مقدمه

مقوله مدیریت و نظم از جمله مواردی است که با وجود دستورات کاربردی دین مبین اسلام درباره آنها کمتر مورد توجه مسلمانان و به طور کلی جوامع اسلامی قرار گرفته است . توجه به این نکته ضروری است که در خصوص مدیریت بدون آشنایی با وظایف خاص افراد و شناخت ظرفیتها و تواناییهای موجود در مجموعه نمی توان شاهد رشد و شکوفایی آن مجموعه بود هم چنین اگر نظم خاصی در انجام امور وجود نداشته باشد حتی اگر در مدیریت قوی عمل کنیم نخواهیم توانست برنامه ها را به نحو احسن به مرحله اجرا در آوریم.

در این نوشته با برخی از دیدگاههای اسلامی در این دو حوزه که در واقع مکمل یک دیگرند آشنا خواهیم شد و به منظور شناخت تواناییهای دشمنان به نمونه های غربی که با بهره گیری از اصول اسلامی به مدیریت موفق در نظام جهانی می پردازند ،صرف نظر از باطل بودن اهداف آنان در بسیاری موارد، اشاره می نماییم.  

مبانی مدیریت صحیح

اداره هر مجموعه ای نیازمند رعایت اصولی است که با پای بندی به آنها شخص می تواند به مقاصد مدیریتی خود نایل آید. امیر المؤمنین (ع) در نامه ای که خطاب به مالک اشتر وی را به عنوان حاکم مصر منصوب می نمایند تمامی مبانی صحیح مدیریت و رهبری یک مجموعه را آموزش می دهند که به نظر بنده می بایست به عنوان منشوری برای اداره هرمجموعه کوچک و بزرگ در جامعه مورد استفاده قرار گیرد. در این مجال با توجه به محدودیت موجود به بیان بند هایی از این چشم انداز ارزشمند خواهیم پرداخت و در اثنای آن به الگوهای غربی و شرقی که ردپایی از عملیاتی شدن این فرمایشات گهربار در موفقیتهای آنان یافت می شود؛ اشاره می نماییم. 1

1-(از اميرالمؤمنين) به حاكم مصر دستور مى‏دهد كه در برابر تمايلات (و خواهشهاى نفس) خودشكن (و خويشتن‏دار) باشد كه نفس (همان سان كه يوسف زندانى در اين سرزمين گفته) فراوان به ناشايسته دستور دهد جز آن كه پروردگارم ترحم فرمايد كه خداى من آمرزنده و مهربان است. (مالك بايد) در موارد شبهه به كتاب خدا اعتماد كند، كه هر چيز در آن بيان گرديده و براى مردم با ايمان، رهبر و رحمت است، رضاى خدا را جويد، پيرامون غضب او نگردد، و به معصيتش اصرار نورزد كه به هيچ كجا از (عذاب) خدا نتوان پناه برد جز به درگاه خودش.

2- پس بدان مالك، ترا به كشورى مى‏فرستم كه پيش از تو زمامدارانى دادگر و بيدادگر بر آن حكومت كرده‏اند، و آن چنان كه تو در كار پيشوايان پيشين مى‏نگريستى اينك مردم در كار تو (دقيق) مى‏نگرند، و چنان كه تو در كارهاى آنان قضاوت مى‏كردى در باره تو قضاوت خواهند كرد. مردان صالح را از آن ستايشها كه خدا به زبان بندگانش جارى كند توان شناخت، پس بايد محبوبترين اندوخته در نظرت عمل صالح به ميانه‏روى در جمع مال، و اصلاح حال رعيت باشد. بر هوى و هوس مسلط باش، نفس را بخيلانه از ناروا باز دار كه بخل به نفس انصاف در باره آن است در آن چه دوست دارد يا ندارد (گاه مطلوب نفس به زيان است و نامطلوبش به سود، پس انصاف در حق او اين است كه در هر جا مصلحتش را رعايت كنى نه خواسته‏اش را) مهر و محبت، لطف و احسان برعيت را در دل بپرور، (تو كه در لباس چوپانى)، براى آنها درنده شكارى نباش كه خوردنشان را غنيمت دانى، آنها دو گروه بيش نيستند: يا با تو در دين برادرند، يا در خلقت برابر (يا مسلمانند و برادر دينى، يا غير مسلمان و داراى حقوق انسانى و در هر صورت آنها هم بشرند و به مقتضاى طبع بشرى) لغزشها از آنان سر مى‏زند، عذرها پيدا مى‏كنند، گاه به عمد يا خطا دست به نافرمانى مى‏زنند، تو بايد چندان كه از خدا اميد عفو و بخشش دارى در باره آنها گذشت داشته باشى چه تو بالا دست آنهائى، حاكم بر تو ما فوق توست و خدا از او بالاتر است.

3-  تو بايد آن كار را بيشتر دوست بدارى كه: به حق نزديكتر و عدلش همگاني تر باشد، و رعيت را بيشتر گرد آورد؛ چه خشم و نارضايتى عمومى، خشنودى و رضاى مشتى ويژگان و خاصان درگاه را خنثى و بى‏اثر سازد؛ چنان كه قهر نزديكان (و حاشيه‏نشينان مجلس) با رضامندى عموم بخشوده (و قابل اغماض) است، هيچ يك از رعايا براى والى در موقع رفاه پرخرج تر و در گرفتارى بى‏ثمرتر، و از انصاف گريزان تر، و در خواهش سمج تر، و به وقت عطا ناسپاس تر، و هنگام منع عذرناپذيرتر، و در حوادث بى‏صبرتر، از خاصگان و مقربان درگاه نيست، در صورتى كه تنها پايه دين و اكثريت مسلمين و ذخيره در برابر دشمن همان توده امتند، بايد هوا خواه آنها باشى و به آن كارها كه سودش همگاني تر، و فرجامش بهتر است بپردازى.

در این زمینه جا دارد از كونوسوكی ماتسوشیتا، مدیر موفق محصولات ناسیونال یاد کنیم که این فرمایش امیرالمؤمنین راسرلوحه فعالیتهای خویش قرار داد. وی در سال 1932 یعنی 38 سالگی همه كارمندانش را گرد آورد و فلسفه ی، هدف فعالیت كارخانه را تشریح كرد وی در آن اجتماع گفت « مأموریت صاحب یك صنعت آنست كه بر ناداری چیره شود و فقر را از جامعه دور سازد و راههای مناسب را برای كسب ثروت را پیشنهاد نماید. دادوستد و تولید تنها به این معنا نیست كه كارخانه ها  غنی و پرمایه شوند بلكه همه جامعه باید ثروتمند و غنی شوند. »

جامعه برای افزایش ثروت خود به پویایی و نشاط وسرزنده بودن بازرگانان و صاحبان صنایع نیاز دارد. تنها در پرتو چنین شرایطی است كه تولید تجارت رونق پیدا می كند، مأموریت واقعی ماتسوشیتا الكتریك، تولید تعداد – پایان ناپذیری از فراورد هاست، تا از این راه بتواند صلح و نیك فرجامی را در سراسر زمین برقرار سازد. ماتسوشیتا، برای راهنمایی و هدایت فعالیت های روزانه و تشویق و پرانگیزه نمودن هر یك از اعضاء شركت از ایشان خواست تا كسب  ویژگی های زیر را و جهه ی همت خود قرار دهند:

1-   روحیه خدمت در صنعت

 2-روحیه انصاف و مروت

 3-روحیه همنوایی و همیاری

 4- روحیه كوشش برای پیشرفت

5- روحیه ادب و فروتنی

6- روحیه همسازی با قوانین طبیعی

 7- روحیه سپاس

وی هم چنین در همین راستا و با بسط این فرمایش داشتن هدفهای بزرگ برای اداره جامعه و روشن نمودن آن برای مردم را مهم دانسته و بیان می کند : آن چه مسلم است جهان بینی و نگرش افراد متفاوت است، بنابراین نمی توان گفت به ناچار یكی از آنها درست و بقیه نادرستند. صرف نظر از هر نگرشی كه داریم هرگز نباید در برابر مسائل اساسی تزلزل و تردید گرفتار شویم. وقتی مدیران بلندپایه در اندیشه و رفتار خود ثابت قدم باشند، طبقه زیر دست، به آن ها اعتماد و اطمینان پیدا می كنند و با یقین قلبی در فكر و رفتار ایشان پیروی خواهندكرد. اما در عین حال مدیران بزرگ به چیز دیگری غیر از فكر و كردار ثابت نیاز دارند و آن  دانستن آرمان ها و هدف های متوالی است. اگر طبقه زیردست آگاهی پیدا كنند كه تنها برای لقمه ای نان كار نمی كنند بلكه برای آماج بلند تلاش می كنند، برانگیخته خواهند شد تا به پیوستن به آرمان های مشترك همكاری صمیمانه تری را در حركت واحد صنعتی، خدماتی یا آموزشی، را سرعت بخشند. باری، آن چه یك كارمند نیاز دارد، فلسفه ای است كه به فكر، اندیشه و رفتار او غالب و جهت دهد و این سه را رهبری كند مدیران بلند پایه همیشه در این فكر هستند كه برای كارمندان خود فلسفه متعالی شركت را روشن كنند تا به رشد و پرورش شخصیت كارمندان خود كمك نمایند. 

4- بايد دورترين و مبغوض‏ترين كارگزاران در دستگاه تو، آنانى باشند كه عيب مردم بيشتر جويند، مردم البته عيبها دارند اما والى از همه به عيب‏پوشى سزاوارتر است، مبادا از آن عيبها كه بر تو پوشيده است پرده بردارى، تا توانى عيوب دگران را بپوش تا خدا عيوب ترا كه دوست دارى از نظرها مستور ماند، بپوشد، عقده وكينه را از دلها بگشا، ريشه دشمنى را برانداز و عذرپذير باش، حدود را با شبهه دفع كن (تا جرم صد در صد ثابت و روشن نباشد كسى را حد مزن)، هر چه را روشن نيست ناديده گير، سعايت گران سخن‏چين را زود تصديق مكن كه سخن‏چين خيانتگر است اگر چه در جامه نصيحتگوى خيرخواه در آيد.

5- در شوراى خود بخيلان را راه مده كه مانع احسان شوند و مدام به فقر تهديدت كنند و هم چنين افراد بزدل و ترسو را كه در هر كار ناتوانت جلوه دهند (و مانع اقدام شوند)، با آزمندان حريص مشورت نكن كه ترا به جمع مال از راه ستم تشويق كنند، بخل، ستم، و حرص غريزه‏هاى مختلفند و جميع بدگمانى به خداست كه در نهاد اشرار فراهم آمده (در نهج البلاغه به جاى «ستم» بزدلى آمده و كاملا مناسبتر است). به يقين دانسته باش كه بدترين وزرايت آنهايند كه سابقه وزارت در دستگاه اشرار دارند، با آنها در جنايتها شريك بوده‏اند و كارپرداز (و مجرى منويات شوم) آنها در كار بندگان خدا بوده‏اند، مبادا چنين كسان (ناپاك و بد سابقه) را محرم و رازدار خود كنى، و در امانت خويش (پست و مقامى كه به تو سپرده‏اند) شركت دهى چنان كه در حكومت ديگران شريك بوده‏اند، و آنان را به نابودى و پرتگاههاى بد كشانده‏اند، فريب ظاهرسازى و رياكارى آنها را مخور كه ياور گنهكارانند و برادر ستمكاران و مركز هر گونه طمع و دغلكارى، تو مى‏توانى بهترين جايگزين را براى آنها بيابى كسانى كه همان ادب و همان نفوذ را دارند، كار آزموده‏اند، با تجارب قبلى، زشتيها و ناروائيها را شناخته‏اند، اينان كم‏خرج تر و پرسودترند، با تو (از آنان) مهربانتر، و با دشمنان تو ناآشناترند، هم دست ستمگران (خون آشام) و گنهكاران (جنايتكار) نبوده‏اند، سابقه اجحاف و تجاوز به مسلمانان و هم پيمانان آنها در دولت ديگران را ندارند.

در اینجا ذکر این نکته ضروری است که تنبیه و مجازات مقوله ای است که باید به جا انجام پذیرد و قطعا منظور حضرت گذشتن همیشگی از خطاهای متعدد و عمدی نیست بلکه همان طور که در لابه لای سخن هم به آن اشاره شده حد ردن و مجازات هم در بسیاری از موارد می تواند به تربیت افراد کمک زیادی کند.

 خوزه مورینیو یکی از مربیان برتر فوتبال جهان که به مدیریت ویژه شهره است در جریان یکی از تمرینات تیم های خود با درایتی خاص توانست با تنبیه جالبی به تربیت یکی از شاگردان خود پردازد در این مجال به بیان این داستان که در کتاب مورینیو؛ رازهای موفقیت او آمده اشاره می کنیم :

مورینیو در آن روز برای جلسه تمرینی تیمش یک بازی فوتبال بین شاگردانش  ترتیب داده بود. مربی پرتغالی زمان کوتاهی بود که هدایت بنفیکا را درسال 2000 در دست گرفته بود. همه چیز به خوبی پیش می رفت تا این که دیوگو لوئیس، یکی از بازیکنان جوان تیم بی، توپ مانیش را غصب کرد. مانیش که آن موقع 22 ساله بود، عصبانی شد و با لگد به هم تیمی اش زد.

دستیار مورینیو حدود ده دقیقه با مانیش سرو کله زد و به او گفت که مربی جدید تیم (مورینیو)، مثل مربیان قبلی تیم نیست. بالاخره مانیش دستور مربی تیم را به سبک و شیوه خودش پیاده کرد: او باسرعت کند و مضحکی ، در طول 45 دقیقه، تنها 2 دور ، دور زمین چرخید.

مورینیو در این زمان نت برداری می کرد و فردای آن روز نسبت به رفتار مانیش واکنش نشان داد.