مهسا مژدهی: آخر هفته گذشته،مشخص شد که چرا داماد ترامپ در آخرین روزهای باقی مانده از حضور پدر زنش در کاخ سفید استفاده کرد و خودش را احتمالا برای آخرین بار به خاورمیانه رساند. قطر و عربستان که سه سال گذشته را در قهر و دشمنی گذرانده بودند، به بهانه پا در میانی آمریکایی ها بالاخره آشتی کردند و به احتمال زیاد روابط خود را به عنوان دو کشور عربی همسایه دوباره از سر خواهند گرفت. قطر از سال 2017 در محاصره اقتصادی همسایگانش به سر می برد و توانست با کمک ایران و ترکیه راهی برای برون رفت از بحرانی که ریاض برایش ساخته بود، پیدا کند. اما حالا خبر آمده که کویت و ایالات متحده دست به میانجیگری موفقی بین دو کشور زده اند که می تواند منجر به آشتی شود. 

چرا ترامپ به دنبال آشتی عربستان و قطر بود؟

مدتی پس از روی کار آمدن ترامپ بود که عربستان ناگهان تصمیم گرفت رابطه خود را با قطر قطع و این کشور را از نظر اقتصادی محاصره کند. ریاض در ماه ژوئن 2017 به همراهی مصر؛امارات و بحرین به روابط دیپلماتیک خود با دوحه پایان داد. همزمان همه راه های زمینی و هوایی و دریایی قطر از سوی کشورهای همسو با سعودی ها بسته شد. دلیل اولیه برای این قطع ارتباط حمایت دوحه از تهران و همچنین روابط این کشور با اخوان المسلمین بود. بعد این کشورها با تعیین ده شرط برای دوحه، آشتی را منوط به اجرای شروط کردند. از جمله شروط گذاشته شده، قطع روابط با ایران و حماس و اخوان المسلمین بود.

از سال 2017 به بعد، قطر برای غلبه بر محاصره اقتصادی کشورهای عربی، به همکاری و دوستی با ترکیه و ایران روی آورد و این موضوع باعث تقویب روابط تهران و آنکارا با دوحه شد و ائتلافی سه جانبه شکل گرفت. پس از اعلام قطع روابط کشورهای عربی، دونالد ترامپ خواهان حل بحران شد. اما عملا در طی این سالها اقدامی از سوی واشنگتن به عنوان جدی ترین متحد سعودی ها برای حل این مساله انجام نگرفت.

با اعلام سفر کوشنر به خاورمیانه، گمانه زنی ها در مورد آشتی بین دوحه و ریاض بالا گرفت. دونالد ترامپ پس از آنکه برای ایجاد رابطه بین برخی از کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی برنامه ریزی کرد، به سراغ دو کشور عربی رفت تا جای پای خود را در خاورمیانه محکم کند و برای این کار مردی را به منطقه فرستاد که به دلیل روابط اقتصادی خود با این کشورها از نفوذ نسبتا بالایی در میان اعراب برخوردار شده است.

به عقیده ناظران، دونالد ترامپ که در 4 سال ریاست جمهوری خود نتوانست دستاورد چشمگیری در سیاست خارجی داشته باشد و پروژه های اصلی اش در مورد کره شمالی و چین و.. شکست خورد، در ماه های آخر به سراغ خاورمیانه آمد و با توجه به نفوذی که در میان کشورهای عربی داشت، دست به ایجاد تغییراتی زد. با این وجود کارشناسان معتقدند طرحی که ترامپ برای خاورمیانه ریخته و سعی در اجرایی کردنش در روزهای باقی مانده دارد، وضعیت خاورمیانه را پیچیده تر هم خواهد کرد.

عربستان به دنبال راه نجاتی برای خود است؟

قهر و آشتی با قطر را می توان یکی دیگر از اقدامات شکست خورده سعودی ها دانست. دوحه در سه سال گذشته با وجود اینکه از سوی کشورهای عربی در تحریم و محاصره بود، با مشکل عدیده ای روبه رو نشد و همکاری تهران و آنکارا مانع از ایجاد ضربه ای جدی برای آنها شد. اما سعودی ها که شروط ده گانه ای برای قطر تعیین کرده بودند، حالا مجبور شده اند بدون اینکه دوحه هیچ یک از شروط را عملی کند، دست به پذیرش آشتی بزنند. به نظر می رسد که عربستان در صدد است که بخشی از مشکلات خود را در خاورمیانه در فرصت باقی مانده حل و فصل کند.

ریاض نگران روی کار آمدن بایدن است و می داند که رئیس جمهور جدید آمریکا، به شدت ترامپ به سعودی ها باج نخواهد داد. آنها نگرانند که فعالیت های ضد بشری در داخل عربستان و جنگ یمن و محاصره قطر، بحرانی را در رابطه با ریاض و واشنگتن به وجود بیاورد. به همین دلیل ترجیح می دهند تا به نحوی مانع از بروز اختلافات شوند.

برای ریاض ساده تر از پایان دادن به جنگ یمن، حل و فصل پرونده خاشقچی و ازادی زندانیان مخالف، پایان دادن به اختلافات با قطر است. آنها از ساده ترین مساله برای حل بحران های خود استفاده کرده اند. سعودی ها در سال های حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید به خاطر حمایت بی چون و چرای رئیس جمهور آمریکا، دست به ایجاد مشکلات فراوانی در منطقه زدند. اما حالا می توانند پیشبینی کنند که دوره ساکت کردن جهان با پول و حمایت ترامپ در حال پایان است. 

قطر چه سیاست خارجی را انتخاب خواهد کرد؟

در خاورمیانه، قطر در سه سال گذشته تنها با تهران و آنکارا روابط دوستانه داشت. اما حالا که روابط این کشور با اعراب در حال بهبود است، تکلیف دوستی با ایران و ترکیه چه خواهد شد؟

به نظر می رسد که قطر همواره مایل باشد که روابطش را با دو کشوری که در وضعیت بحران به کمکش آمده اند، حفظ کند. دوحه معمولا سیاست متفاوتی را نسبت به بقیه کشورهای عربی از خود نشان می دهد. آنها حتی پیش از قطع رابطه هم حاضر نشدند تا علیه ایران موضع جدی بگیرند و همواره روابط را با تهران حفظ کرده اند. این کشور هیچکاه مانند بحرین و امارات به دستور ریاض، ایران را تحت فشار قرار نداد. از سوی دیگر مواضع دوحه و آنکارا به دلیلی نزدیکی هر دو به اخوان المسلمین، نزدیک به یکدیگر بوده است.

کارشناسان می گویند قطر همواره سعی خواهد کرد در امور سیاسی رویکرد محافظه کارانه خود را حفظ کند و آشتی با عربستان بر روی این رویکرد اثر ویژه ای نخواهد داشت. با این حال به احتمال زیاد همکاری تنگاتنگی که بر اثر محاصره این کشور به وجود آمده بود، دیگر محلی از اعراب ندارد.

از سوی دیگر به نظر می رسد هر چند احتمالا دل کشورهای دیگر عربی مانند بحرین و امارات به زودی با قطری ها صاف خواهد شد، اما مصر کماکان به قهر خود با دوحه ادامه می دهد. برای قاهره موضوع دشمنی با قطر ارتباط مستقیمی با اخوان المسلمین دارد. دولت السیسی همواره جایگاه خودش را در این کشور با خطری به نام اخوان رو به رو می بیند و حمایت کشورهایی چون ترکیه و قطر از این گروه را نمی پذیرد. به همین دلیل است که نام مصر در میان کشورهایی که در آینده نزدیک مشکل خود را با قطر حل خواهند کرد، دیده نمی شود.

هنوز مشخص نیست که توافق بین قطر و عربستان شامل چه مواردی شود و رابطه دو کشور به دوران قبل از محاصره بازگردد یا نه؟ اما به نظر میرسد هزینه ادامه بحران میان دوحه و ریاض دیگر برای عربستان به صرفه نباشد.