جماران: اربعین به معنای چهلم است که در موارد مختلف به کار می رود. در روایات بر حفظ چهل حدیث تأکید و سفارش شده و برای آن فضائلی نقل شده است:

قال النبی(ص): «من حفظ من أمتّی أربعین حدیثا ممّا یحتاجون إلیه من أمر دینهم بعثه الله عزّوجل یوم القیامه فقیهاً عالما».(خصال، صدوق، ج 2، ص 541)؛ هر کس چهل حدیث از احادیث مورد نیاز امت مرا حفظ کند در روز قیامت عالم و فقیه محشور خواهد شد و نیز: «من حفظ من أمتی أربعین حدیثا من السنّه کنتُ له شفیعاً یوم القیامه».(همان، ص 542)؛ آنکس که چهل حدیث از احادیث مرا حفظ کند، من در روز قیامت او را شفاعت خواهم کرد.

از قول امام صادق(ع) هم نقل شده است: «من حفظ من احادیثنا أربعین حدیثا بعثه الله یوم القیامه عالماً فقیها».(کافی، ج 1، ص 49).

بر همین اساس برخی از عالمان دینی در طول تاریخ، آثاری با عنوان چهل حدیث به مشتاقان عرضه کرده اند. امام خمینی(س) نیز در همین راستا، کتاب «شرح چهل حدیث یا اربعین حدیث» که عمدتاً به روایات اخلاقی ـ عرفانی اختصاص دارد، تألیف و به علاقمندان عرضه کرده و تاکنون بیشترین استقبال را در میان آثار مکتوب امام خمینی، به خود اختصاص داده و دهها بار چاپ شده است. همچنین چله نشینی یکی از آداب سیر و سلوکی است که عارفان بر آن اهتمام دارند.

اربعین در اصطلاح دینی، مراسم مذهبی شیعی است ک در بیستم صفر، چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا، برگزار می گردد.

بر اساس برخی از نقلهای تاریخی جابربن عبدالله انصاری، یکی از صحابه بزرگ پیامبر خدا(ص) به همراه عطیه، خادم خود، در اولین چهلم شهادت سیدالشهدا(ع) به عنوان نخستین زائر حسینی بر مزار امام حسین(ع) حاضر شد و به زیارت آن حضرت نایل آمد.

سیدبن طاووس در کتاب «لهوف» نقل کرده است، هنگامی که اسیران کربلا در راه بازگشت از شام به عراق رسیدند، به راهنمای کاروان گفتند: ما را از راه کربلا ببرید. آنگاه که به کربلا رسیدند، جابر و برخی از بنی هاشم را دیدند که برای زیارت قبر سید شهیدان آمده اند. اینان بر سر مزار شهیدان با اندوه و غم فراوان مجلس عزا برپا کردند و سپس به مدینه بازگشتند.

سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی نیز در کتاب «تحقیق درباره اولین اربعین حضرت سیدالشهداء» این بازگشت را تأیید کرده است. البته گروهی از مورخان این امر را بعید دانسته اند.

بنابر نقل مشهور، سر مبارک امام حسین(ع) که در عاشورا از بدن جدا شده بود، در روز اربعین به بدن آن حضرت ملحق شده است.

برای این روز زیارت نامه ای نقل شده و از امام حسن عسگری(ع) در حدیثی آمده است: «علامات المؤمن خمس صلاه الإحدی و الخمسین، و زیاره الأربعین، و التّختم فی الیمین، و تعفیر الجبین و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم».(وسائل الشیعه، ج 14، ص 478) علامات مؤمن 5 تا است: 51 رکعت نماز خواندن در شبانه روز، خواندن زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله را بلند گفتن.

یکی از آدابی که از گذشته مرسوم بوده است حرکت پیاده روی از اطراف و اکتاف برای زیارت قبر امام حسین(ع) در روز اربعین آن حضرت است. سفارش برای زیارت اربعین نیز باعث شده است، شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از مناطق مختلف راهی کربلا می‌شوند و این حرکت نمادین همه ساله تکرار می گردد. چنانکه امروزه از سراسر جهان، مسلمانان و سایر اقلیت های دینی نیز برای زیارت مشرف می شوند و میلیون ها انسان آزاده و دلباخته در این مراسم شرکت می کنند.

اکنون این نماد عظیم به جلوه ای از جلوه های ایام الله تبدیل شده و هزار عاشق خود را مهیای پذیرایی از زائران اربعین حسینی می کنند و آنچه در توان دارند در این راه می گذارند و از هیچ خدمتی دریغ نمی ورزند. اخلاص، پاکی، یکرنگی، فداکاری و ایثار این مردمان زبانزد خاص و عام شده است و جلوه ای از زیبایی در سرتاسر عراق، به نمایش گذاشته می‌شود.

امام خمینی درباره جنایات صدام بعثی در چند مورد سخنانی خطاب به مردم عراق دارند، از جمله می فرماید:

شما و ما شاهد بودیم که در اربعین حسینی‌‎ ‎‌چه جنایتها نسبت به زُوار عزیز آن مظلوم کردند. و شما و ما شاهد بودیم که مردم مظلوم‌‎ ‎‌بیگناه را گروه گروه از وطن خودشان آواره کردند، که اکنون این آوارگان، در کشور‌‎ ‎‌اسلامی ایران با سلامت و عزت به سر می برند.‌ (صحیفه امام، ج 13، ص 254)

در جای دیگر می فرماید:

مردم سالهای دراز با این حزب بعث‌‎ ‎‌زندگی کردند و از این حزب بعث، اینها صدمه ها دیدند. این آدمی که حالا دارد می گوید‌‎ ‎‌من مسلمان هستم و ما در مقابل کفّار داریم جنگ می کنیم، این آدم همان آدمی است که‌‎ ‎‌برای اربعین، وقتی که زوّار حضرت سیدالشهدا حرکت کردند، آنها را به توپ و تفنگ‌‎ ‎‌بستند و آنقدر جنایت کردند. (همان، ص 249)

در روز اربعین سال 1357 در نوفل لوشاتو درباره مصادف شدن اربعین های قیام ملت ایران نیز می فرماید:

اربعین سید مظلومان و سرور شهیدان ـ صلواه الله و سلامه علیه ـ رسید. بر ملت‌‎ ‎‌رشید و آگاه ما «اربعین»های سودمندی گذشت. ما در این سالها به دنبال بیش از پنجاه‌‎ ‎‌سال سلطنت غاصبانۀ سلسلۀ پهلوی با چه مصیبتهایی و بی فرهنگیهای خانمانسوزی‌‎ ‎‌مواجه بوده ایم. سالهایی بس تلخ و رنج آور در این پنجاه سال و تلختر و رنج آورتر در‌‎ ‎‌این یکی دو سال اخیر که ملت شجاع ما را علیه استبداد و استعمار به حرکت درآورد.‌(همان، ج 5، ص 477)

این همه نشان از توجه حضرت امام به اربعین حسینی و تأثیر شگرف آن بر ملت ایران دارد که با برگزاری اربعین های شهادت مردم بزرگ و ایثارگر ایران، یاد اربعین حسینی را زنده نگه داشتند و نهضت اسلامی خود را به پیروزی رساندند. یاد همه شهیدان در راه حق و عدالت جاودانه باد.