جماران، چون اول اریبهشت یادروز سعدی شیرازی‌ست، نگاهی خواهم داشت بر علاقۀ امام خمینی نسبت به سعدی شیرازی و چرایی آن.

از شاگردان حضرت امام، حجت‌الاسلام عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در بیان خاطره‌ای می‌گوید: به یاد دارم چند ماه پیش از رحلت امام خمینی، یک روز صبح حجت‌الاسلام رسولی محلاتی، رئیس‌دفتر حضرت امام، به بنده زنگ زد و گفت: حضرت امام خواستار دیوان سه جلدی سعدی هستند، شما می‌توانید برایشان پیدا کنید؟ گفتم با کمال میل. اما چرا سه جلدی، نه تک جلدی؟ اظهار داشت که امام می‌خواهند مجلدات کم حجم باشد تا بتوانند در قدم زدن‌های روزانه آن را با خود ببرند و به آسانی آن‌ها را مطالعه کنند. همان روز برایشان تهیه کردم و فرستادم. (حکومتی بر اساس اخلاق، ص 195)

آیا این درخواست نشانۀ آشنایی تازۀ امام خمینی با آثار سعدی شیرازی‌ست؟

اما، خوانش و بررسی زندگی حضرت امام معرف این نیست! بلکه نشانگر اوج علاقۀ ایشان به آثار حضرت سعدی است. چرا که حضرت امام در خمین از همان کودکی و نوجوانی نزد استاد ادبیات «ملا ابوالقاسم» به فراگیری گلستان و بوستان سعدی و چند کتاب ادبی دیگر پرداخته بودند. (سبحانی، مجلۀ حوزه، ش 32، ص 114؛ خاطرات پسندیده، ص 216؛ امام خمینی، صحیفه، ج9، ص 426 و 427) همچنین مراجعه به نوشته‌های حضرت امام نشان می‌دهد که ایشان در کتاب‌های خود، به‌ویژه آثار عرفانی و اخلاقی، از ‌اشعار سعدی استفاده بسیار کرده‌اند، و به‌خوبی می‌توان دریافت که تا چه اندازه در دوران جوانی نیز از سعدی درس گرفته‌اند و حال در دوران پیری در پی بازخوانی و بهرۀ بهینه و عمیق از اشعار سعدی هستند. به گونه‌ای که سال 1365ش. در پاسخ به درخواست عروس خود برای سفارش‌های اخلاقی و عرفانی و سرودن شعر، می‌نویسند:

«شاعر اگر سعدی شیرازی است

بافته‌های من و تو بازی است» (امام خمینی، صحیفه امام، ج 20، ص 166)

آیا تنها آموزش و آشنایی دوران کودکی امام خمینی و علاقۀ ایشان به عرفان و اخلاق و ادبیات دلیل گرایش ایشان به سعدی بوده است؟

باز با خوانش و دقت در بازتاب اشعار و ادبیات سعدی در آثار امام خمینی، نشان می‌دهد که تنها اخلاق، عرفان و بعد فلسفی و تعبدی سعدی، و یا زیبایی‌های ادبی و هنری او در شعر، تنها دلیل گرایش نبوده است. بلکه کنشگری اجتماعی و روحیۀ انقلابی‌گری و اعتراضی سعدی به وضعیت زمانۀ خود که از محتوای آثارش هویداست، راز ارادت و تعلق خاطر امام خمینی به او بوده است.

به نوعی می‌توان گفت هم وجود رگه‌های معرفتی و عرفانی در تمامی آثار سعدی، اعم از گلستان، بوستان و غزلیات او، و هم به‌خاطر انطباق آثار منظوم و منثور سعدی با منظومۀ سیاسی و اجتماعی اسلام از دلایل اصلی بوده است. سعدی شاعری معنوی و اخلاق‌گراست که حاکمان را در کشورداری به «عدالت» و «مردم‌داری» توصیه می‌کند. حضرت امام نیز همواره بر این گزاره پای می‌فشرد که حکومت اسلامی، حکومتی اخلاقی و عدالت‌گراست. حکومتی که دولتمردان آن باید خود و مردم را به «مکارم اخلاق» فرا بخوانند و این دقیقا همان چیزی است که سعدی در قالب حکایت‌های بوستان و گلستان با بیانی شیرین و تاثیرگذار به آن پرداخته است.

در بیشتر آثار سعدی رویکردهای اخلاقی و عرفانی وجود دارد که این‌ها را در خدمت به اجتماع درآورده است. یعنی سعدی عرفان و اخلاق را در خدمت به جامعه، به‌صورت کاربردی ارزشمند می‌داند؛ نه در انزوا و گوشه‌گیری و عرفان تک‌بُعدی و تک‌نفره! سعدی با عالم و عارف و صوفی که در گوشه و خلوتی بنشیند و تنها در پی نجات خود باشد، موافق نیست؛ سعدی کسانی را دوست می‌دارد و سفارش می‌کند که در خدمت اجتماع و در صدد اصلاح جامعه باشند. این روحیه و دیدگاه، منطبق با روحیه و علاقۀ امام خمینی است. لذا امام خمینی در طرح منظومهٔ عرفانی و اخلاقی خود، از کلام سعدی مدد بسیار گرفته و از اشعار سعدی استفاده کرده است. (آداب الصلاة، ص ۱۰۹، 169؛ تقریرات فلسفه، ج ۱، ص ۲۰۷ و ج ۳، ص ۶۱۱؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۱۶۹؛ سر الصلوة ص ۱۱۵ و...)

همانگونه که اشاره شد از دیگر دلایل علاقۀ حضرت امام به سعدی، روحیه و چهرۀ مردمی و اصلاح‌گری و انقلابی سعدی است. چند باب گلستان سعدی دربارۀ سیرت پادشاهان و حاکمان عادل و ظالم و دیکتاتورمآب، اخلاق درویشان و مستضعفان در برابر پادشاهان و حاکمان زورگو و... است (باب اول و دوم گلستان) و خوانش این متون هر انسانی را آگاه ساخته و تشویق به مطالبه‌گری اجتماعی و سیاسی می‌کند. سعدی با تجربه‌هایی که از هجرت و سفرهای گوناگون داشته، نقش مهمی در بیداری مردمان مستضعف، پند و اندرز به ستمکاران توأم با آرامش و سکینه دارد و مانند امام خمینی طوفانی است در اقیانوس آرام. (حکومتی بر اساس اخلاق، ص 203)

از دیگر دلایل توجه و علاقه حضرت امام به سعدی، نگاه ابزاری هر دو بر شعر و ادبیات است. در نگاه سعدی، شعر رسانه‌ای برای ترویج فضیلت‌های انسانی و اخلاقی است. او رسانه شعر را رسانه‌ای قدرتمند برای ترویج فضایل اخلاقی و اجتماعی می‌داند و در قالب شعر آموزه‌های اخلاقی، دینی و کرامات انسانی و... را به تصویر می‌کشد. سعدی با توانمندی آموزه‌های دینی و اخلاقی را در قالب حکایت‌های شیرین و شنیدنی به نظم درآورد. در آیینه اشعار سعدی به روشنی می‌توان سیمای قرآن و عترت را به تماشا نشست و به نوعی سروده‌های وی تجلی‌گاه آیات قرانی، روایات و احادیث است.

شعر برای حضرت امام نیز دریچه‌ای بود که می‌توانست از آن به عالم و آدم بنگرد و یا تماشاگران را از این دریچه به دنیای عرفانی و اشراقی خود راه دهد. شعر امام بازترین پنجره رو به دنیای عرفانی امام است. امام در نثر و نطق، مفاهیم و مسائل عرفانی را بسیار مطرح کرده‌اند.

نتیجه آن‌که امام خمینی پیوندی گرم و ماندگار با آثار سعدی داشته است. از کودکی تا دوران کهن‌سالی با آنها انس گرفته و بارها مطالعه کرده‌اند. به گونه‌ای که رگه‌هایی از پندار و گفتار و رفتار سعدی در بیشتر آثار عرفانی و اخلاقی و حرکت اجتماعی و انقلابی او دیده می‌شود.