ابوجریر(1)؛ زکریا بن ادریس قمی، محدث، عالم و شخصیتی وارسته از تبار شیعیان راستین اهل بیت وحی(ع) بود که در سده دوم هجری،(2) در شهر قم می‏زیست و از بزرگان آن دیار به شمار می‏رفت.

او از خاندان بزرگ اشعری - که پیشگام نشر و ترویج تشیع در شهر قم بودند. - شمرده می‏شد و نیاکانش از برزگان طایفه به حساب می‏آمدند و بارها مورد توجه خاص امامان معصوم(ع) بودند. امام صادق(ع)آنگاه که «عمران بن عبدالله» عموی ابوجریر، به خدمت ایشان رسید، چنین فرمود: «هذا نجیب من قوم نجباء.» این شخص فردی نیک نژاد و از طایفه نیک نژاد است.(3) و نیز وقتی که دیگر عموی وی «عیسی بن عبدالله» به دیدار حضرت شتافت، امام(ع)در وصف او فرمود : «منّا اهل البیت.» او از ماست.(4)

پسر عمویش «زکریا بن آدم» نیز از خواص یاران امام رضا(ع)بود که آن حضرت بارها از او تعریف و تمجید نمود.

پدرش «ادریس بن عبداللّه» روایت گری موفق و عالمی پرهیزگار بود که به حضور امامان عصر خود به ویژه حضرت امام جعفر صادق(ع)نائل آمد و با نقل روایت از آنان، در شمار یاران و راویان قابل اعتماد ایشان جای گرفت. عالمان شیعی شخصیت والای او را همواره ستوده‏اند.

زکریا بن ادریس در میان چنین خانواده‏ای، که همگی از پیروان راستین مکتب ولایت بودند، پرورش یافت و درس عشق و دلدادگی به مکتب را از ایشان، به ویژه پدر بزرگوارش، فرا گرفت.

عصر ابوجریر

فضای جامعه‏ای که «زکریا بن ادریس» در آن زندگی می‏کرد، از آن جهت که با عصر سه تن از امامان معصوم - امام صادق، کاظم و رضا(ع) - مصادف بود، بسیار درخشنده و سازنده می‏نمود. وی نیز از این فرصت کمال استفاده را برای ایجاد رابطه بیشتر با امامان و کسب فیض از ایشان برد؛ اما اوضاع سختی که به وسیله زمامداران حکومت غاصب عباسی بر ضد شیعیان به وجود آمده بود، باعث گردید فضای جامعه آن روزگار به تیرگی و سیاهی گرائیده و عرصه بر پیروان مکتب تشیع تنگ گردد؛ ولی زکریا بن ادریس همانند بسیاری از شیعیان واقعی هرگز مرعوب اوضاع دشوار آن روزگار نگردید؛ بلکه با تقویت رابطه خود با پیشوایان دین به مقابله با دسیسه‏های دشمنان تشیّع پرداخت.

 آن چه از منابع و روایات موجود به دست می‏آید، این است که وی به حضور امامان رسیده و سخنان ایشان را نقل نموده است؛ اما چگونگی آن سفرهایی که در این باره داشته است، حتی نوع مبارزات او بر ضد دستگاه ظالم عباسی، مطلبی است که هیچ گزارشی از آن در دست نیست.

پیوند با ولایت

شیرین‏ترین فرازهای زندگی ابوجریر لحظاتی بود که او شرفیاب پیشگاه امامان محبوب خود می‏شد و پیوندش را با خاندان وحی محکم می‏نمود. ثمره‏های این پیوند مقدس را می‏توان به بخشهای ذیل تقسیم کرد:

1-دلدادگی به ولایت:

ابوجریر شیدای ولایت بود و اوج دلدادگی خود را آنگاه که به خدمت امام رضا(ع)رسید، با گفتن جمله‏های شیوا و رسا، صادقانه آشکار ساخت. وی در محضر امام(ع)چنین لب به سخن گشود: «جُعِلتُ فداک، قد عرفت انقطاعی الی ابیک ثمّ الیک...»، جانم به قربانت! شما آگاهید که من، تنها به شما و پدر عزیزتان گرویده‏ام و از غیر شما بریده‏ام.»(5)

 با دقت در این جمله پرمعنا به خوبی در می‏یابیم که زکریا بن ادریس در آن اوضاع آشفته که بعضی شیعه نماها امامت حضرت رضا(ع)را قبول نداشتند و بر امامت حضرت کاظم(ع)توقف کرده بودند، از روی صدق و صفا خدمت امام رضا(ع)رسید و خالصانه اعلام وفاداری کرد. دلدادگیش به خاندان وحی را اثبات کرد.

2- در سلک یاران امام :

ابوجریر به اعتراف بسیاری از دانشمندان رجال شناس در شمار یاران سه تن از امامان شیعه(ع) جای داشت و به این درجه مفتخر گردید.

شیخ طوسی(ره) )م 460ه( از او در میان اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) نام برده است.(6)

3- مشمول دعای امام(ع) :

ابوجریر، زکریا بن ادریس هم چون بسیاری از پیروان مکتب تشیع، از عنایت و توجه خاص امامان خود بی بهره نبود و از بالاترین افتخارات وی همین بس که در آخرین شب زندگانیش حضرت رضا(ع)جویای حال او شد و برایش رحمت فرستاد.

پسر عمویش زکریا بن آدم گفت: «در شبی که آخر عمر ابوجریر بود، وقتی بر حضرت رضا(ع)وارد شدم، ایشان حال ابوجریر را از من پرسید و برایش طلب رحمت کرد. (فَسَألِنی عنه و تَرَحَّم علیه.)»(7)

بدون شک «زکریا بن ادریس» نزد امام رضا(ع)منزلت بالایی داشته که حضرت او را مورد توجه قرار داد و مشمول دعای خیر خود گردانید.

4- تشنه وظیفه:

در اوضاع دشواری که شیعه گری جرم به حساب می‏آمد، ابوجریر پیوسته در جستجوی تکلیف و تشنه شناخت وظیفه بود. وی به منظور رفع این عطش بارها نزد امامان معصوم(ع) می‏شتافت و از دریای ژرف معارف ایشان سیراب می‏گردید و راه نجات طلب می‏کرد. از جمله - با توجه به این که، بلند خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم» در نماز، از نشانه‏های شیعه است. - چنان چه کسی در آن روزگار خفقان «بسم الله الرحمن الرحیم» را در نماز بلند می‏خواند، شیعه بودنش آشکار می‏شد و باعث آزار و اذیت او از سوی دشمنان تشیع می‏گشت، از این رو «زکریا بن ادریس» به نزد امام کاظم(ع)شتافت و با طرح مسئله، کسب تکلیف نمود، حضرت(ع)در جواب، امر به تقیه کرد و فرمود: «... لا یَجهَر ؛ بلند نخواند.»(8)

زکریا بن ادریس از این روش )به دنبال شناخت وظیفه بودن( در مسائل مهم‏تری، نظیر مسئله رهبری و امامت، نیز پیروی کرد و به درستی وظیفه خودش را به انجام رساند. که توضیح بیشتری در این زمینه را در بخش بعدی می‏خوانیم.

مبارزه با جریان انحرافی واقفیه

پس از شهادت امام کاظم(ع)برخی از مردم بر اثر دنیا خواهی، توطئه جدیدی بر ضد شیعه و ولایت امامان معصوم(ع) به اجرا گذاشتند که می‏توانست در راستای سیاست شوم نظام منحوس عباسیان - مبنی بر نفی رهبری امامان شیعه از صحنه اجتماع - قرار گیرد. طراحان این توطئه که از شیعیان حضرت کاظم(ع)نیز به شمار می‏آمدند، چنین شایعه کردند که : امام کاظم(ع)نمرده است. او، همان مهدی قائم«عج» است که زنده است. برخی از شیعیان سست عنصر و کم مایه نیز، با شنیدن این خبر، بی هیچ تحقیق و جستجویی آن را باور کرده و به آنها گرویدند و به این وسیله، فرقه گمراه «واقفیه» شکل گرفت.

مرحوم کشی (رجال نویس سده چهارم هجری) با نقل روایت‏های زیاد در مذمت فرقه واقفیه به انگیزه پلید پایه گذاران آن اشاره می‏کند و می‏نویسد :

«زمانی که حضرت کاظم(ع)در زندان عباسیان به سر می‏برد، دو تن از شیعیان را در شهر کوفه وکیل اخذ خمس و زکات گردانید. آن دو که مبلغ فراوانی از این راه در اختیار داشتند، بعد از شنیدن خبر شهادت حضرت(ع)حرص و طمع و دنیاطلبی شان باعث شد شهادت امام را انکار کنند و در میان شیعیان شایع سازند که : امام موسی کاظم(ع)زنده است. زیرا او همان مهدی قائم(ع)است. برخی شیعیان نیز بدون تحقیق به گفته آنها اعتماد کردند و با آنان هم عقیده شدند. آن دو تن هنگام مرگ وصیت کردند که اموال را به وارثان امام کاظم(ع)برگردانند که این مطلب پرده از نیت پلید آنها برداشت و مردم دانستند که انگیزه آنان تنها دست یازی به داراییهای غیر مشروع بوده است.»(9)

در چنین اوضاعی «زکریا بن ادریس» شجاعانه و از روی اخلاص، در حالی که از انحراف فرقه واقفیه به خوبی آگاه بود، به منظور مقابله با آنان خدمت امام رضا(ع)رسید و پس از گفتن کلماتی شیوا در دلبستگی خود به امام(ع)سؤال هایی مهمی را درباره مسئله امامت و عقائد واقفیه مطرح ساخت که حضرت نیز با پاسخ به آنها، خط بطلان بر افکار و اندیشه این جماعت گمراه کشید. مضمون پاسخهای حضرت را می‏توان در این جمله خلاصه کرد که : امام کاظم(ع)به شهادت رسیده است و من تنها جانشین و امام بعد از او هستم.(10)

به این ترتیب ابوجریر نقش خود را در افشاگری از جماعت منحرف واقفیه به خوبی ایفا کرد و با حضور خود نزد امام رضا(ع)مبارزاتش را بر ضد مخالفان امامت تکمیل کرد؛ وظیفه‏اش را در آن اوضاع حساس به شایستگی شناخت و عملی ساخت.

تجلیل عالمان از ابوجریر

رجال شناسان شیعه شخصیت والای «زکریا بن ادریس» را با واژه‏های زیبا و پرمعنایی مانند : وَجْهٌ (بلند مرتبه)، حَسَنٌ (فردی نیکو)، مُعْتَمَدٌ (قابل اعتماد) و... به شایستگی ستوده‏اند. آنان هر گاه به نام این محدث ارزشمند شیعی می‏رسیدند، از مقام بلند وی به خوبی تجلیل می‏نمودند و دیدگاهشان را درباره چهره قابل اطمینان او بیان می‏کردند.

شیخ صدوق(ره) )م - 381ه( در کتاب «من لا یحضره الفقیه» بخش مشایخ، در وصف ابوجریر چنین می‏نویسد : «... ابی جریر بن ادریس، صاحبُ موسی بن جعفر(ع) ....ابوجریر زکریا بن ادریس یار و همدم امام کاظم(ع)بود.(11)

مرحوم علامه تستری آنگاه که این جمله را از شیخ صدوق(ره) نقل می‏کند، در تأکید بر آن می‏نویسد:«... معنای این توصیف کمتر از توثیق نیست؛ بلکه بالاتر از آن است.»(12)

شیخ مفید(ره) (متوفی - 413ه) در کتاب «الاختصاص» به روایتی که حضرت امام رضا(ع)به ابوجریر رحمت می‏فرستد، اشاره می‏کند و شخصیت قابل اعتماد و موجّه او را می‏ستاید.(13)

نجاشی(14)، شیخ طوسی(15)، علامه حلّی(16) و دیگر بزرگان علم رجال نیز هر یک ضمن معرفی این محدث پرتلاش، در ردیف راویان قابل اطمینان، به ستایش مقام و منزلتش پرداخته.

استادان ابوجریر

خاندان وحی، استادان بزرگ زکریا بن ادریس بودند و زکریا از خزائن علوم و معارف ایشان فیض‏های فراوانی نصیبش شد. او در پیشگاه چهار امام : امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) زانوی دانش اندوزی بر زمین زد و از خرمن وجود مبارک ایشان خوشه‏های معرفت چید. وی بیشتر به محضر امام رضا(ع)رسید به طوری که تعداد روایات وی از آن امام، هفت مورد، گواه این مطلب است؛ بعد از آن، از محضر امام کاظم(ع)پنج روایت و امام صادق(ع)سه و در نهایت از حضرت امام محمد باقر(ع)یک حدیث روایت کرد.

با توجه به منابع و روایات موجود، استادان روایی زکریا بن ادریس، همه از امامان بزرگوار(ع) بودند؛ امّا از دیگر اساتید احتمالی وی گزارشی به دست نیامده است. تنها در یک مورد از «صبغ بن نباته» روایت نقل کرده است.(17) البته از جزئیات حضور زکریا نزد اصبغ بن نباته خبری در دست نیست و مرحوم محقق اردبیلی در جامع الرواة(18) و مرحوم خوئی در معجم رجال الحدیث(19) تنها به متن روایت او از «اصبغ بن نباته» اشاره کرده‏اند.

شاگردان ابوجریر

شخصیت‏های بزرگی، همچون: صفوان بی یحیی، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی و... نزد «زکریا بن ادریس» حاضر شده‏اند و با استفاده از محضر درس او به شاگردی و نقل روایت پرداختند. با آن که اشخاص زیادی (حدود ده نفر) از ابوجریر حدیث نقل کرده‏اند، روایت این سه تن - به ویژه «صفوان بن یحیی» - از وی، می‏تواند دلیل دیگری بر مقام و منزلت والای او به حساب آید؛ زیرا در بین دانشمندان رجال، مشهور است که: این سه بزرگوار فقط از افراد ثقه و قابل اعتماد روایت می‏کردند.(20) از این رو، «زکریا بن ادریس» که از مشایخ (استادان) روائی آنها به شمار می‏رود، وثاقت و وجاهت فزونتری خواهد داشت.

اکنون گوشه‏ای از زندگی آن سه را به اختصار در پیش روی خوانندگان عزیز می‏گذاریم :

1- صفوان بن یحیی :

ابو محمد، صفوان بن یحیی، عالمی وارسته و روایت گری بلند مرتبه بود که در ورع و عبادت کسی به پای او نمی‏رسید؛(21) صفوان از یاران باوفای سه امام شیعه (حضرت کاظم، رضا و جواد(ع)) به شمار می‏رفت و نزد ایشان مقام و منزلت بزرگی داشت.(22)

از صفوان بن یحیی حدود 2800 روایت در کتب روائی شیعه با عنوانهای «صفوان و صفوان بن یحیی» موجود است(23) و این همه روایت نشانگر عظمت و شخصیت روائی او است. علاوه بر این در عرصه علم و دانش نیز با تألیف سی عنوان کتاب از ممتازین به شمار می‏رود.(24)

این شخصیت بزرگوار با حضور نزد زکریا بن ادریس به نقل سه حدیث از او پرداخت و در میان دیگر شاگردان وی با نقل بیشتیرین روایت مقام نخست را به دست آورد، صفوان سرانجام پس از عمری باعزت و برکت در سال –  210ق به دیدار معبود شتافت.(25)

2- محمد بن ابی عُمیر:

محمد بن ابی عمیر، راوی و دانشمند والا مقام بود. در وارستگی و بندگی نزد شیعه و سنی سرآمد بود. او در عصر حیات ائمه معصوم(ع) می‏زیست و به فیض حضور امام کاظم، رضا و جواد(ع) نائل آمد و به جرگه یاران و راویان بلند مرتبه آنان پیوست.(26) با این که محمد ابی عمیر به حضور استادش «ابو جریر» نائل گشته؛ اما تنها یک روایت از وی نقل کرد.

محمد بن ابی عمیر پس از نقل احادیث فراوان و به جای گذاشتن آثار زیاد، در سال 217ه.ق دار فانی را وداع گفت.(27)

3- احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی :

ابو جعفر، احمد بن محمد بن ابی نصر، معروف به «بَزَنْطی» از عالمان و راویان برجسته شیعه است که به دیدار امام رضا و جواد(ع) نائل آمد و منزلت بزرگی نزد ایشان یافت.(28)

شیخ طوسی(ره) او را از یاران امام کاظم و رضا و جواد(ع) می‏داند و به خوبی از او تحلیل می‏کند.(29) بزنطی که بیش از  850 روایت از اهل بیت نبوت(ع) نقل کرده است.(30) تنها یک روایت از استاد خود «ابوجریر» دارد.

دوران زندگی بزنطی در خدمت به مکتب، سپری شد و او در عرصه‏های مختلف به پاسداری از مرزهای اعتقادی پرداخت، وی سرانجام پس از عمری تلاش پیگیر با به جای گذاردن شاگردان کارآمد، کتابهای فراوان و روایت‏های سازنده، در سال 221ه. ق دعوت حق را لبیک گفت.(31)

تألیف کتاب

زکریا بن ادریس علاوه بر تربیت شاگردان برجسته و پرتوان، به گردآوری کتاب نیز روی آورد. شیخ طوسی(32) و نجاشی(33) تنها یک کتاب به نام او فهرست کرده‏اند و مرحوم آقا بزرگ تهرانی نیز در «الذریعه» با نام «کتاب الحدیث» از آن یاد کرده است.(34) زکریا در این کتاب به جمع آوری و تدوین سخنان گران مایه اهل بیت نبوت(ع) پرداخت؛ البته در حال حاضر اثری از آن - به صورت مستقل - بر جای نمانده است. شاید این کتاب نیز همانند بسیاری کتاب‏های روائی کوچک، با گذشت زمان محو شده، یا در کتاب‏های نزدیکتر مانند «کتب اربعه» ادغام شده است.

روایت‏های ابوجریر

بخش مهمی از زندگانی پرثمر زکریا بن ادریس، صرف حفظ و نقل آثار و سخنان خاندان رسالت(ع) شد. او در این میدان خالصانه تلاش کرد و با انعکاس احادیث و روایت‏های آموزگاران بشریت، ائمه طاهرین(ع) وظیفه سنگین و مقدس خود را به نیکی انجام داد.

ویژگی روایت‏های «ابوجریر» نقل مستقیم و بدون واسطه از امام(ع)است که جز مواردی بسیار اندک، بقیه را با حضور نزد امام(ع)شنیده و روایت کرده است. بر اساس آن چه که از روایت‏های وی بر می‏آید، او هر گاه توفیق حضور نزد امام(ع)را می‏یافت، به شکل‏های گوناگون (طرح سؤال و...) باب گفتگو را باز می‏کرد و با شنیدن کلمات دلنشین امام(ع)آنها را حفظ و روایت می‏کرد.

شمار حدیث‏های او با حذف تکراری‏ها نزدیک به شانزده مورد است که با عنوان‏های (ابی جریر زکریا بن ادریس قمی، ابوجریر ادریس، ابی جریر قمی، و ابی جریر) در میان کتاب‏های روائی شیعه موجود است. در بین عنوان‏های یاد شده، عنوان «ابی جریر قمی» در سند تعداد بیشتری از روایات به چشم می‏خورد، هم چنان که مرحوم خوئی نیز به این مطلب اشاره کرده است: «... عنوان ابوجریر قمی در سند یازده حدیث واقع گردیده است...»(35)

روایت‏های اندک «زکریا بن ادریس» موضوع‏های متنوّعی را در زمینه‏های فقه، عقاید و اخلاق شامل می‏شود. در این تعداد احادیث فقهی او (نماز، حج، تجارت، ازدواج، دیات و...) بیشتر از زمینه‏های دیگر است. لذا می‏توان نتیجه گرفت گرایش روایت‏های وی به مباحث فقهی متمایل بوده است. اکنون با هم به تعمق در برخی روایت‏های نورانی ابوجریر می‏نشینیم :

1- ثمره‏های استغفار:

امام صادق (ع)فرمود: «هر کس بعد از نماز عصر هفتاد مرتبه استغفار کند، (یعنی استغفر الله ربی و اتوب الیه گوید) گناهان پنجاه سالش آمرزیده شود، اگر گناهی نداشته باشد، خداوند پدر و مادرش را می‏آمرزد، اگر آنها هم گناهی نداشتند، گناهان نزدیکان را می‏بخشد، و چنان چه آنان نیز نداشتند، از گناه همسایه هایش چشم می‏پوشد.»

2- هدیه خداوند به ثروتمند :

امام باقر(ع)فرمود: «نیازمند، هدیه خداوند به ثروتمند است. اگر نیاز او را برآورد، هدیه خدا را قبول کرده است و چنان چه حاجتش را برنیاورد، پس واقعاً هدیه پروردگار - عزّ و جلّ - را ردّ کرده است.»

3- ضرورت آگاهی از دانش بازرگانی :

اصبغ بن نباته گفت: شنیدم که حضرت علی(ع)بر بالای منبر چنین می‏فرمود : «ای گروه تجارت پیشگان! آگاهی و دانش، سپس تجارت، آگاهی و دانش، سپس تجارت. قسم به خدا هر آینه ربا در این امت چنان به نرمی راه می‏یاید که از نرم راه رفتن مورچه بر سنگ سخت، مخفیانه‏تر است. سوگند خود را با راستگویی مخلوط کنید،(36) (همانا) تاجر فاجر است و فاجر در آتش؛ مگر تاجری که به حق (و از روی راستی و درستی) داد و ستد کند.»

پرواز ملکوتی

روح بلند زکریا بن ادریس در شبی که حضرت رضا(ع)برایش دعا کرد و بر او رحمت فرستاد، پس از سالها تلاش و فعالیت در راه دین و مکتب، از کالبد تن به ملکوت پرواز کرد، و مشتاقانه به دیدار آفریدگار خود شتافت.

از زمان دقیق وفات او گزارشی در دست نیست؛ اما به احتمال زیاد در اواخر سده دوم هجرت و در شهر مقدس قم بدرود حیات گفت. مکان دفن او مقبره شیخان قم، در جوار قبر شریف پسر عمویش «زکریا بن آدم» است و اکنون نیز موجود است. بر اساس دستور حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی(ره) سنگ قبر او تجدید شد. ترجمه آن چه بر روی قبر آن بزرگوار نوشته شده است، به این صورت است : «صاحب این آرامگاه شریف و قبر بلند مرتبه، شیخ بزرگوار و محدث باعظمت، زکریا فرزند ادریس فرزند عبدالله اشعری قمی است، کنیه‏اش، ابوجریر و از راویان قابل اعتماد و استادان بزرگ حدیث بود و راوی احادیث و نشر دهنده علوم اهل بیت وحی به حساب می‏آمده. او امامان بزرگوار؛ حضرت امام جعفر صادق، امام موسی کاظم و حضرت رضا(ع) را درک کرد و همین برای فخر و فضل و شرافت او کافی است. رحمت و رضوان خداوند بر روح او باد.

پی نوشت‏ها :

1- ابوجریر به ضم جیم و فتح راء نیز گفته شده است. (رجال علامه، ص 76رقم8 )

2- از تاریخ دقیق ولادت او گزارشی در دست نیست؛ اما این احتمال ممکن است داده شود که چون رجال شناسان او را از یاران امام صادق(ع)شمرده‏اند، بنابراین با توجه به تاریخ شروع امامت آن حضرت ( 114ق) زمان ولادت وی به قبل از سال (114ق) بر می‏گردد. این احتمال با تنها روایتی که ابوجریر از امام محمد باقر(ع) ( بحار 3/170/96 ) و نیز از اصبغ بن نباته نقل کرده است، قوت می‏یابد؛ زیرا شروع امامت حضرت باقر(ع)سال ( 95ق) و شهادت ایشان ( 114ق) بود، اصبغ بن نباته نیز از یاران حضرت علی(ع)بود که به نقل آقا بزرگ تهرانی در الذریعه 362/15 بعد از یکصد هجری وفات یافت.

3- تنقیح المقال، ج 2ص .184

4 - معجم الثقات، ص ( .93به نقل از رجال کشی، ص ).281

5- کافی، ج 1ص 380ح .1

6- رجال شیخ طوسی، ص 377 365 200و 396

7- رجال کشی، ص 616رقم .1150

8- وسائل الشیعه، ج 6ص 69ح 7348محمد بن الحسن با سناده... عن ابی جریر زکریا بن ادریس القمی قال: سألتُ اباالحسن الأول، عن الرجل یصلی بقوم یکرهون ان یجهر ببسم الله الرحمن الرحیم؟ فقال: لا یَجْهَر.

9- رجال کشی، ص 329/390و همان .759/404

10- کافی، ج 1ص 380ح ...( .1عن ابی جریر القمی، قال: قلت لأبی الحسن(ع)جُعِلتُ فداک قد عَرَفْتَ انقطاعی الی ابیک ثم الیک، ثم حَلَفْتُ له و حق رسول الله(ص)و حق فلان و فلان، حتی انتهیت الیه، بانّه لایخرج منی ما تخیرنی به الی احد من الناس و سألته عن ابیه، أحیّ هو او میت؟ فقال: قدواللّه مات. فقلت: جعلت فداک ان شیعتک برون ان فیه سنة اربعة انبیاء. قال: قدوالله الذی لا اله الّا هو ملک. قلت: هلاک غیبة او هلاک موت؟ قال: هلاک موت. فقلت: لعلّک منی فی تقیة؟ فقال: سبحان اللّه. قلت: فأوصی الیک؟ قال: نعم. قلت: فأشرک معک فیها احداً؟ قال: لا، قلت: فعلیک من اخوتک امام؟ قال: لا. قلت فأنت الامام؟ قال: نعم.)

11- من لا یحضره الفقیه، ج 4ص .471

12- قاموس الرجال، ج 4ص .193

13- الاختصاص، ص .85روایت مذکور در بخش پیوند با ولایت به تفصیل آمده است.

14- رجال نجاشی، ص 173رقم .457

15- رجال طوسی، ص 377 365 200و .396

16- رجال علامه حلّی، ص 76رقم .8

17- الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 15ص .362وی از یاران ویژه علی(ع)بود و به قول آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه» تا بعد از یکصد هجری زنده بود.

18- جامع الرواة، ج 1ص .371

19- معجم رجال الحدیث، ج 21ص .81

20 - کلیات فی علم الرجال، ص .205

21 - رجال نجاشی، ص 197رقم .524

22 - رجال شیخ طوسی، ص 378 325و .405

23 - معجم رجال الحدیث، ج 9ص 107و .130

24 - رجال نجاشی، ص 197و .524

25 - همان.

26 - فهرست شیخ طوسی، ص .142

27 - رجال نجاشی، ص 326رقم .887

28 - همان، ص 75رقم .180

29 - رجال شیخ، ص 366 344و .397

30 - معجم رجال الحدیث، ج 36/2تا 244و ج 22ص .64

31 - رجال نجاشی.

32 - فهرست شیخ طوسی، ص .74

33 - رجال نجاشی، ص 173رقم .457

34 - الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 6ص 333رقم .1911

35 - معجم رجال الحدیث، ج 21ص 80تا 82رقم .14010