذاری هم بود. یکی از کارهای او جمع آوری دو ماه جلسات حاج آخوند در اراک و مهاجران بود که به ماجرای محرم و صفر در بیان شخصیت و فضیلت امام حسین (ع) و ماجراهای عاشورا می پرداخت که آن را تحت عنوان جرعه ای از جام عاشورا چاپ و به حاج قاسم سلیمانی تقدیم کرد.

از کارهای دیگر عطا، در تبیین شخصیت امام علی (ع) است که احساس کرده مولا غریب است. حدود ۷۰، ۸۰ شخصیت را انتخاب کرده از معاصران، مخالفان، موافقان حضرت و کسانی از بعد ایشان تا عصر جدید که تحت تاثیر ایشان بودند، زندگی و اظهاراتشان را بیان کرده و نام کتاب را «کیمیای کلمه» گذاشته است که محتوای آن را در روزنامه اطلاعات پنجشنبه ها در ستونی کنار ستون آقای محمدعلی فیاض بخش چاپ می کردیم. ما پنج، شش شماره را چاپ کرده بودیم که پیغام دادند متوقف کنید.

چه کسانی مخالف بازگشت آقای مهاجرانی هستند؟ چون خودشان ظاهرا خیلی علاقه به برگشت دارند.

«کیمیای کلمه» را که در روزنامه اطلاعات چاپ می کردیم، آقای حدادعادل به من گفت امیدوارم از چاپ نوشته های عطا پشیمان نشوی. همچنان گرایش فکری این چنینی وجود دارد. وقتی ما این کار را شروع کرده بودیم، کیهان نقدی نوشت که روزنامه اطلاعات بی سروصدا عطا مهاجرانی را مطرح می کند و عطا هم در سایت خودش نقدی نوشت که وقتی صفحه اول اسم و عکس می گذارند که بی سروصدا نیست.

به هر حال این طیف هستند؛ اما فکر می کنم اگر در بین همین طیف ها که از مواضع عطا در حرکتش در اوایل سال ۸۸ که خارج رفت و اظهاراتی کرد، طیف مخالف او به خاطر سرخوردگی و آزردگی از مواضع آن زمان او نگرش شان منفی است؛ اما بعدها عطا به مناسبت هایی به تبیین مواضع جدیدش در دفاع از انقلاب، رهبری و همه آنچه مربوط به نظام بود، پرداخت و در مصاحبه هایی که در بی بی سی داشت و پاسخی که به نتانیاهو داد، واقعا ارزشمند رفتار کرد.

اگر این طیف تحت تاثیر حرکت جدید عطا قرار گرفته باشند، ناگزیر از رعایت انصاف هستند و هنوز در برخی جاها به طور عام این را مشاهده نکرده ام. هستند کسانی که این تغییرات را نمی بینند. با وجود اینکه از کتاب «نقد تحریف مدرن امام خمینی» تعریف می کنند؛ اما می گویند رنج می بریم که باید اسمش را بیاوریم.

ولی تصورم این است که هوشمندانه ترین تصمیم عطا این است که در فضای آرام با امکان دسترسی به همه چیز در کتابخانه ها، آرشیوها و مراکز تحقیقی بتواند کارهای تحقیقاتی را انجام دهد و اثر وجودی اش را نشان دهد. با مواضع اخیر آقای اژه ای که رسما اعلام شده اینها ممنوع الورود نیستند و می توانند بیایند، وقتی کسی مثل عطا به ایران بیاید و در بازجویی مواضعش را توضیح دهد، طبیعتا تبرئه است و مورد حق شناسی قرار خواهد گرفت. الان آرامش و توفیقی که برای خدمت دارد مغتنم است. آقای مهرداد خدیر متنی نوشته بود که اقلا این کتاب «نقد تحریف مدرن امام خمینی» باعث می شود آقای شریعتمداری نگوید بها الله، بگوید عطاالله.

شما حاج آخوند را دیده بودید؟

خیر. من آرزو دارم توفیق داشته باشم سر مزارش بروم و حاجت بطلبم و دلم می خواهد بانی پیدا کنم که بنایی سر مزارش ساخته شود.

ولی ساده باشد که بهتر است.

اقلا از سادگی الانش دربیاید که فقط سنگ و خاک نباشد.

بین آقای خاتمی و مهاجرانی که هر دو روشنفکر هستند، جریان دوم خرداد چطور اتفاق افتاد؟ آیا فکر می کردید آقای خاتمی رئیس جمهور شود؟ کنار ایشان بودید؟

من نسبت به آقای خاتمی اعتقاد ویژ ه ای دارم؛ مثل عاشق یا شیفته. در ایشان ویژگی هایی را سراغ دارم که جزء آرمان های ما هستند و جزء آرزوهایم است که همه کس داشته باشند. پایبندی به مبانی اصلی و آرمانی را در او قوی می بینم؛ چون زیر سایه پدری ارجمند تربیت شده و در تربیت فرزندان و همگنانی که با او بودند، سعی وافر داشته که روشن و آگاه باشند و عمیق به مسائل نگاه کنند و خصلت های ناب انسانی و اخلاقی را داشته باشند. ایشان در آن مسیر رشد کرده.

بهنود به مناسبت سالگرد آیت الله طالقانی در سایتش نوشته بود اگر بخواهیم بعد از آیت الله طالقانی کسانی را یاد کنیم، یکی آقای خاتمی است و یاد کرده بود از زندگی پدر ایشان. به هر حال تربیت ایشان در آن بستر بوده. شخصیت دانشگاهی و حوزوی بوده و در دوران انقلاب هم نقش داشته.

البته دورانی که در عراق توفیقاتی داشتیم که تبلیغات کنیم به پیشنهاد مرحوم حاج آقا مصطفی موج رادیویی را اداره می کردیم. ابتدا در برنامه فارسی رادیو بغداد ۲۰ دقیقه تا نیم ساعت به ما اختصاص داده شده بود که نهضت روحانیت در ایران را اجرا می کردیم. بعدا که از این برنامه در ایران استقبال شد، پیشنهاد شد موج مستقل داشته باشیم و صدای روحانیت مبارز ایران را اداره می کردیم که ۴۵ دقیقه بود. مرحوم حاج احمد آقا در آن زمان در ایران انجمنی محرمانه و دقیق را تاسیس کرده بود و طیفی را انتخاب کرده بود که ما را یاری کنند. یکی از آنها آقای خاتمی بود که یادداشت هایی می نوشت، مرحوم محمد منتظری و دیگرانی هم بودند. البته ما با آقای خاتمی در گذشته قبل از عراق رفتن صمیمیت ویژه ای داشتیم. من یزدی تبار هستم، مادرم کرمانی بوده و بعد از تولد من به کرمان منتقل شده و من را به تنهایی بزرگ کرده و من تحت تاثیر ایشان کرمانی تلقی می شوم و هرچه دارم، از مادرم دارم. قم که آمده بودیم طلاب یزدی و کرمانی تجمعاتی داشتند، به پیشنهاد شخصیت های مطرح آن زمان بنا بود تشکل های محلی حوزوی شکل بگیرد و انجمن هایی تشکیل شود از طلاب آذربایجانی، ساروی، تهرانی، یزدی، گیلانی، و... و جلسات هفتگی داشته باشند و هرکدام با مرکز در ارتباط باشند که اخبار را منتقل کنند و پیشنهاد بدهند. من در هر دو جلسه یزدی ها و کرمانی ها شرکت می کردم. آقای علی حجتی آن زمان جلسه ای تشکیل داده بود برای تمرین نویسندگی و نگارش. آقای خاتمی و من هم بودیم. مطالب هفتگی بود و پیشنهاد می دادند در این باره مطلب بنویسید. مقاله را می خواندیم و نظر می دادند. نامش را هم گذاشتیم جلسه هدایت افکار. در آن جلسه آقای خاتمی بهترین نویسنده جلسه بود. این تاثیرپذیری از شخصیت ایشان را ابتدا در آن جلسات داشتم. بعد مسئله عمامه گذاری من مطرح شد.

ماجرای عمامه گذاری شما چطور بود؟ گویا آقای خاتمی هم جزء مدعوین شما بود.

طلاب وقتی عمامه می گذارند جشنی می گیرند، حالا در سالنی در مدرسه یا در مسجد انجام می شود؛ اما کرمانی ها در منزل آقای رفسنجانی این مراسم را می گرفتند. آقای رفسنجانی از متمکنین حوزوی بود، هم خاندان خودش و هم همسرش، متمکن بودند، منزل شخصی بزرگ و سالن آبرومندی داشت. طلاب کرمانی زمان عمامه گذاری در منزل ایشان جشن می گرفتند و گاهی شیرینی و میوه و شام می دادند. عمامه گذاری من قرار بود منزل آقای هاشمی باشد. معمولا کسانی که عمامه می گذارند، استادان و همشهریان و دوستان خاص شان را دعوت می کنند. من آقای خاتمی را دعوت کردم. همچنین جلال الدین فارسی آن زمان از تهران می آمد و می رفت و مطرح بود و آقای باهنر، مرحوم مرتضی حائری، مرحوم فکور و طلاب دیگر را دعوت کردم. آقای خاتمی در مصاحبه ای گفته بود اولین بار آقای رفسنجانی را در مراسم عمامه گذاری فلانی دیدم.

به هر حال این صمیمیت ها را داشتیم تا اینکه انقلاب پیروز شد و قبل از آن در نوفل لوشاتو به هم رسیدیم. داستان هجرت حضرت امام را مصاحبه کرده ام و تکرار نمی کنم.

مسئولیت شما در نجف چه بود؟

در فرودگاه حضرت امام قبل از پرواز به فرانسه، توصیه هایی به من داشتند. یکی این بود که آقای طاهری خرم آبادی از ایران برای گزارش هایی آمده و مواجه شده بود با وضعیتی که داشتیم و باید به ایشان کمک کنید که به شیوه مطمئن به ایران برگردد. خواهر احمد آقا به عراق آمده بود و به ایشان قول داده ام که به حج بفرستم و شما مقدمات سفر قانونی ایشان را فراهم کنید. حضرت امام یک سری ماموریت های این چنینی را به من سپردند و ناگزیر بودم در نجف بمانم. منزل آن زمان حاج احمد آقا تلفن داشت و من هم به آنجا رفتم و با پاریس مرتب در ارتباط بودیم.

اواخر دی ماه حاج احمد آقا به من زنگ زد و گفت آقا فرموده اند ما عازم ایران هستیم، به فلانی هم بگویید بیاید با هم برویم. این پیغام برای من خیلی خاطره انگیز شد. بغضم گرفت گفتم یک سردار که در دوران شکوفایی حرکتش و در آستانه پیروزی نهایی اش به فکر یک کهنه سربازش است که گوشه ای افتاده، خیلی ارزشمند است و خودم را برای رفتن به پاریس آماده کردم. قبل از آن توصیه های امام را انجام دادم.

صبیه امام که آمده بودند، با ویزای زیارتی آمده بودند و عربستان سعودی ویزایی به غیرعراقی های عراق نمی داد؛ مگر اینکه مقیم قانونی باشند و اقامت قانونی هم باید سفارت آن کشور تایید می کرد. من ناگزیر بودم برای صبیه امام از عراقی ها اقامت بگیرم و به سفارت ایران ببرم که در پاسپورت ایشان مهر مقیم بودن بخورد که بتوانیم ویزای عربستان بگیریم. این کارها را انجام دادم. برای اولین بار بعد از ۱۱ سال به سفارت ایران رفتم و به مسئولان گفتم این پاسپورت مربوط به صبیه آقای خمینی هست و این هم اقامه رسمی شان، می خواهم اقامت ایشان را در پاسپورت تایید کنید. بعد از نیم ساعت مهر تایید را زدند. تصورشان نبود پنج یا شش ماه بعد خودم به عنوان همکار در خدمتشان خواهم بود. خودم هم این باور را نداشتم.

سفارت ایران در عراق در جای کنونی بود؟

بله، البته بعد از جنگ در بازسازی سفارت کارهایی انجام شده؛ اما سفارت آبرومندی در عراق داشتیم؛ به این دلیل از ابتدا طوری ساخته شده بود که محل ماه عسل محمدرضا شاه و فوزیه در آنجا باشد. کاروانی پیدا کردم که زیر نظر شهیده بنت الهدی صدر بود و خواهر احمد آقا را با آن کاروان به حج فرستادیم. بعد خودم به کنسولگری ایران در کربلا رفتم. بعد از اینکه شریف امامی اعلام آشتی ملی داد، درخواست پاسپورت دادم. رفتم از عراقی ها خروجی بگیرم که گفتند چون تو اقامه نداری، نمی دهیم و اگر به پاریس خواستی بروی در فرودگاه هماهنگ می کنیم که از گیت رد شوی.

بنابراین به پاریس رفتید. از ماجراهای آنجا برایمان خاطره تعریف می کنید؟

به پاریس که رفتم، بعد از سال ها آقای خاتمی را دیدم. تازه واردانی که به پاریس می آمدند، آنهایی که روابط صمیمانه و خصوصی با حاج احمد آقا داشتند، در پانسیون مانندی بود که بالایش اتاق بود، مستقر می شدند. یک اتاق آنجا را دوستان خاص حاج احمد آقا گرفتند. آقای خوئینی ها، خاتمی، صدوقی و لاهوتی بودند. حاج احمد آقا به من گفت تو هم آنجا برو. ایشان هم آنجا استراحت می کرد که با دوستان باشد. آنجا به دلیل اینکه همه درگیر کار بودند، نظمی نداشت. مثلا غذا خورده بودند، باقی مانده غذا و ظروف را رها کرده بودند. من که رفتم آنجا را سامان دادم، چون خیلی آشفته بود. ۱۰ روزی آنجا با هم صفا کردیم.

البته من چون فراغتی داشتم، آنجا را پاکسازی کردم و دوستان کیف کردند. انتخاب آقای خاتمی بعد از آقای بهشتی، بعد از آقای شبستری معنادار بود. یک مرکز اسلامی روشنفکری متناسب با فضای غرب باید به دست کسی اداره شود که دانش، صلاحیت و تجربه لازم را داشته باشد، شیوه برخورد و تعامل با طیف های مختلف داشته باشد که همین اتفاق نشان دهنده اهمیت وجودی آقای خاتمی بود.

بعد هم که به ایران آمد و در جریانات انتخابات نماینده دور اول مجلس از اردکان شد و در مجلس هم بازوی توانای نگارشی آقای رفسنجانی بود. اگر مجلس قرار بود بیانیه صادر کند، ایشان می نوشت. در بیت هم بود و رابطه گرمی با حاج احمد آقا داشت. پیام حاج احمد آقا به مناسبت رحلت امام را هم ایشان نوشت؟

بله. در مقطعی در پایان دوره آقای رفسنجانی و برخوردهایی که شروع شده بود و دوستان در کابینه مهندس موسوی و بعد در دولت آقای هاشمی حرکاتی داشتند که فضای یاس آلود را در جامعه ایجاد کرده بودند و طیف روشنفکر و امیدوار به انقلاب از برخی بی توجهی ها و تندروی ها سرخورده شدند. در آن فضا تصورم این بود که اگر آقای خاتمی کاندیدا شود، می تواند رای بیاورد و منشا تحول و اثر باشد. یکی از پیشنهاددهندگان من بودم. البته دوستان دیگری هم بودند. آقای خاتمی ابتدا نمی پذیرفت ولی در نهایت راضی شد و چقدر هم خوب شد. البته ایشان من را به عنوان مشاور انتخاب کرده بودند و جلساتی بود که شرکت می کردیم؛ البته ما خاصیتی به آن معنا نداشتیم، ولی بار مالی هم برایشان نداشتیم. تا اینکه ضرورت داشت برای کاندیداتوری دور بعد مجلس از سمت های دیگر استعفا دهیم.

بعد از حوادثی هم که اتفاق افتاد و شرایط خاصی که حاکم شد، این سال ها احساس کردم در غربت است، سعی می کنم تا حد ممکن از انزوایی که شاید خودساخته هم باشد دربیاورم. مثلا جشن تولدی برای تولدش بگیریم.

مشی شما این است در جلساتی که وارد می شوید برخلاف هم لباسانتان پایین ترین جا را انتخاب می کنید؛ فلسفه این کار چیست؟

شناخت دقیق از خودم است. من عددی نیستم. این یک واقعیت است. حالا من توفیقی داشتم، حوادثی بوده که در کوران آن حوادث توفیقاتی داشتم که در جامعه حضور داشته باشم، اما به خودم که نگاه می کنم نسبت به کسان دیگر کمتر هستم. چرا باید اصرار داشته باشیم بالا بنشینیم. جامعه هم از اینکه ما به دلیل معمم بودن و موقعیت روحانیت خود جایگاه ویژه داشته باشیم، سرخورده شده است و باید این را بپذیریم.

رفتار شما که برای ما درس آموز است و شان شما این است که قطعا بالا باشید؛ اما به نظر می رسد بنا بر سنت سیره پیامبر جایی که شما می نشینید بالاست.

به شرطی که غرور نداشته باشیم. خود پیامبر ابا داشت.

اگر بخواهیم به سیر تطور فکری عطاالله مهاجرانی بپردازیم و تحلیلی از رفتار سیاسی اش داشته باشیم، آیا اتفاقات ۸۸ که منجر به مصاحبه های ایشان شد، به نظرتان تحت تاثیر اطرافیانش قرار داشت یا همراه جو آن زمان شد؟

خصلت وفاداری و پایبندی به یک سری علایق عطا را نمی شود نادیده گرفت. ایشان سال ها با مهندس موسوی همکار بود. ایشان در دوره نخست وزیری مهندس موسوی و کابینه آقای رفسنجانی عضویت داشت. تحت تاثیر خیلی از ویژگی های این دو شخصیت بوده است. در مقطعی ممکن است احساس مظلومیت نسبت به آنها کرده باشد تا اینکه تحلیل درست و روشن بینانه در آنالیز این عواطف مهندس موسوی، رفسنجانی و مقام معظم رهبری داشته باشد؛ چون به مقام رهبری فوق العاده علاقه داشت و در همسایگی هم بودند. در دوران نمایندگی اش در مجلس، ویژگی هایی از ایشان دیده بود که هیچ وقت نتوانست فراموش کند و به صراحت گفته که ایشان را پاک و بااخلاص می داند. در آن شرایط نتوانسته بود مهندس موسوی را تنها بگذارد و از هجمه ها نسبت به ایشان بگذرد و عکس العمل نداشته باشد؛ به خصوص در دورانی که با آقای هاشمی بوده، در یک تشکل سیاسی طیف کارگزاران هم عضو شده بود. این دو خصلت را بگذارید کنار اعتقادی که به امام، انقلاب و رهبری داشته. ایشان را در وضعیتی قرار می دهد که مواضعی را گرفته. نهایت آن مواضع به سمت اعتدال و واقع گرایی فعلی اش رفت. سمت روشنگری های فعلی اش که البته او را در بین طیف علاقه مند به نظام و رهبری هنوز محبوب نکرده، ولی بالاخره آنها را مجبور به سکوت کرده است؛ اما در بین عناصر تندرو و سرخورده از آن جریانات، همچنان نگاه مثبتی ندارند. حال تنها مانده و ایشان این غربت را پذیرفته و خواسته در کنارش به مواضع اصولی و ماندگارش نسبت به دفاع از نهضت، امام و انقلاب و نظام پایبند بماند که در نوشته هایش مشاهده می کنید.

بله این تغییر را در مشی آقای مهاجرانی می فهمم؛ اما آقای مهاجرانی به عنوان فردی که در انقلاب فعال بوده و در اتفاقات جزء نفرات اول بوده، فردی با این سطح از تیزهوشی و دانش که ۳۰ سال کار سیاسی کرده، امکان دارد هنوز رفتار حرفه ای سیاسی را بلد نباشد و در حادثه ۸۸ جوگیر شود؟

فضای حاکم این طور بود. مثلا آقای خاتمی الان هم موافق و علاقه مند رهبری هستند به دلیل نگارش ها و ارتباطاتی که با آقا دارد. من آقای خاتمی را می شناسم. به دلیل همین عواطف از طرف برخی از دوستان تندرو مورد بی حرمتی قرار می گیرد.

اگر به شما بگویند سال های ۷۶ تا ۸۴ را نقد کنید، ممکن است بگویید که چه اتفاقاتی نباید می افتاد؟ احتمال دارد معتقد باشید بخشی از اصلاح طلبان تندروی یا لجاجت سیاسی کردند؟

این سوالات را ازجناب مهندس بهزاد نبوی بپرسید که خیلی صادقانه از خودش انتقاد می کند.

من می خواهم نظر شما را بدانم.

من چه کسی هستم که بخواهید نظرم را بپرسید. من مشی خودم را نشان می دهم.

حاج آقا دعایی، بعد از دو دهه که از ۸۸ عبور کرده ایم، ۸۸ برای جوانان نامفهوم است. اصلا چه شد؟

من در این مسائل دخالتی نمی کنم.

وقتی نماز مرحوم آقای شجریان را خواندید، کسی شما را تحت فشار قرار نداد؟

خیر.

*شرق