به مناسبت چهلمین سالگرد شهادت آیت الله شهید بهشتی به منظور رمزگشایی از اندیشه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایشان، به همت مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد کنفرانس خبری با حضور محمدرضا بهشتی و فرشاد مؤمنی پیش از ظهر امروز(یکشنبه 6 تیر ماه 1400) به صورت مجازی برگزار شد.

به گزارش خبرنگار جماران، فرشاد مؤمنی طی سخنانی در این برنامه ، گفت: ما در مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد به این جمع بندی رسیده ایم که برای حرکت به سمت توسعه به همان اندازه که نیازمند واکاوی در طول و عرض اندیشه های علمی ناظر بر اداره جامعه هستیم، نیازمند ژرف کاوی های بسیار عمیق تر در وجوه دینی این مسأله هم قرار داریم و از این بابت اندیشه های آیت الله شهید دکتر بهشتی می تواند مبنایی برای واکاوی و ارزیابی باشد.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: همه امید ما در برقرار کردن این جلسه به همین مسأله بر می گردد که گمان بر این داریم و مطالعات مؤسسه ما نشان می دهد که این دریچه می تواند امیدبخش باشد و هم به ما کمک کند که چرا به این روز افتاده ایم و هم برای برون رفت از این وضع به ما کمک می کند. در اندیشه های شهید بهشتی درس های بزرگی وجود دارد که می توانیم از آنها یاد بگیریم.

وی تأکید کرد: موضوع بسیار مهمی که در طی بالغ بر 200 سال گذشته در ایران مشاهده می شود این است که کسانی که می خواهد ایران بر مدار علم و اخلاق و کارنامه موفق اداره نشود یکی از سرمایه گذاری های جدی که انجام می دهند مسأله دستکاری واقعیت است. البته این مسأله مختص ایران نیست و متفکران بزرگ قرن بیستم نسبت به این مسأله هشدار داده اند. اما عدم شفافیت یکی از ارکان استمرار دهنده مناسبات رانتی در ایران به شمار می رود و به نظر می رسد ما در این زمینه نیازمند دقت های بسیار بیشتری هستیم.

مؤمنی ادامه داد: به ویژه در مورد شخص آیت الله شهید دکتر بهشتی چه ماجراها و جریان سازی هایی از روز پیروزی انقلاب تا امروز وجود داشته است. از سوی دیگر می بینیم در اداره اقتصاد و جامعه ما کیفیت دانایی هایی که به کار برده می شود هر روز نازل تر از قبل می شود و نشان می دهد نیازمند باز شدن باب گفت و گو هستیم و اگر باب گفت و گو باز شود می توانیم امیدوار باشیم که از عدم شفافیت ها و مناسبات رانتی عبور کنیم و گام های مؤثری رو به آینده برداریم.

وی اظهار داشت: اگر باب گفت و گوهای جدی بر محور اندیشه های شهید بهشتی در سطح ملی گشوده شود مردم و آینده کشور به شدت نفع خواهند برد و هر قدر در این زمینه کوتاهی و تأخیر به وجود بیاید هزینه فرصتی که برای جامعه ما پدیدار می کند بالاتر می رود. بسیار جای تأسف است که با وجود ژرفای اندیشه شهید بهشتی و ظرفیت های نجات بخشی که در آن وجود دارد، بخش بزرگی از آنچه در رسانه های رسمی نسبت ارائه می شود این است که آقای بهشتی را در یک سری قالب های کلیشه ای مورد استفاده های سوء قرار می دهند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: ابعادی از ژرف نگری را در اندیشه های شهید بهشتی می بینیم که به طرز حیرت انگیزی لوازم اعتلا بخش در اندیشه های ایشان دیده شده و در عالی ترین شکل آن در کتاب «پیامبری از نگاهی دیگر» نمود پیدا کرده است. اگر از من پرسیده شود چند نمونه عالی ذکر کنید که مددکار حرکت به سمت توسعه و اعتلا بخشی است، من فکر می کنم یکی از ده افتخار بزرگ تمدن اسلامی در قرن بیستم این کتاب است.

وی تأکید کرد: برای من شگفت آور است که بحث های شهید بهشتی از متفکران توسعه هم بالاتر رفته است. بشر با این همه فراز و فرودی که طی کرده الآن بیش از هر دوره دیگری به این نتیجه رسیده که اگر در جامعه علم در امور تخصصی حاکم باشد آن جامعه پیش بینی پذیر می شود. اما در عین حال شهید بهشتی می گویند نقطه عزیمت این مسأله ضابطه محوری به جای شخص محوری است و شاید نجات دهنده ترین درسی که آقای بهشتی می توانند به همه مسلمانان بدهند این است. ایشان ضابطه محوری را راه نجات جامعه اسلامی می داند.

مؤمنی یادآور شد: شهید بهشتی می فرماید پیامبران نیامده اند که بساط مرید و مرادی راه بیاندازند و هیچ پیامبری هم نباید بت شود و واقعا بحث های بسیار خارق العاده ای را مطرح کرده اند در حکمت اینکه چرا مسلمانان به نام پیامبرشان خطاب نمی شوند و این را به بحث می گذارند که چون قرار است یک نظم مبتنی بر جامعه شکل بگیرد حتی پیامبر هم استثنا نمی شود.

وی افزود: آقای بهشتی به شکلی منحصر به فرد میان نظریه عدالت با نظریه اخلاق، مالکیت، سیاست و برخورداری های سیاسی بحث هایی را مطرح کرده اند که به معنای دقیق کلمه می شود از آن یک نظم اجتماعی توسعه گرا دریافت کرد و ما چون از این موازین عبور کرده ایم به بحران برخورد کرده ایم. ایشان می فرمایند اصل عدالت یک عنوان اولی است که محکوم عنوان ثانوی قرار نمی گیرد. در مسیر عدالت یکی از نکات کلیدی آزادی انتقاد از رهبران است و هر قدر این امر خدشه دار شود امکان اعتلابخشی خدشه دار می شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: یکی دیگر از محورهایی که ایشان مطرح می فرمایند مسأله ممنوعیت شکنجه است. نکته بعدی محاکمه علنی جرائم سیاسی و مطبوعاتی است. آن طور که من از منظومه اندیشه ای شهید بهشتی متوجه می شوم ترکیب خردمندانه عدالت و آزادی شکل دهنده نظم مورد نظر اسلام است و از آن طریق افق هایی به روی اقتصاد و جامعه باز می شود. مثلا یکی از دقیق ترین آنها که چون از آن دور شده ایم دچار مشکل شده ایم، مسأله مشارکت مردم در سرنوشت اقتصادی و سیاسی خودشان است. ایشان متر و معیارهایی مطرح می کند که می شود مشارکت مردم در سرنوشت خودشان و شیوه های بدلی را مورد ارزیابی قرار داد تا سطح آگاهی مردم بالا بیاید.

وی تأکید کرد: اگر ما امروز به بحران برخورد کرده ایم این بحران به بحران در نظر مربوط نیست. به این مسأله مربوط می شود که ما چیزهای خوب را می خواهیم اما پابندی بایسته به لوازم آن در سطح قدرت مشاهده نمی کنیم. از روزی که احزاب در ایران ضعیف شدند این عارضه را مشاهده می کنید. وقتی اصل اولی را عدالت بگذارید، یکی از حیاتی ترین لوازمش این است که با تعطیلی عقل و بسط دادن جمود باید مبارزه نظام وار داشته باشید. شهید بهشتی می گویند جامعه ای که قادر به کار سازمان یافته نباشد امکان ندارد بتواند از دستاوردهای معجزه همکاری برخوردار شود.

مؤمنی گفت: جامعه ای که منزلت پیش بینی پذیر بودن امور را می داند هرگز دروغ نمی گوید که اعتماد اجتماعی را از دست بدهد. از دل رویکردی که در ساحت و نظر عمل شهید بهشتی به مسأله سازمان دهی دارند چه افق هایی باز می شود. شما می توانید وابستگی ذلت آور به دنیا را مشاهده کنید تا ببینید چه هزینه هایی می پردازیم. این فقر فراگیر که مقامات رسمی می گویند بیش از دو سوم جمعیت کشور نیازمند کمک مالی است که از عهده هزینه هایش بر بیاید.

وی افزود: فاصله بزرگی میان آنچه وعده داده شده بود و آنچه در عمل مشاهده می کنیم وجود دارد و اگر ما به صورت نظام وار مروری بکنیم به موازین و اصولی که نیروی محرکه پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع آبرومند از کشور در جریان حمله خارجی بود، به ما می گوید باید برگردیم آن اندیشه ها را ببینیم. بحث بر سر بنیان های اندیشه ای متفاوتی است که دو کارنامه متفاوت رقم زده و ما می توانیم با یک گفت و گوی اعتلا بخش از موفقیت افتخارآمیز در دوره هایی که با مشکلات بزرگتر از امروز مواجه بوده ایم و اندیشه برعکس آن رمزگشایی کنیم.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور شد: شهید بهشتی نزدیک به 50 سال پیش می فرمایند حواستان باشد که انحصارطلبی در قدرت مصداق طاغوت است و وقتی مصداق طاغوت قرار گرفتید جامعه را از خلاقیت خالی می کنید. مثلا یکی از اقدامات بنی امیه توزیع پول برای خرید محبوبیت است. یعنی به جای اینکه مردم را به تولید تشویق کنید به سمت سفله پروری می روید. ایشان تصریح می کنند که راه نجات جامعه از فقر سفله پروری و صدقه پروری نیست بلکه کار خلاق فقرا است.

محمدرضا بهشتی نیز در این نشست گفت: مرحوم شهید آیت الله بهشتی در یکی از سلسله گفتارهایی که برای دانشجویان آلمان داشتند به طرح این مسأله می پردازند که نهضت پیامبر در محیطی که پدید آمد با چه مسائلی روبرو بود. در پایان این بررسی ایشان جمع بندی هایی دارد. ایشان در پایان این بحث به

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران افزود: ما در جامعه با پیچیدگی هایی روبرو هستیم و بعضی از آنها صورت بحران به خودش گرفته و فکر می کنم کمتر کسی تردید داشته باشد. سؤال اصلی این است که اگر ما دچار این وضعیت هستیم ناشی از چیست؟ آیا ناشی از اصل اندیشه ها، ارزش ها و جهت گیری های کلی است یا در مسیری که این مدت طی کرده ایم به آن اندیشه ها و ارزش ها در بسیاری از موارد کم توجهی کرده ایم، چه از روی کم آگاهی و چه از روی دخالت عوامل دیگری که ممکن است ما را از آن مسیر دور کرده باشد؟

وی تأکید کرد: یکی از معیارهای مهم این است که اساسا ما چه اندازه به این اندیشه ها ملتزم بوده ایم و آیا یک حرکت ضابطه مند انجام داده ایم و یا با یک حرکت بی ضابطه روبرو هستیم. یکی از چیزهای اندیشه شهید بهشتی فهم حرکت ضابطه مند و التزام به چنین حرکتی است. کسانی که ضابطه مند حرکت می کند امید به اصلاح دارند. اما کسانی که پی در پی حرکت های بی ضابطه و بی نظم دارند هیچ وقت در نمی یابند مشکلشان در کجا بوده است.

بهشتی یادآور شد: مرحوم شهید بهشتی می گفت هر حرکتی تلاش نیست و گاهی وقت ها تقلا است و تفاوت اینها از زمین تا آسمان است. باید به درک مفهوم حرکت منضبط قانون مند رسید. فهم قانون نیازمند بلوغ است. اینکه بفهمیم همه اطراف مسأله باید ذیل آن خودشان را تعریف کنند. قانون چیزی نیست که مصادر قانونی صادر می کنند. قانون چیزی است که قرار است در کل جامعه حاکم شود. اگر چنین نباشد این قانون به منزله دستورالعمل برای افرادی است بدون اینکه جامعیت این قانون را دانسته باشند.

وی اظهار داشت: در طی سال های جدید یک کشف اندیشه های شهید بهشتی در بین نسل جوان دارد شکل می گیرد و دارند تلاش می کنند که آیا می توانند در آن جهت قدم بردارند. به نظر می رسد ضرورت داشته باشد با توجه شرایط کنونی یک بازاندیشی در مبانی این حرکت داشته باشیم و یکی از چهره هایی که آشنا شدن با آنها می تواند در این جهت مفید باشد چهره مرحوم شهید بهشتی فارغ از اسطوره سازی ها و عواطف و احساس است؛ اگر این اندیشه توانست خودش را به محک بازاندیشی ما بگذارد چه بسا برای آینده ما راهگشا باشد.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در پاسخ به سؤالی گفت: مرحوم شهید آیت الله بهشتی از دوره جوانی که وارد عرصه سیاسی می شود اهل کار جمعی است و در طول 53 سال عمری که کرد با 33 جمع در ارتباط بوده و کارنامه مهمی در جامعه ما است که اهل کار فردی هستیم و اینکه فردی خودش را ملتزم به کار جمعی می داند نکته جالبی است. همان موقع که قم بوده در انجمن معلمان حضور فعال دارد و بعد در تلاش های جمعی که قبل و بعد از 15 خرداد صورت می گیرد و بعد در آلمان میدان هایی را فراهم می آورد که بتوان کار جمعی را در عمل یاد بگیریم.

وی ادامه داد: در خصوص حزب جمهوری اسلامی هم شرایط اختناق امکان شکل گیری یک حزب را فراهم نمی کرد و ایشان و جمعی از دوستانشان بررسی کردند در اولین فرصتی که امکانش فراهم شود این کار را انجام بدهند. همیشه تلاش ها در بستری است و اگر این را در نظر نگیریم به درستی نمی توانیم ارزیابی کنیم. قبل از پیروزی انقلاب پیش بینی هایی کرده بودند ولی سرعت حوادث به قدری بود که امکان شکل گیری در قالبی که احزاب شکل می گیرند وجود نداشت. انصافا بعد از سال ها اختناق اولین تجربه ای بود که افراد بتوانند در کنار هم قرار بگیرند و تمرین کار جمعی کنند.

بهشتی تأکید کرد: ایشان می گفت تأسیس حزب مسیری است که جامعه ما باید طی کند. ایشان توانایی ورود به گفت و گو با جوانان را داشت و توانایی ظرفیت اقناع را داشت. جالب است کسانی که اول انقلاب نسبت به این حرکت آقای بهشتی نقد داشتند به فاصله چند دهه به اهمیت چنین تشکل هایی برای جامعه پی بردند.

وی در پاسخ به سؤالی در خصوص نظریه ولایت در اندیشه شهید بهشتی، گفت: مرحوم شهید بهشتی در درجه اول قائل به «امامت امت» است و باید این مفهوم را باز کرد که نسبت بین آنها چقدر است. ما در دنیایی به سر می بریم که با تحولات سریع روبرو هستیم و اگر نتوانیم دریافت خوبی از آنچه می گذرد داشته باشیم دچار تصلب و جمودی می شویم که اتصال دوباره با واقعیت های شتاب دهنده خیلی هزینه آور است. این فقط در عرصه های اقتصادی و سیاسی نیست و در همه عرصه ها هست.

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران افزود: ما نمی توانیم در جا ثابت بمانیم. هرکسی هر حرکتی انجام داده در افقی بوده که می دیده است. ولو اینکه افق شهید بهشتی نسبت به زمان خودش بلند است، به معنای ماندن در گذشته نیست و رسیدن به یک مبدأ برای حرکت به سوی آینده است. هر جایی که نتواند خودش را با تحولات اندیشه همراه کند فاصله اش با زمان ما بعید خواهد بود و معلوم نیست که امکان جبران فراهم شود. در اندیشه شهید بهشتی افق جهانی می بینیم. از این جهت قرابت فکری بین شهید بهشتی و امام موسی صدر می بینید.

وی تکید کرد: ما در جامعه بسته ای نیستیم که درهای کشور خودمان را در بسته نگه داریم و در دنیای تعامل هستیم و بنابر این هر اندیشه ای خلق می شود نه تنها نباید ابایی داشته باشد بلکه باید از ورود به گفت و گوی با دیگری استقبال کند. اگر حرف شما با وزن باشد در دنیای کنونی انعکاس دارد و ممکن است افرادی به نقد آن برخیزند و هر «بله» یا «خیر» گفتن معنی دارد. جالب است که در تفکر شهید بهشتی این افق بلند را مشاهده می کنیم.

بهشتی در پاسخ به سؤالی در خصوص اصرار شهید بهشتی بر قرار دادن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی گفت: بحث ولایت فقیه در مجلس خبرگان بر اساس تحقیقات آیت الله منتظری شکل گرفت. در مورد ولایت فقیه هم باید مفهوم ولایت فقیه را یک بار دیگر باز کنیم. ما یک بحث ولایت در سنت فقهی و یک بحث ولایت در سنت عرفانی داریم و بعد نسبت ولایت با مدیریت اجتماعی چیست. آیا بحثی که در قانون اساسی طرح شد همین چیزی است که می بینیم؟

وی افزود: خیلی روشن است که نیاز به تدقیق معانی و جایگاهی که در قانون اساسی اول معین می شود و تغییراتی که در بازنگری به وجود می آید و تفسیرهای عجیبی که مطرح می شود را کنار هم بچینند و ببینند که آیا با یک نظریه واحد مواجه هستند؟! حتما با طیفی از مفاهیم مواجه هستیم و این مفهوم مبنای یک عمل اجتماعی قرار می گیرد و یک بحث مستوفا در این موضوع نیاز است که ابعاد مسأله را باز کند. نوع این سؤال ها باید از کسی مطرح شود که ممکن است نوع تلقی او با شهید بهشتی متفاوت باشد.