معصومه ابتکار، معاون زنان و امور خانواده ریاست جمهوری، در یادداشتی در اختیار جماران گذاشته است، ضمن بیان خاطراتی از دیدار با آیت الله العظمی یوسف صانعی(ره) به راهگشایی آراء ایشان در موضوعات مختلف پرداخته است.

این یادداشت به مناسبت چهلمین روز درگذشت این مرجع عالیقدر تقلید منتشر می شود:

مرحوم آیت الله صانعی را جزو اندیشمندان و فقهای صاحب نظر و شاگرد راستین امام خمینی(س) می دانیم. به مفهوم اینکه درک بسیار عمیقی را از فقه در دوران معاصر و بر اساس اقتضائات و نیازهای عصر معاصر داشت. این قدرت تفقه و اجتهاد را هرکسی ندارد و به همین دلیل خیلی گفته می شود که حوزه ها یا بعضی مراجع نتوانسته اند با اقتضائات و نیازهای روز خودشان را منطبق کنند.

در حالی که پایه گذاری انقلاب اسلامی ایران توسط مرجعی بود که علی رغم سنّ بالا خیلی به روز بودند و در زمان معاصر خودشان زندگی می کردند و در گذشته زندگی نمی کردند؛ و در عالم واقع فکر می کردند، نه در یک عالم تصورات و خیالاتی که محدود به حوالی خودشان و فضای حوزوی باشد. به همین دلیل امام توانست تأثیر بگذارد و تحول ایجاد کند.

تأثیر آیت الله صانعی هم به دلیل این است که ایشان درک بسیار عمیق، اجتماعی، سیاسی و معنوی را از مفاهیم دینی دارند ولی در عین حال توانسته اند این درک را در قالب زمان حال بیاورند و به احکام روز و نیازها و ضروریات زمان معاصر بپردازند؛ بدون اینکه از اصول خارج شوند و یا بخواهند قرآن کریم و سنت و سیره پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) را خدشه دار کنند.

این در دوران معاصر مطلب بسیار مهمی است و به نظر من این ویژگی را واقعا در شاگردی امام به دست آورد. قدم صدقی که باید در تبعیت از بزرگان دینمان داشته باشیم را در رفتار، افعال و دیدگاه های آقای صانعی دیدیم؛ و در ابعاد مختلف هم به جهت اثرگذاری که دیدگاه های ایشان داشت

من دوره مسئولیتم با دیدگاه های ایشان آشنا بودم. ایشان با اصلاح نگاه نسبت به سن تکلیف دختران ایشان باری را از دوش بسیاری از خانواده ها برداشتند. دیدگاه بسیار مترقی داشتند نسبت به ازدواج و سن ازدواج و بسیاری از احکامی که امروزه مشکلات و ابهاماتی را برای خانواده ها و دختران به دنبال داشته و ایشان خیلی با صراحت و کاملا عالمانه به مسائل می پرداختند.

چند جلسه بعد از مسئولیت من در دوره آقای خاتمی در موضوع محیط زیست با ایشان داشتیم و آنجا هم ایشان نگاه های خیلی پیشرو و مترقیانه ای را در ارتباط با مسائل محیط زیست و مخصوصا بحث شکار و ممنوعیت شکار برای لذت داشتند. می دانیم که خیلی از فقها این دیدگاه را نداشتند ولی بعضی از معاصرین که نگاهشان عملی تر است، مثل مقام معظم رهبری، شکار برای لذت را حرام می دانند. به نظرم آقای صانعی در بحث های محیط زیست خیلی خوب و جامع نگاه می کرد و در آن دوره ملاقات های متعددی داشتیم و کمک خوبی به ما داشت.

بعد هم که مسئولیت من در حوزه زنان بود، کمک های خیلی زیادی را ما از ایشان داشتیم؛ بابت نگاه های به روز فقهی و مؤسساتی که با ایشان همکاری می کردند. ما همکاری تنگاتنگی با آن مؤسسات داشتیم و کارهای پژوهشی و نشست های تخصصی مشترکی را برگزار کردیم و واقعا از نگاه مترقیانه ایشان بهره بردیم. این نگاه پشتوانه ای برای اجتهاد و فقه پویا ایجاد کرد که نسبت به مسائل مختلف حوزه زنان بتوانیم راه حل پیدا کنیم. خوشبختانه نشست های تخصصی خیلی خوبی برگزار شد که از دیدگاه های ایشان بهره گرفتیم و همواره استفاده شد.

ایشان از هیأت هایی که در قالب آنها خدمت ایشان می رسیدیم استقبال خیلی گرمی داشتند و همواره مباحث بسیار ارزشمندی را بیان می کردند. یعنی هر وقت به دیدن ایشان می رفتیم با دست پر می آمدیم، چرا که در مباحث فکری، پیشنهادات، انتقادات و نظرات خیلی صراحت داشتند و هر نقدی که داشتند ملاحظه نمی کردند که من به عنوان مقام دولتی آمده ام، بلکه اعتقاداتشان را حتما مطرح می کردند و مشکلات را می گفتند و راهکار و پیشنهاد می دادند. ولی بسیار مشفقانه و از سر همدلی و دلسوزی نقد می کردند.

خیلی از اصلاحاتی هم که در قوانین اتفاق افتاد برگرفته از نگاه های آیت الله صانعی بود و می توانیم بگوییم ایشان واقعا در برخی از این عرصه ها هم پرچمدار و صف شکن بودند و هم جریانی را به راه انداختند که چون منطقی، عقلایی و منطبق با اصول بود، جریان سازی شد و خیلی از زمینه ها را باز کرد. همین بحثی که ایشان در رابطه با سن بلوغ، سن ازدواج و برابری دیه مطرح کردند و بعد از آن اقداماتی شد ولی هنوز تا حل این مسائل راه داریم.

به هر حال من فکر می کنم ایشان پایه گذاری بسیار خوبی را برای حوزه های علمیه و دانشگاه های ما انجام دادند و امیدوارم که از چشمه های زلال تفکر ایشان بتوانند بهره بگیرند و به سمت جلو حرکت کنند. اسلام یک دین مترقی، پیشرو و متعلق به آینده است. اگر ما اعتقاد داریم که پیامبر ما پیامبر خاتم است و اعتقاد داریم که دین مبین اسلام و خصوصا سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) برای همه دوران ها و همه جوامع با همه تنوع فرهنگی و قومیتی و نژادی حرف آخر را می زند، در مباحث فقهی و اجتهاد هم باید با همین نگاه پاسخگو باشیم و دانشگاه ها و مراکز فقهی ما بتوانند حرکت کنند تا کارکرد خودشان را از دست ندهند.

حرکت زمان یکی از قوانین الهی است و هیچ کاری هم نمی توان با آن کرد. یعنی نمی توان حرکت آن را کند و یا متوقف کرد. باید با زمان حرکت کرد؛ بلکه باید آینده پژوهی و آینده نگری کرد تا بتوانیم جوابگوی جامعه باشیم. سرعت و ذکاوت آقای صانعی نشان داد که متأسفانه خیلی مواقع در حوزه ها و دانشگاه ها و همچنین در عمل و در قوانین و مقررات ما سرعت کافی را نداشته ایم. به همین دلیل جامعه مطالبه دارد و جلوتر حرکت می کند. خواسته هایی دارد و متأسفانه برخی افراد نگاه سیاسی دارند و هر جایی که یک نگاه پیشرو هست با اتهام زنی و تخریب مانع این حرکت به جلو می شوند.

جایی هم یک نگاه واپس گرایانه وجود دارد که عملا می خواهد این حرکت را کند کند و نگه دارد؛ به اسم اینکه اصول از بین نرود. شاید نگاه آنها صادقانه باشد ولی توأم با واقع بینی نیست. واقعیت این است که زمانه و جامعه دارد حرکت می کند و مطالبه گری نسل جوان خلاف فطرت نیست. فطرت الهی نسل جوان را وا می دارد که پرسش گری و چالش گری می کند و می خواهد در دوره معاصر خودش زندگی کند. ما نمی توانیم به گونه ای مسائل را برای فرزندانمان مطرح کنیم که قطب نما را دائم به گذشته اشاره بدهیم.

من فکر می کنم در این مسیر تأسی و الگوگیری از امام راهگشا بوده باشد، چرا که امام به حق پیشرو بودند و در برخی موضوعات احکام و فتاوایی جسورانه را مطرح کردند که تا مدت ها پشتوانه ماست؛ و این کاری است که به تبع آن شاگردانی مثل آیت الله صانعی کردند. این نشان می دهد که ما در مجموع سرعت کافی را نداریم. به همین دلیل ما در دولت دوازدهم موضوع گفت و گوی بین نسلی را به عنوان عامل اصلی انسجام درون خانواده مطرح کردیم. چون از انسجام درون خانواده به مبنای قطعی برای انسجام اجتماعی زیاد حرف می زنیم ولی راهکار عملی کمتر مطرح می کنیم.

یکی از راهکارهای عملی این کار برقراری گفت و گوی بین نسلی از درون خانواده تا درون جامعه است. آقای صانعی چنین پایه گذاری ای را انجام داد. آقای صانعی توانست گفت و گوی بین نسلی را برقرار کند و نسل جوان را با حوزه های علمیه پیوند بدهد. وقتی ایشان فتوا می دهد و سن بلوغ و تکلیف دختران را اصلاح می کند، به نسل جوان پیام می دهد که من اقتضائات شما را درک می کنم و می توانم با شما ارتباط سازنده و مؤثر برقرار کنم. این چیزی است که ما امروز نیاز داریم و متأسفانه کمتر می شنویم.

همه تلاش ما در معاونت زنان و امور خانواده ریاست جمهوری این بوده که بتوانیم گفت و گوی بین نسلی را برای استقرار ارزش ها، تحکیم خانواده و انسجام اجتماعی که از ضروریات بسیار جدی دوره معاصر هست، با نگاه به نسل جوان آینده بتوانیم داشته باشیم.