المانیتور نوشت: یک توافق صلح به میانجی‌گری ایالات متحده میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان مسیر را برای برقراری روابط ترکیه با ایروان پس از بیش از سه دهه قطع روابط دیپلماتیک هموار کرده و بالقوه می‌تواند توازن قدرت در قفقاز جنوبی را دگرگون کند.
بعد از جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان موضوع کریدور زنگزور مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفت؛ زیرا باکو که خود را پیروز می‌دانست با اشاره به بند نهم توافقنامه آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ که معتقد به رفع انسداد مسیر‌های ارتباطی و احیای مسیر‌های دوره شوروی در جنوب قفقاز بود، علیف با حمایت اردوغان مدعی ایجاد یک کریدور برای اتصال باکو به نخجوان بود به نحوی که ارمنستان حق حاکمیت بر آن را نداشته باشد. این موضوع علاوه بر اینکه با مخالفت ارمنستان همراه شد، از آنجا که ایجاد آن به معنی از دست رفتن مرز زمینی ایران با ارمنستان هم بود با مخالفت قاطع ایران رو‌به‌رو شد و مقامات ایران به صورت رسمی هرگونه مسیری که با نقض حاکمیت ارمنستان باعث تغییر ژئوپلیتیک منطقه شود را خط قرمز اعلام کردند.
به گزارش سرویس بین‌الملل «انتخاب»، در ادامه این مطلب آمده: در ۸ اوت، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، میزبان الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در کاخ سفید بود؛ جایی که آنها بیانیه مشترکی را امضا کردند که چارچوب توافق صلح آینده میان باکو و ایروان و همچنین طرح مربوط به «کریدور زنگزور» را مشخص می‌کرد. این مسیر، آذربایجان را به نخجوان، برون‌بوم این کشور که میان ارمنستان، ایران و ترکیه محصور است، متصل خواهد کرد.
علی‌اف و پاشینیان همچنین توافق‌های جداگانه‌ای با ترامپ امضا کردند که بر اساس آن ارمنستان با اجاره ۹۹ ساله بخشی از کریدور زنگزور در استان سیونیک به یک شرکت آمریکایی موافقت کرد. ترامپ به نخست‌وزیر ارمنستان گفت امیدوار است این مشارکت با آمریکا حتی پس از پایان مدت اجاره نیز ادامه یابد.
رهبران آذربایجان و ارمنستان اعلام کردند که ترامپ را برای جایزه صلح نوبل نامزد خواهند کرد.
آذربایجان و ارمنستان در اوایل دهه ۱۹۹۰ بر سر منطقه قره‌باغ کوهستانی جنگیدند؛ منطقه‌ای خودمختار در قلمرو بین‌المللی شناخته‌شده آذربایجان با جمعیت عمدتاً ارمنی. آذربایجان در جنگ سال ۲۰۲۰ بخش اعظم منطقه را بازپس گرفت و در یک عملیات برق‌آسا در سال ۲۰۲۱ باقی‌مانده آن را تصرف کرد.
فرصت‌ها برای آنکارا
کارشناسانی که با المانیتور گفت‌وگو کرده‌اند می‌گویند علی‌رغم موانع باقی‌مانده بر سر راه یک توافق صلح جامع میان ارمنستان و آذربایجان، آنکارا از توافق جدید منتفع خواهد شد.
وزارت خارجه ترکیه در بیانیه ۸ اوت لحنی خوش‌بینانه در خصوص توافق به میانجی‌گری آمریکا داشت:
«ما از پیشرفت حاصل‌شده در مسیر برقراری صلح پایدار میان آذربایجان و ارمنستان و تعهدی که امروز در واشنگتن ثبت شد استقبال می‌کنیم.» این بیانیه همچنین از نقش دولت ترامپ قدردانی کرد.
از آنجا که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، عادی‌سازی روابط ترکیه-ارمنستان را مشروط به توافق صلح باکو-ایروان کرده بود، نهایی شدن این توافق میان دو رقیب قفقاز جنوبی می‌تواند مسیر برقراری روابط دیپلماتیک میان آنکارا و ایروان را هموار کند.
آشتی آذربایجان و ارمنستان همچنین به تلاش‌ها برای بازگشایی گذرگاه‌های مرزی میان ترکیه و ارمنستان شتاب می‌دهد، تجارت را تقویت کرده و فرصت‌های اقتصادی تازه‌ای برای کسب‌وکارهای ترکیه‌ای در استان‌های مرزی شرقی کشور ایجاد می‌کند. ترکیه در سال ۱۹۹۳ مرز خود با ارمنستان را به‌عنوان بخشی از سیاست دیرینه‌اش در حمایت از آذربایجان در مناقشات ارضی با ارمنستان بست.
ترکیه استقلال ارمنستان را پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ به رسمیت شناخت، اما دو کشور روابط رسمی دیپلماتیک برقرار نکردند.
پیامدهای کریدور زنگزور
مهم‌تر از همه اینکه توافق سه‌جانبه میان واشنگتن، باکو و ایروان، راه را برای تحقق آرزوهای ترکیه در دسترسی به یک «کریدور راهبردی» به حوضه نفت و گازخیز دریای خزر و آسیای مرکزی از طریق کریدور زنگزور هموار کرده است.
بر اساس توافق سه‌جانبه امضا شده در واشنگتن، این کریدور به‌طور رسمی به «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» (TRIPP) تغییر نام یافته است.
ترکیه مدت‌هاست برای ایجاد این کریدور فشار آورده و آن را حلقه‌ای حیاتی برای تجارت منطقه‌ای و انتقال انرژی می‌داند. آنکارا همچنین امیدوار است این شریان راهبردی به جمهوری‌های ترک‌زبان آسیای مرکزی و چین دسترسی فراهم کند، از طریق پروژه‌های جدید خط لوله، راه‌آهن و جاده.
جاوید ولی‌یف، کارشناس سیاست خارجی و امور منطقه‌ای آذربایجان و عضو هیئت مدیره مرکز تحلیل روابط بین‌الملل، هشدار داد که در خصوص کریدور زنگزور، سطح آمادگی برای ساخت‌وساز نامتوازن بوده و این امر بهره‌برداری آن را به تأخیر انداخته است.
او گفت: «ارمنیان تقریباً هیچ کاری روی بخش ۴۳ کیلومتری (حدود ۲۷ مایلی) خود از کریدور انجام نداده‌اند، در حالی که بیشتر کارها در آذربایجان تکمیل شده است.»
ولی‌یف تردید دارد که چه مدت طول خواهد کشید تا کریدور عملیاتی شود، چرا که قرار است شامل بزرگراه، خطوط راه‌آهن، کابل‌های فیبر نوری و احتمالاً خطوط برق و همچنین خطوط لوله نفت و گاز باشد. او مهم‌تر از همه معتقد است جامعه ارمنستان به زمان بیشتری نیاز دارد تا با صلح با آذربایجان سازگار شود.
او یادآور شد که مقدمه قانون اساسی ارمنستان شامل متنی از اعلامیه استقلال سال ۱۹۹۰ این کشور از شوروی است که در آن ادعاهای ارضی بر قره‌باغ کوهستانی و اشاره به شرق ترکیه به‌عنوان «ارمنستان غربی» آمده است.
او انتظار دارد ارمنستان در سال ۲۰۲۶ قانون اساسی خود را اصلاح کند و این ادعاهای ارضی نسبت به قره‌باغ آذربایجان را حذف کند، اقدامی که آخرین مسئله باقی‌مانده میان ایروان و باکو را حل خواهد کرد و سپس مسیر را برای پیشرفت بیشتر در ساخت کریدور باز خواهد کرد.
پیامدهای گسترده‌تر منطقه‌ای
به گفته ریچارد گیراگوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای، یک اندیشکده مستقل در ایروان، بیانیه ۸ اوت ــ فراتر از فراهم کردن امکان عادی‌سازی روابط ترکیه با ارمنستان به شکلی که موجب خشم آذربایجان نشود ــ پیامدهای دیگری نیز خواهد داشت.
او به المانیتور گفت: «این توافق همچنین مسیر را برای بازگشت ترکیه به نقش منطقه‌ای خود در قفقاز جنوبی هموار می‌کند، به‌ویژه در شرایطی که روسیه همچنان درگیر و تحت فشار شکست در تجاوز به اوکراین است.»
روسیه زمانی میانجی اصلی در مناقشه آذربایجان-ارمنستان بود. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، توافق آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ میان آذربایجان و ارمنستان را میانجی‌گری کرد که مکانیسمی شبیه کریدور زنگزور برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق سیونیک را پیش‌بینی می‌کرد.
دیگر ذی‌نفع قفقاز جنوبی، ایران، نیز در موضع دفاعی قرار دارد. به گفته عسکر و ولی‌یف، ایران درباره کریدور زنگزور دیدگاه واحدی ندارد.
این کریدور به نقطه اصطکاکی در رقابت آنکارا با تهران بدل شده است، چرا که مسیر زمینی یگانه ایران به ارمنستان ــ که شریان حیاتی تجارت است ــ را قطع خواهد کرد و در عین حال به ترکیه کنترل یک گلوگاه راهبردی برای تجارت زمینی با آسیای مرکزی و چین خواهد داد.
با توجه به اینکه بخش ارمنستانی کریدور هنوز تکمیل نشده و اینکه در راستای منافع ایروان نیست که خود را عملاً از ایران جدا کند، بعید به نظر می‌رسد این مسیر دسترسی ایران به خطوط حمل‌ونقل ارمنستان را مسدود کند.
این موضوع مانع از آن نشد که علی‌اکبر ولایتی، وزیر خارجه پیشین، به این توافق حمله کند. او هفته گذشته به خبرگزاری تسنیم گفت:
«غیر از ترکیه که عضو ناتو است، کشورهای دیگر ناتو هم می‌خواهند در این منطقه حضور داشته باشند. ناتو می‌خواهد مانند افعی میان ایران و روسیه جا خوش کند، اما ایران اجازه این کار را نخواهد داد.»
ولی‌یف گفت: «تندروهای ایران چندان نگران این نیستند که ارتباطات‌شان با ارمنستان قطع شود، بلکه بیشتر نگران این هستند که ترکیه بدون نیاز به عبور از ایران به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند.»
در همین حال، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، لحنی همکاری‌آمیزتر نسبت به ولایتی در پیش گرفت. او گزارش‌ها درباره قطع ارتباط ایران با ارمنستان را صرفاً «بزرگ‌نمایی رسانه‌ای» خواند و روز دوشنبه گفت: «نگرانی‌های ایران درباره این مسئله تا حد زیادی مورد توجه قرار گرفته است.»
طبق گزارشی که در وبسایت نخست‌وزیر ارمنستان منتشر شد، پاشینیان روز دوشنبه در تماس تلفنی با رئیس‌جمهور ایران گفت: «کانال‌های ارتباطی منطقه‌ای در چارچوب اصول تمامیت ارضی، حاکمیت و صلاحیت کشورها و بر مبنای اصل عمل متقابل فعالیت خواهند کرد.»
رسانه‌های ارمنی گزارش داده‌اند که پزشکیان ــ که از اقلیت بزرگ آذربایجانی‌تبار ایران است ــ هفته آینده یک سفر چهارروزه به ارمنستان آغاز خواهد کرد. پزشکیان در آوریل به آذربایجان سفر کرد و هفت یادداشت تفاهم در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی امضا نمود.
با توجه به انبوه مشکلات تهران در مذاکرات متوقف‌شده هسته‌ای با آمریکا، احتمال جنگ دیگر با اسرائیل، و کمبودهای انرژی و آب در داخل کشور، بعید است ایران بتواند در مقطع کنونی به‌شدت و به‌طور مؤثر با بهبود موقعیت ترکیه در قفقاز جنوبی مخالفت کند.
RSS
کانال اطلاع رسانی
اختصاصی: