در  آخر سال گذشته برنامه دینی «حسینیه معلی» به روی آنتن شبکه 3 رفت. در ماه رمضان امسال هم برنامه «محفل» مشابه با همان سبک و سیاق به روی آنتن رفته و هر شب پیش از افطار، از تلویزیون پخش میشود. برنامه «حسینیه معلی» بیشتر با تمرکز بر مداحی بود و برنامه «محفل» بیشتر بر قرائت قرآن، تواشیح و همنوایی های مذهبی است. در مورد این دو برنامه می توان نکاتی را در جهت ارزیابی آنها برشمرد:

1- تفاوت مهم این دو برنامه با برنامه های قبلی دینی، ورود سبک «شادی» در برنامه های دینی است، امری که آن را باید «گامی رو به جلو» برشمرد و از آن استقبال نمود. تا پیش از این برنامه های دینی عمدتاً یادآور «غم و اندوه» و یا حداقل در سبک «جدی و خشک» بودند که دین را خیلی رسمی، جدی و خشک و در بسیاری موارد همراه با غم و اندوه به مخاطبان معرفی می نمودند و همین سبب دلزدگی مخاطب از برنامه های دینی می شد. ورود سبکی «شاد» و نسبتاً «پر هیجان» به برنامه های دینی تلویزیون را می توان نویدبخش تغییرات متناسب با زمان برای برنامه های دینی تلویزیون دانست.

2- اما نکته قابل نقد این دو برنامه، نادیده گرفتن سطوح مختلف مذهبی جامعه است. به بیان دیگر این دو برنامه تنها برای قشر خاص مذهبی جامعه ساخته شده و گروه های دیگر جامعه با سطوح مختلف مذهبی را دربر نمی گیرد. اساساً برنامه های دینی تلویزیون همواره با این مشکل مواجه بوده و در این دو برنامه هم به طور خاص همین مشکل ادامه یافته است، تا جایی که در برنامه «محفل» اکثر حاضران در برنامه را «زنان چادری» تشکیل می دهند تا به صورت واضح این پیام را برساند که این برنامه مخصوص این گروه است. در حالیکه صدا و سیما به عنوان رسانه ملی باید هنرش این باشد که دین را عمومی تر معرفی نماید، بطوریکه افرادی با سطوح مختلف دینداری بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند، به ویژه برنامه ای که در ساعات نزدیک افطار پخش می شود. 

3- در این میان اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست که مسئولان تلویزیون در نتیجه تأثیر جنبش اعتراضی «زن، زندگی، آزادی» تلاش نموده اند که حضور زنان را در برنامه های دینی همچون برنامه «محفل» با حضور مخاطبان زن پر رنگ نمایند تا در این میان از اتهام «مردسالارانه بودنِ» نگاه دینی فاصله بگیرند. اما باید به این نکته توجه داشته باشند که اتفاقاً نوع حضور زنان در این برنامه به لحاظ نشانه شناسی بیشتر نمایانگر نگاهِ «تماشاچی» و «منفعل» در دین به زنان در مقابل نگاه «زنِ فعال و کنشگر» است. البته در یکی دو قسمت از این برنامه، تعدادی از زنان به عنوان کنشگر حضور داشته اند، اما رویه کلی برنامه به گونه ای است که زنان، تماشاچیِ هنرنمایی مردان در کنار حضور و اظهار نظر داوران مرد هستند که بیشتر بیانگر همان نگاه مردسالارانه ای است که دینمداران ما دارند و البته نگاه اصیل دینی با این رویکرد متفاوت است.

4- نکته آخر در مورد اصل مهمی است که در اکثر برنامه های دینی و به طور خاص در این دو برنامه به فراموشی سپرده شده است. چنانچه انسان را آنچنانکه افرادی نظیر علامه طباطبایی تبیین کرده اند، دارای سه بُعد حس، خیال و عقل بدانیم، برای ارائه دین به انسان باید هر سه بُعد مدنظر قرار گیرد تا پیام دینی بتواند تأثیرگذاری خودش را داشته باشد. آنچه در اکثر برنامه های دینی رخ می دهد، اکتفا کردن به پایین ترین و نازل ترین بُعد انسان یعنی «حس» است. برنامه سازان دینی عمدتاً فکر می کنند که اگر یک حس دینی به مخاطبان بدهند، مخاطب، دینی می شود. اما باید بدانند که هر چه با حس بیاید، با یک حس هم از میان می رود. چنانچه پیام دینی بخواهد ماندگاری برای مخاطبان داشته باشد، باید وجوه دیگر انسانی به ویژه «عقل» را نیز دربرگیرد. وجه عقلانی دینی نیز تنها با حضور دیدگاه های فکری مختلف است که می تواند بروز واقعی پیدا کند و قدرت انتخابگری را به مخاطبان بدهد. البته در برنامه هایی با شرایط اینچنینی (همچون نزدیک بودن به افطار) شاید انتظار بالایی باشد که بخواهیم وجه عقلانی دین مدنظر قرار گیرد، اما این انتظار وجود دارد که تلویزیون به عنوان رسانه ملی تلاش نماید تا برنامه های دینی ای تولید گردد که پاسخگوی نیازهای عقلانی مخاطبان هم باشد. اگر در مسائلی همچون «حجاب» در جامعه امروز دچار مشکل هستیم، همین نپرداختن به وجه عقلانی دین با تمام الزامات آن است.

*دکترای ارتباطات و عضو هیات علمی