نقش عرفان و عارفان در تحول در معارف مربوط به حضرت فاطمه (س) بسیار درخور توجه است.

در گذر زمان همانطوریکه مباحث تاریخی مربوط به شخصیت ها رو به اکمال میرود و زوایای پنهان و یا خاکستری شخصیت ها دررمرور زمان شفاف میشود ، زوایای معرفتی در مورد انسان های به کمال رسیده عیان تر میگردد و چشمه های زلالی از "معرفت الله" را نمایان میکنند.

شخصیت عرفانی حضرت زهرا (س) تا قرون معاصر شخصیتی پنهان بوده بطوریکه از او فقط به عنوان دختر پیامبر و همسر امام علی نام برده میشد و ژرفائی از عمق از زوایای معرفت الله او مطرح نبود اما امروز قصه به شکل متفاوتی است.

در این عرصه دو عارف محقق و متحقق معاصر -امام خمینی و علامه حسن زاده آملی- تلاش پر قیمتی را در مورد حضرت زهرا اطهر به جامعه فکری و عرفانی ارائه نمودند که بازخوانی بخشی از کلمات آن دو مغتنم است.

️بیان امام خمینی در حرکتِ وجودی فاطمه

عارفان بر این مبنای متین استوارند که انسانهای رشد یافته دارای حرکت ِ شهودی و معرفتی هستند و همه آنچه که در تفکر و شهودشان میتوان دید ، از آثار آن حرکتِ شهودی و معرفتی سرچشمه گرفته است.

امام خمینی که عارف پر آوازه قرن معاصر است در این رابطه و در خصوص شهوداتِ عرفانی حضرت زهرای اطهر میگوید:

"انسان، موجود متحرک‌‎ ‌‏است؛ از مرتبۀ طبیعت تا مرتبۀ غیب، تا فنا در الوهیت. برای صدیقۀ طاهره این مسائل، این‌‎ ‌‏معانی حاصل است. از مرتبۀ طبیعت شروع کرده است، حرکت کرده است؛ حرکت‌‎ ‌‏معنوی؛ با قدرت الهی، با دست غیبی، با تربیت رسول الله ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ‌‎ ‌‏مراحل راطی کرده است تارسیده است به مرتبه ای که دست همه از اوکوتاه است. او زن معمولی نیست؛ او موجود ملکوتی است که در‌‎ ‌‏عالم به صورت انسان ظاهر شده است؛ بلکه موجود الهی جبروتی در صورت یک زن‌‎ ‌‏ظاهر شده است. … تمام هویتهای کمالی که در انسان متصور است‌‎ ‌‏در این زن است. …زنی که‌‎ ‌‏تمام خاصه های انبیا در اوست. زنی که اگر مرد بود، نبی بود؛ زنی که اگر مرد بود، به جای‌‎ ‌‏رسول الله بود. …؛ تمام حیثیت زن و تمام شخصیت زن …. معنویات، جلوه های ملکوتی، جلوه های الهی، جلوه های جبروتی، جلوه های مُلکی‌‎ ‌‏و ناسوتی ـ همه ـ در این موجود مجتمع است. انسانی است به تمام معنا انسان."

در اینجاست مناسب است ببینیم همه خاصه و یا خصوصیات انبیاء چیست که فاطمه اطهر (س) خلاصه همه آن خاصه هاست.

نکته اینجاست کسی میتواند تمام خاصه انبیاء را در خود جمع داشته باشدکه در مراتب معرفت چیزی کم نداشته باشد و طبق نظر امام خمینی ؛ فاطمه اطهر در عصمت و شهود و قرب الهی که عارفان از آن به مقام "ولایت" تعبیر میکنند ، چیزی از انبیاء کم ندارد.

وقتی در این موضوع به قرآن مراجعه میکنیم ؛ عبادت حق و دوری از طاغوت، نشان از تمام خاصه آنان است ؛

به عنوان نمونه در مورد حضرت نوح آمده ؛ "لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ.(اعراف: ۵۹). "همانا نوح را به سوی قومش فرستادیم. پس به آنان گفت، خدا را عبادت کنید، شما را جز او خدایی نیست".

و یا در مورد حضرت هود در قرآن چنین میخوانیم ؛ "وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ. (اعراف: ۶۵). "و برای قوم عاد برادرشان هود را فرستادیم. او گفت، ای قوم! خدا را عبادت کنید، شما را جز او خدایی نیست".

درباره سایر پیامبران - نظیر صالح و شعیب - نیز همین عبارت تکرار شده و در آیات دیگر قرآن نیز درباره سایر انبیاء، عبادت خدای یکتا به عنوان هدف اصلی مطرح گردیده است

خلاصه هدف اصلی بعثت تمام انبیاء در قرآن ذکر شده است و خداوند می‏فرماید: "وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولاً أَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ . (نحل /۳۶) "همانا در بین هر امتی، رسولی فرستادیم که خدا را عبادت کنید و از طاغوت بپرهیزید".

این متن در آیه ۹۰ همان سوره تشریح و تعیین مصداق شده و فرمود : "إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ ؛ - در حقیقت ‏خدا به دادگرى و نیکوکارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‏ دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز مى دارد به شما اندرز مى‏ دهد باشد که پند گیرید"

علامه حسن زاده ؛ فاطمه زهرا مقام شهود رب را دارا بود

استاد علامه حسن زاده آملی در کتاب "فص فاطمی" مینویسد؛ "عبادت حق و دوری از طاغوت یک مرحله از احسان است. مرحله دیگر احسان محبت به خلق و شفقت بر موجودات است و مرحله سوم شهود رب با هر چیزی و در هر چیزی است.

و نتیجه ؛ وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ ۗ وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ ، (لقمان /۲۲)هر که روى خویش به خدا کند و نیکوکار باشد هرآینه به دستگیره استوارى چنگ زده است، و پایان همه کارها به سوى خداست."

حضرت مریم از زنانی است که به این افق بلند دست پیدا کرد و لذا طبق تصریح قرآن در سوره مریم ؛ فرشتگان بر او نازل شدند ؛ "اذ قالت الملائکه یا مریم ان الله اصطفاک .."

اما بر فاطمه بالاتر از این شامل شد و آن نزول روح اعظم بوده است که جبرئیل باشد.

این مقام را باید در "حرکت ایجادی" آن حضرت دید و به فهم آن همت گماشت.

️حرکت ایجادی فاطمی ؛ ظهور حق

عارفان بر ای آدمی دو حرکت را تعریف نموده اند ؛ حرکت وجودی و حرکت ایجادی .

در حرکت وجودی انسان به سوی کمال میرود و ذره ذره بوسیله علم و اخلاق و عمل صالح وجود خود را تکمیل میکند و نهایتا به کمال لایق میرسید .

در حرکت ایجادی که اختصاص به عارفان دارد انسان عارف براساس داشته های کمالی خود صاحب نفس میشود و نور حق در قلب او تابیده میشود .

ارباب معرفت مانند صاحب کتاب تمهیدالقواعد چنین میگویند؛ "غایه حرکه الایجادی هو هی ظهور الحق".

در این مقام ، بیان استادمان علامه حسن زاده در حرکتِ ایجادی فاطمه اطهر بسیار مهم است ، ایشان مینویسد؛ فاطمه اطهر مظهر تجلی اسماء خدا بود و بدین جهت حق در او متجلی گشت و توانست خدا را نشان میدهد ؛ "الایجاد هو ان یتجلی الحق المتحقق بکمال ذاته ازلا و ابدا بالکمال الاسمائی المتوقف علی الظهور ."

کمالات علمی و اخلاقی و روحانی حضرت زهرا نشان از آن تجلی نور الهی در نفس شریف اوست.

این تجلی در نفس ، فقط ادعای عارفان نیست بلکه جناب شیخ الرئیس در نمط هشتم از فصل نُهم کتابش بنام "الاشارات و التنبهات" تصریح نموده و مینویسد: " کمال هر حقیقتی که به مرحله فرشتگی رسد این است که نور حق در او متجلی میشود ؛ - کمال الجوهر العاقل ان تتمثل فیه جلیه الحق الاول."

و در نمط چهارم ، فصل بیست وهفتم نیز تصریح میکند این مقام عرفانی تجلی حق و شهود حق از سنخ علم و دانش متعارف نیست و بواسطه عرفان عقلی ایجاد میشود و میگوید : "اشاره به حق فقط با عرفان عقلی میسر است."

️فاطمه ؛ ظرف قرآن های ناطق و مظهر رحمت الهیه

از دیگر آثار شهود عرفانی حق و ظهور او ؛ انعکاس انوار الهیه در حضرت فاطمه است که بوسیله او به یازده فرزندش که "امام" هستند افاضه شده است و از این مقام حضرت صدیقه به مقام "لیله القدر" نام برده میشودکه حکایت از جایگاه و محل نزول یازده قرآن ناطق دارد همانطوریکه در ظرف شب قدر قرآن نازل شده است.

تعبیر حضرت علامه کتاب "الفص الفاطمی" چنین است ؛ "فنزل احدعشر قرآنا ناطقا من تلک اللیله المبارک التی هی لیله القدر و هی ام الائمه . فافهم ثم تدبر قوله سبحانه انا اعطیناک الکوثر" (ر.ک: فص فاطمی / ۲۵۸)

در اینجا سوال پیش می آید که مادر امیرالمومنین (ع) "فاطمه بنت اسد" مادر دوازده امام است و فاطمخ اطهر مادر یازده امام و چگونه است از آن بانوی مرتبه در این مباحث یادی نمیشود؟

پاسخ این سوال با توجه با مقدمات عرضه شده سهل است که ملاک در مباحث عرفاتی با ملاک در مباحث خانوادگی متفاوت است ، فاطمه زهرا دارای بنیه الهی است و آنچه در فرزندان معصومش دیده میشود به تمام کمال خود داراست ، در نتیجه ظرف گرفتن نور امامت است .

علامه حسن زاده (اعلی الله درجاته)در فص فاطمی مینویسد ؛ "لیله القدر هی بنیه الانسان الکامل ای القلب الذی هو عرش الرحمن"

فاطمه زهرا (س) و ظهور رحمت الهیه

نمونه دیگر از آثار شهود عرفانی حق و تجلی به نور او در این است که کسی که به این مرحله از معرفت الله رسیده باشد ، وسیله الی الله برای دستیابی به رحمت الهیه است و خود او مظهر تمام و کمال رحمت خداست.

چه زیبا خود ان حضرت (س) در خطبه نورانیش فرمود: .. وَاحْمِدُوا اللّه َ الَّذى لِعَظَمَتِهِ وَنُورِهِ یَبْتَغى مَنْ فِى السَّماواتِ وَالْأرَضِ اِلَیْهِ الْوَسیلَةَ وَنَحْنُ وَسیلَتُهُ فى خَلْقِهِ وَنَحْنُ خاصَّتُهُ وَمَحَلُّ قُدْسِهِ وَنَحْنُ حُجَّتُهُ فى غَیْبِهِ وَنَحْنُ وَرَثَةُ اَنْبِیائِهِ... ؛ - سپاسِ خدایى را به جاى آرید که به خاطر عظمت وجود و جلوه نورش هر آنچه در آسمانها و زمین است خواهان ره یافتن به سوى او هستند و ـ در این میان تنها ـ ما وسیله تقرب به او و بندگانِ برگزیده و پایگاه تقدیس و تنزیه او و حجت او در غیبت و نهان و وارث پیامبران اوییم.

فاطمه اطهر مظهر رحمت خداست و هر کسی در دنیا و آخرت ، به مقدار ظرفیت و معرفتش میتواند بوسیله ایشان اززرحمت الهیه بهرمند شود .

حضرت زهرا در یکی از مناجات‌های خود می‌گوید:

«الهی و سیدی اسئلک بالذین اصطفیتهم و ببکاء ولدی فارقتی ان تغفر لعُصاةِ شیعتی و شیعة ذرّیتی». این سخن، نهایت محبت، علاقه و دوستی حضرت زهرا(س) با یکایک افراد امت را نشان می‌دهد؛ حتی گنهکاران و کسانی که به خطا رفتند و لغزشی داشته اند

نمونه از لطف حضرت زهرا به یک عارف

عارف بزرگ آیت الله شاه آبادی سخن زیبای دارد که میگوید : "فاطمه کلید معرفت الله است."

این عنایت زهرا(س) از سوی او مانع و منعی ندارد و مانند باران رحمت بر همگان میبارد ، گرچه هرکسی زمینی بقدر توسعه و ظرفیت خود از باران استفاده میکند.

داستان خواب بحرالعلوم در مدینه و تشرف به محضر رسول الله (ص) خواندنی است.

مرحوم علامه بحر العلوم میگوید: در عالم رؤ یا دیدم که در مدینه مشرفه بودم و مرا جناب پیغمبر (ص) احضار نمود . داخل حجره مقدسه شدم ، دیدم ، جناب پیامبر(ص) در صدر مجلس قرار گرفته و حسنین وحضرت فاطمه (علیهم السلام) در حاشیه مجلس قرار دارند و آقا حضرت علی (ع) سرپا ایستاده است. به دست بوسی رسول خدا (ص) مشرف شدم ، مرا مخاطب به خطاب 'مرحبا بولدی' نموده و کمال محبت و مهربانی را در باره من مبذول داشت ، مساءله ای چند سؤ ال نمودم. فرمودند: از امام زمان خود سؤ ال کن . پس صاحب الامر را حاضر نمودند و مسایل خود را سؤ ال نمودم .پس رو به حضرت فاطمه زهرا (س) نموده ، فرمودند: 'خذی ولدک' ؛ پسرت را دریاب. آنگاه حضرت فاطمه (س) دست مرا گرفت ، به حجره خود برد و از من رویش را نمی گرفت گویا صورت مبارکش الحال در نظرم هست ، پس حضرت برای من آش آورد که همه حبوبات در آن بود تناول کردم و در نهایت شوق از خواب بیدار شدم. چنان شرح صدری برایم پیدا شد که هرچه بعد از آن در کُتب مشاهده می کردم به یک مرتبه حفظ می نمودم و به این مقام رسیدم.

در پایان به این جمله حضرت استاد حسن زاده توجه کنید و مورد دقت و تفکر قرار دهید که فرمودند؛ "در بهشت کوثر است و آن کوثر نهری است که در تمام بهشت دارای چشمه ها و شعبه هاست و تمام شعب و چشمه ها از او منشعب است".

صلی الله علیها یوم ولدت و یوم استشهدت و یوم ابعثت حیا.

*جماران