امروز بخش بیستم این یادداشت ها تحت عنوان «نرم خویی و رفتار متواضعانه با مردم»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:

حضرت سید الساجدین (علیه السلام) در ادامه دعای شریف مکارم الاخلاق، پس از درود و صلوات بر حضرت محمد و خاندان طاهرینش، نرم خویی، مهربانی، فروتنی و تواضع، روش و سلوک نیک و ستایش شده و رفتاری عاری از غرور و تسلط طلبی را از خدای تعالی مسئلت می کند:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیَةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کَظْمِ الغَیْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَیْنِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِینِ الْعَرِیکَةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ سُکُونِ الرِّیحِ، وَ...»

بارخدایا! به حضرت محمد و خاندانش درود فرست و زیور صلاحیت و لباس تقوا بر من بپوشان، تا عدالت به پا دارم و از فوران غیظ جلوگیری و آتش خشم را فرو نشانم و پراکندگان را متحد و اختلاف بین افراد را اصلاح کنم. توفیق ده تا خوبی مردمان را بازگو و منتشر، و عیوب آنها را مستور کنم و با نرم خویی و فروتنی و نیک سیرتی و بیرون راندن بادِ غرور از سر، با آنها رفتار کنم و ... .

«لین» به معنی نرمی و «العریکه» به طبیعت گفته می شود و منظور از «لین العریکه» رفتار همراه با نرم خویی و ملایمت است. «خفض» به معنای پایین آوردن است و «خفض الجناح» استعاره از تواضع و کنایه ای است از حُسنِ تدبیر در رفتار با اطرافیان. «السیره» به راه و روش و الگوی رفتاری گفته شده و منظور از «سکون الریح» کم کردن غرور و تفوق طلبی و کنایه از وقار است. (ریاض السالکین، ج3، ص347)

امام سجاد (علیه السلام) در این بخش از نیایش، از حق تعالی، مهربانی، خوش خلقی و نرم خویی طلب می کند؛ صفتی که موجب تحبیب قلوب و جلب محبت اطرافیان می شود، چنان که پیامبر گرامی به این صفت ستوده شده و همین نیز نشان رفعت جایگاه و بلندی مرتبه این صفت است: «صفته صلى الله علیه و آله و سلم: أصدق‏ الناس‏ لهجة و ألینهم عریکة» (النهایه، ج3، ص222)

در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم آمده است: اگر نرم خو و خوش رو نبودی، مردم از اطرافت پراکنده می شدند و در ترویج دین اسلام و دعوت مردم به سوی خدا، موفق نمی شدی و البته نرم خویی و مهربانیت نیز لطف و عنایت پروردگار است به تو: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ  وَ لَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ» (سوره آل عمران: آیه 159) و از این رو است که امیرمؤمنان در وصایای خود به امام مجتبی (علیهما السلام) می فرماید: هرکس با تو به درشتی و تندخویی مواجه شد، تو با ملایمت و مهربانی با او رفتار کن، بسا نرمی و مهربانی تو می تواند موضعش را تغییر دهد و او را با تو نرم و ملایم کند. (بحارالانوار، ج74، ص168)

در ادامه این دعای شریف، به تواضع و فروتنی در رفتار و معاشرت با اطرافیان، توصیه شده است؛ روی خوش و سخن نیکو و رفتار همراه با مرافقت و مهربانی، از جمله صفات حمیده و خصال پسندیده ای است که اولیای الهی، افزون بر توصیه و تأکید به لزوم رعایت آن، خود نیز بدان متخلّق بوده، و از جمله دلایل توفیق ایشان در جذبِ قلوب مردم نیز همین عنصر بوده است.

خدای تعالی پیامبر خود را به مهربانی و تواضع با مؤمنان توصیه می کند و به او دستور می دهد تا مؤمنان را گرد خود جمع آورد و ضمن معاشرت با آنان، با مهربانی و بردباری به هدایت آنها همت گمارد: «وَ اخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ» (سوره حجر: آیه 88) و البته پیامبر گرامی اسلام، خود نیز الگوی تامّ و تمامِ تواضع و فروتنی و رفتار همراه با محبت و معاشرت همراه با مرافقت بوده است، به گونه ای که به «رَحْمَةً لِلْعالَمینَ‏» (سوره انبیاء: آیه 107) متصف گشته است.

امام خمینی درباره تواضعِ پیامبر و منشا آن می فرماید: «هر کس عملش بیشتر و روحش بزرگ تر و صدرش منشرح تر باشد، متواضع تر است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، که عملش از وحی الهی مأخوذ بود و روحش به قدری بزرگ بود که یک تنه غلبه بر روحیاتِ ملیون ها بشر کرد، تواضعش با بندگان خدا از همه کس بیشتر بود ... در سیره آن سرور است که با اهل خانه خود شرکت در کارِ خانه می فرمود. و به دست مبارک گوسفندان را می دوشید؛ و جامه و کفش خود را می دوخت ... و مجالست با فقرا و مساکین می کرد و هم غذا می شد. اینها و بالاتر از اینها سیره آن سرور است و تواضع آن بزرگوار است در صورتی که علاوه بر مقامات معنوی، ریاست و سلطنتِ ظاهری آن بزرگوار نیز به کمال بود. همین طور علی بن ابی طالب صلوه الله علیه نیز اقتدای به آن بزرگوار کرده سیره اش سیره رسول الله بود. پس ای عزیز تکبر اگر به مقام معنوی است، از آنِ آنها بالاتر از همه بود، و اگر به ریاست و سلطنت است دارا بودند، با این وصف تواضعشان بیشتر از همه کس بود. پس بدان که تواضع ولیده علم است و کبر و سرکشی زاییده جهل و نادانی است.» (شرح چهل حدیث، ص95)

باید گفت که تکبر و سخت دلی، انسان را از مسیر صحیح منحرف می کند و موجب سقوط و تباهی وی می شود. از این روست که تواضع و فروتنی را در این دنیا، موجب کسب محبوبیت اجتماعی و جلب قلوب مردم و در آخرت، باعث نزول رحمت و مغفرت الهی دانسته اند. البته باید توجه داشت که برای تواضع و نرم خویی، حاکمان و صاحبان قدرت، اولی و سزاوارتر هستند که فرموده اند: «التَّوَاضُعُ‏ مَعَ‏ الرِّفْعَةِ کَالْعَفْوِ مَعَ الْقُدْرَة» (غررالحکم و دررالکلم، ص271)

از جمله صفات دیگری که امام زین العابدین (علیه السلام) در این دعای شریف طلب می کند، رعایت سیره و روش نیکو در رفتار و گفتار، و نداشتن غرور و سلطه طلبی در معاشرت با دیگران است. به طور کلی رعایت ادبِ اجتماعی توسط پیشوایان دینی و سفارش و توجه آنها به آداب و سنت های پسندیده جامعه، می تواند نشانگر اهمیت پای بندی به ادب، در حوزه های رفتاری ما باشد. در سلوک رفتاری حضرت امام خمینی نیز، آنچه بعد از تقیّد به دستورات الزامی خدای تعالی مشاهده می شد، و بیش از هر چیز دیگر به چشم می آمد، ادب و تقید ایشان به رعایت آداب اجتماعی بود. این امر تا به آنجا در زندگی امام جلوه گر بود که می توانیم بگوییم پای بندی ایشان به سنت های حسنه اجتماعی و سیره و روش رفتاری نیکو، کمتر از فرائض دینی نبود؛ برای مثال به این نکته اشاره می کنم که ایشان تا بدان جا به رعایت ادب ملتزم بودند که حتی یک بار هم نوه های کوچک خود را با لفظ «تو» خطاب نکردند.