شرق: کسری گاز امسال زودتر از همیشه گریبان کارخانه‌های ایران را گرفته است. ایران دومین مالک ذخایر بزرگ گاز جهان است اما سیاست‌گذاری‌های نادرست، کشور را به سمت شکاف مهیب تولید و مصرف گاز پیش می‌برد و مدت‌هاست بحث واردات گاز از ترکمنستان و روسیه را سر زبان‌ها انداخته است. ترکمنستان در دهه 70 خورشیدی قرارداد صادرات گاز به ایران را امضا کرد اما در‌نهایت مناقشات دو کشور سر این قرارداد‌ سبب شد‌ ترکمنستان صادرات گاز به ایران را قطع کند و در سال‌های بعد، احیای دوباره این قرارداد به در بسته خورد. با‌این‌حال، دولت سیزدهم با تبلیغات گسترده وانمود می‌کرد‌ چالش واردات گاز از ترکمنستان را رفع کرده و علاوه‌بر‌این قراردادهای بزرگ و خیره‌کننده‌ای با روسیه بسته است تا میادین گازی ایران را توسعه دهد و گاز خود را از ایران ترانزیت کند. نتیجه آن همه تبلیغ و دستاوردسازی دولت سیزدهم در بخش انرژی عملا هیچ بود و حالا دولت چهاردهم کشور را با کسری بزرگ انرژی تحویل گرفته است. برخلاف بزرگ‌نمایی و دستاوردسازی دولت گذشته در زمینه انرژی، مسعود پزشکیان ترجیح داده است که روایت صادقانه‌ای از وضعیت داشته باشد. او دیروز در یک مراسم در جمع کشاورزان گفت که ترکمنستان به ایران گاز نمی‌دهد. رئیس‌جمهوری در این سخنرانی به شرایط دشوار اقتصاد کشور اشاره کرد و گفت در عرصه اداره کشور و اقتصاد نیاز است که با استفاده از کارشناسان بهترین تصمیم‌ها گرفته شود.هرچند‌ برخی تلاش کردند روایت صادقانه پزشکیان را به برداشت «نادقیق» مخاطبان تخفیف دهند، اما پذیرش واقعیات و پرهیز از دستاوردسازی می‌تواند یک گام رو به جلو برای اصلاح وضعیت باشد.

ایران در نیمه دوم سال روزانه به یک میلیارد‌و ۱۵۰ میلیون مترمکعب گاز نیاز دارد اما بیشترین میزان تولید گاز از ۸۵۰ میلیون مترمکعب تجاوز نمی‌کند و روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب کمبود گاز وجود دارد. شکاف بین تولید و مصرف گاز در سال‌های گذشته مدام بیشتر و بیشتر شده است. در این میان اسناد راهبردی، چشم‌انداز هشداردهنده‌ای برای تولید و مصرف گاز در کشور ترسیم می‌کند. بر‌اساس سند «تراز تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور تا افق ۱۴۲۰» مصوب ۲۹ اسفند ۱۳۹۹، پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که در صورت تداوم روند کنونی، ناترازی گاز با متوسط رشد سالانه ۲.۵ درصد به حدود ۵۸۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۲۰ برسد و حدود دو برابر کسری گاز فعلی شود. این اتفاق در‌حالی رخ می‌دهد که نیروگاه‌های برق وابستگی شدیدی به سوخت گاز دارند و کمبود گاز به کمبود برق منجر شده است. همین مسئله زیرساخت‌های تولید کشور را با چالش اساسی روبه‌رو کرده است و صنایع در فصول گرم با کمبود برق و در فصول سرد با کمبود گاز روبه‌رو هستند.کمبود انرژی خسارت سنگینی به خطوط تولید کارخانه‌ها وارد کرده و سودآوری و صادرات بسیاری از صنایع را کاهش داده است.

امسال اما کسری گاز زودتر از هرسال گریبان صنایع را گرفته است. در اوایل آبان سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز در یک نشست خبری گفت: «با ورود توده هوای سرد به کشور مصرف گاز به ۴۰۵ میلیون مترمکعب در روز رسیده است و بر‌اساس آمار موجود، هیچ سالی در هفته نخست آبان‌، این حجم مصرف را تجربه نکردیم». دولت در سال‌های گذشته برای پایداری شبکه گاز خانگی، گاز صنایع را قطع کرده است و حالا احمد مهدوی‌ ابهری، دبیر‌کل انجمن کارفرمایی صنعت پتروشیمی، به مهر خبر داده است که قطع گاز صنایع پتروشیمی از سر گرفته شده و «برخی از پتروشیمی‌ها کاملا از مدار خارج شده‌اند و برخی تنها با یک فاز مشغول به فعالیت هستند».

او در ادامه تأکید کرده است: «در چنین شرایطی به نظر می‌رسد عدم‌النفع پتروشیمی‌ها بیشتر از رقم ۷۵۰ میلیون دلار سال گذشته باشد و در‌حال‌حاضر پتروشیمی‌ها در‌ حال زیان هستند؛ مخصوصا پتروشیمی‌هایی که از خوراک گاز استفاده می‌کنند».

جهانبخش شکری، رئیس خانه صنعت، معدن و تجارت استان کرمانشاه، هم در گفت‌وگو با ایسنا از شروع زودهنگام محدودیت گاز صنایع بزرگ کشور گفته و توضیح داده است: «امسال محدودیت گاز صنایع بزرگ حدود یک ماه زودتر از سال‌های گذشته آغاز شده است. به عنوان مثال از چند روز قبل مصرف سوخت صنایع سیمان محدود شده است. به طوری که این کارخانجات تنها تا ۵۰ درصد نیاز گاز خود را می‌توانند تأمین کنند و برای مابقی سوخت مورد نیاز باید مازوت بسوزانند و احتمالا از اول آذر باید به طور کامل به سمت مصرف مازوت بروند. همچنین به سایر صنایع بزرگ از جمله در حوزه فولاد و پتروشیمی‌ها نیز گفته شده مصرف خود را محدود کنند و کاهش دهند».

او در ادامه تعطیلی خطوط تولید کارخانه‌ها و افزایش نرخ بی‌کاری را از تبعات کمبود انرژی دانسته است.‌

چالش‌های واردات گاز

کمبود گاز گزینه ناگزیر واردات از ترکمنستان و روسیه را به روی میز تصمیم‌گیران آورده است. سابقه واردات گاز ایران از ترکمنستان به دهه 70 خورشیدی برمی‌گردد. در آن سال‌ها ایران برای تأمین گاز استان‌های شمال کشور قراردادی ۲۵‌ساله با ترکمنستان امضا کرد که بر‌اساس آن، این کشور باید به‌تدریج هشت میلیارد مترمکعب گاز را با قیمت ثابت هر هزار مترمکعب ۴۲ دلار تحویل ایران دهد. اما در سال ۱۳۸۵ ترکمنستان خواهان افزایش قیمت گاز صادراتی به ایران شد و در‌نهایت با مذاکراتی، مبلغ فروش هر هزار مترمکعب گاز در دو مرحله از ۴۲ دلار به ۷۵ دلار رسید اما مناقشه گازی دو کشور به همین‌جا ختم نشد و اختلاف سر قیمت گاز تحویلی سبب شد که در زمستان ۱۳۸۶ ترکمنستان صادرات گاز به ایران را قطع کرد. با مذاکره دوباره بنا شد قیمت هر هزار مترمکعب گاز صادراتی به ایران در شش‌ماهه اول سال ۲۰۰۸ مبلغ ۱۳۰ دلار و در شش‌ماهه دوم سال ۲۰۰۸ میلادی ۱۴۰ دلار محاسبه شود و این شیوه محاسبه، طلب ۱.۸ میلیارد دلاری روی دست ایران گذاشت و دولت محمود احمدی‌نژاد در آن سال‌ها مدعی شد که به دلیل تحریم شبکه بانکی نتوانسته است طلب گازی ترکمنستان را به‌موقع پرداخت کند. در سال ۱۳۹۵ دولت حسن روحانی با پیش‌کشیدن مفاد قرارداد اولیه با ترکمنستان، زیر بار بدهی ۱.۸ میلیارد دلاری نرفت و نتیجه جدال دوباره آن شد که در یک زمستان سرد و در‌حالی‌که برف ایران را سپیدپوش کرده بود، ترکمنستان صادرات گاز به ایران را قطع کرد. در سال‌های پس از این مناقشات، کسری گاز در ایران بیشتر و بیشتر شد تا آنجا که دوباره بحث واردات گاز از ترکمنستان سر زبان‌ها افتاد.در تعطیلات نوروز سال ۱۳۹۷ حسن روحانی و هیئت همراه او به عشق‌آباد رفته و ۱۳ تفاهم‌نامه امضا کردند که واردات گاز از ترکمنستان یکی از این موارد بود.

خروج آمریکا از برجام و شدت‌گرفتن تحریم، مذاکرات گازی بین ایران و ترکمنستان را به حاشیه برد و با روی کار آمدن دولت سیزدهم دوباره موضوع واردات گاز از ترکمنستان و حتی روسیه مطرح شد. هفتم آذر ۱۴۰۰ خبرهایی از امضای قرارداد سوآپ سه‌جانبه میان ایران، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در حاشیه نشست اکو به گوش رسید و بر مبنای این خبرها بنا بود سالانه ۱.۵ تا دو میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان و از طریق خاک ایران سوآپ شود. بسیاری از رسانه‌ها این حجم سوآپ گاز را بسیار ناچیز خواندند و قرارداد را فاقد اهمیت کافی دانستند.

هم‌زمان با این رخداد و در بحبوحه جنگ روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا واردات گاز از روسیه را تحریم کرد و زمزمه‌هایی از زبان کابینه دولت سیزدهم بلند شد که ایران بنا دارد از روسیه گاز وارد کند. هرچند که در ظاهر به ترانزیت گاز از ایران اشاره شد اما کارشناسان بسیاری، این موضوع را به واردات گاز از رقیب بالقوه قلمداد کردند و با آن مخالفت کردند.

این زمزمه‌ها پس از سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، به ایران در تیر ۱۴۰۰ شنیده شد و خبرها از امضای تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد‌ دلاری ایران و گازپروم روسیه روایت داشت.

همان زمان جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم، به زیرساخت‌های کشور در صنعت گاز اشاره کرده و گفته بود که ۴۰‌ هزار کیلومتر خطوط انتقال شبکه سراسری گاز، بیش از ۴۰۰‌ هزار کیلومتر شبکه توزیع گاز شهری و روستایی و ۹۲ ایستگاه تقویت فشار در کشور وجود دارد که با آن می‌توان شاهد ترانزیت گازی ایران بود و افزون بر روسیه، کشورهای همسایه از این قرارداد منتفع خواهند شد.

تا پایان دولت سیزدهم هیچ خبری از سرنوشت تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری ایران و روسیه نشد و در ۱۵ دی ۱۴۰۲ تسنیم خبر داد که جریان صادرات گاز ترکمنستان به ایران بنا به دلایل نامشخص متوقف شده است.

واردات گاز از ترکمنستان مسکوت ماند تا اینکه در ۲۸ شهریور امسال سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز، در حاشیه مراسم تکمیل چرخه تولید لوله در صنعت گاز درباره واردات گاز از روسیه و ترکمنستان گفت «اجرای قرارداد گازی ایران و ترکمنستان نیاز به زمان‌بندی دارد و تاکنون اقدام‌هایی انجام شده است. همچنین امضای تفاهم‌نامه گازی با روسیه هم بسیار مطلوب است. امیدوارم این توافق‌نامه به‌زودی به نتایج عملیاتی برسد».

با شروع فصل سرد در ایران و در‌حالی‌که گاز بسیاری از صنایع کشور زودتر از هر سال جیره‌بندی شده است، همچنان خبری از واردات گاز از ترکمنستان و روسیه نبود تا اینکه مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری، که دیروز به مراسم تقدیر از فعالان طرح جهش تولید در دیم‌زارها دعوت شده بود، گفت «دیروز برادران سازمان برنامه و بودجه به من گفتند ترکمنستان حاضر نیست درباره گاز با دولت ما قرارداد ببندد. می‌گویند دولت پول نمی‌دهد و می‌گویند به این علت با بخش خصوصی قرارداد می‌بندیم. البته قصد نبود این موضوع رسانه‌ای شود که البته الان رسانه‌ای شد!». هرچند که مهدی طباطبایی، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر پزشکیان، تلاش کرد «برداشت» از سخنان رئیس‌جمهوری را «نادقیق» نشان دهد اما تعاملات تجاری در بازار انرژی کشور روایت دیگری دارد.

چرا ترکمنستان و روسیه به ایران گاز نمی‌دهند؟

رضا پدیدار، رئیس کمیسیون توسعه پایدار، محیط زیست و استاندارد اتاق ایران و کارشناس انرژی، به «شرق» می‌گوید نباید وضعیت دومین مالک ذخایر گاز جهان به گونه‌ای پیش می‌رفت که محتاج واردات گاز شود اما حالا که محتاج واردات گاز شده است، معلوم نیست به چه دلیلی نتوانسته است که از ترکمنستان و روسیه گاز وارد کند و به عقیده او این مسئله ابعاد سیاسی دارد، نه اقتصادی.

او توضیح می‌دهد که فعالان حوزه انرژی هم نتوانسته‌اند از دولت، پاسخ دقیق و روشنی درباره این مسئله بگیرند.

اما جلیل جلالی‌فر، عضو سابق هیئت‌رئیسه اتاق ایران و روسیه، به «شرق» توضیح می‌دهد که زیرساخت واردات گاز از روسیه وجود ندارد و ایران با کدام خط لوله یا تجهیزات لجستیکی می‌خواهد از روسیه گاز وارد کند؟

او در ادامه توضیح می‌دهد که در ایران به زیرساخت‌ها توجه کافی وجود ندارد و ترکمنستان هم به دنبال ایجاد کریدور انرژی تاپی و ترانزیت گاز خود به افغانستان، پاکستان و سپس هند است و این کریدور می‌تواند رقیب جدی برای صادرات گاز ایران در سال‌های آینده باشد.

ولی مرتضی بهروزی‌فر، تحلیلگر انرژی، نظرات دیگری دارد. او به «شرق» می‌گوید که سیاست‌گذاری کشور در حوزه گاز بسیار اشتباه بوده و نتیجه آن کسری هشداردهنده گاز و محتاج‌شدن دومین مالک ذخایر گازی جهان به واردات است.

او در ادامه توضیح می‌دهد «اما اینکه چرا ترکمنستان حاضر به صادرات گاز به ایران نمی‌شود، به دلیل سابقه و رفتارهای ایران در بازار انرژی جهان است. ایران از یک سو برای پرداخت مطالبات گازی ترکمنستان بدعهدی کرد و از سوی دیگر سابقه قرارداد کرسنت و مناقشات این پرونده و... وجهه ایران را در بازار گاز جهان تحت‌الشعاع قرار می‌دهد».

او مذاکرات درباره احداث خط لوله تاپی بر صادرات گاز ترکمنستان به ایران را بی‌تأثیر می‌داند و توضیح می‌دهد که اجرای این خط لوله با چالش‌های جدی مواجه است و ترکمنستان می‌تواند درحال‌حاضر گاز مازاد خود را به ایران صادر کند.

این کارشناس انرژی درباره موانع صادرات گاز روسیه به ایران هم توضیح می‌دهد که صادرات گاز روسیه به ایران نه به دلیل تعارض منافع دو کشور در حوزه انرژی به صلاح است و نه زیرساخت‌های آن وجود دارد.

بهروزی‌فر ادامه می‌دهد: اگر روسیه بخواهد از طریق دریای خزر به ایران لوله‌گذاری کند، اول اینکه رژیم حقوقی دریای خزر تعیین نشده و در این زمینه بین کشورهای اطراف دریای خزر اختلاف وجود دارد و دوم اینکه عمیق‌ترین بخش دریای خزر در سواحل ایران واقع شده و عمق ۹۰۰ تا هزارمتری دارد و لوله‌گذاری در این عمق بسیار دشوار است و کار شرکت‌های ایرانی و روسی نیست.

او همچنین توضیح می‌دهد: «خط لوله نورد استریم یک و دو که گاز روسیه را پیش از جنگ اوکراین به اروپا انتقال می‌داد، از سوی روسیه ساخته نشد، چرا‌که این کشور برای انتقال گاز خود به اروپا توان فنی کافی برای ساخت این خط لوله را نداشت؛ بنابراین اگر بنا باشد روسیه گاز خود را به ایران صادر کند، حتی احداث خط لوله فناوری شرکت‌های غربی را می‌طلبد. ضمن اینکه احداث این خط لوله از نظر ژئوپلیتیکی و منافع ایران در بازار گاز منطقه و جهان اصلا به صلاح نیست و ایران باید از طریق بهینه‌سازی مصرف انرژی، افزایش تولید و بهبود تکنولوژی و سرمایه‌گذاری، خود را از مخمصه ناترازی انرژی برهاند».