امروز بخش هفتم این یادداشت ها تحت عنوان «تبدیل دشمنی به دوستی و محبت»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:

حضرت سید الساجدین (علیه السلام) در مناجات خود با خدا و ادامه دعای مکارم الاخلاق می فرماید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ أَبْدِلْنِی مِنْ بِغْضَةِ أَهْلِ الشَّنَآنِ الْمَحَبَّةَ، وَ مِنْ حَسَدِ أَهْلِ الْبَغْیِ الْمَوَدَّةَ، وَ مِنْ ظِنَّةِ أَهْلِ الصَّلَاحِ الثِّقَة»؛ پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست و دشمنی و کینه توزی دشمنان را برایم به دوستی و محبت تبدیل کن و حسادت اهل بغی را برایم به صمیمیت مبدل کن و بدگمانی و سوءظن اهل صلاح نسبت به من را به اعتماد تبدیل کن.

در لغت عربی واژه «ابدال» به جابجایی یک چیز با چیز دیگر معنا شده است (مفردات، ص102) و در اینجا به درخواستِ تبدیل و جایگزینی محبت و دوستی به جای بغض و دشمنی معنا می شود.

«بِغْضَةِ»، به شدت بُغض معنا شده است و به دشمنی شدید گفته می شود. (ریاض السالکین، ج3، ص320) «شنان» نیز همان بغض و کینه است (مفردات، ص432 و صحاح، ج1، ص57) و منظور از اهل شنان گروه و عده ای است که نسبت به یک شخص یا یک موضوع، کینه و عداوت در دل دارند و این کینه را ابراز و اظهار می کنند.

آرزوی زوال نعمت، از کسی که مستحق آن نعمت است را «حسد» می گویند. (مفردات، ص247). این حالت درونی و حس قلبی گاه با اقدام همراه است و گاه در دل مخفی است و ابراز نمی شود.

«البغی»  به ظلم و تجاوز و تلاش برای ایجاد فساد و شر معنا شده است (ریاض السالکین، ج3، ص320) و در لغت عربی به کسی که از حد تجاوز کرده باشد و برای ایجاد ظلم و فساد تلاش داشته باشد، «اهل البغی» خوانده می شود. (مفردات، ص130) در پاسخ به این پرسش که چرا به حسودان اهل بغی گفته می شود نیز باید گفت، چون حسود ظالمی است که برای شخص مقابلش شرّ می خواهد و با تجاوز از حد خود، طالب از بین رفتن نعمت هایی است که خدای تعالی در اختیار وی نهاده است. به این دلیل امام سجاد (علیه السلام) در این دعا آنها را اهل بغی نامیده است. (ریاض السالکین، ج3، ص320)

«ظِنّه» به تهمت و بدگمانی و «الثقه» به حسن ظن و اعتماد معنا شده است. (ریاض السالکین، ج3، ص320) «اهل صلاح» هم به گروهی گفته می شود که اهل رای و نظرند و به درستی و راستی شهره اند.

حضرت سجاد (علیه السلام) در این فراز از دعای شریف مکارم الاخلاق، پس از طلبِ درود و صلوات برای پیامبر اکرم و اهل بیت پاک و طاهر ایشان (علیهم السلام)، که کلید استجابت دعاهای دیگر است، از خدای بزرگ می حواهد تا بغض و کینه دشمنان و کج اندیشان نسبت به حضرتشان را به دوستی و محبت تبدیل کند.

برخی امور، به خصوص امور قلبی و احساسات درونی، به سختی تغییر و تبدیل می یابد و تا خدای رحمان خود در آن دخالت و تصرف نکند، تبدیل و اصلاح آن صعب و دشوار و گاه ناممکن است. قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَ أَلَّفَ بَینْ‏َ قُلُوبهِِمْ  لَوْ أَنفَقْتَ مَا فىِ الْأَرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفْتَ بَینْ‏َ قُلُوبِهِمْ وَ لَاکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنهَُمْ  إِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیم»؛ خداست که دل های مؤمنان را مهربان کرد و [به هم] پیوند داد، که اگر همه ثروت روی زمین را هزینه می کردی، نمی توانستی دل هایشان را پیوند دهی، ولی خدا بود که میان آنان الفت برقرار کرد. به یقین او عزیز و حکیم است (سوره انفال آیه 63) یا در موضعی دیگر می فرماید: «وَ اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَینْ‏َ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا»؛ نعمت خدا را به یاد آرید، آنگاه که دشمن یکدیگر بودید و او میان دل های شما الفت انداخت و در پرتو نعمت او، با یکدیگر برادر شدید. (سوره آل عمران آیه 103)

پس می توان گفت که ایجاد الفت و مهربانی و تبدیل دشمنی و کینه و حسد، به دوستی و برادری از جمله نعمت هایی است که خدای سبحان به بندگانش اعطا می کند و از این رو است که در این دعای مکرم از خدای تعالی می خواهیم که این تبدیل احسن را بر ما ارزانی دارد.

توجه به این نکته ضروری است که حب و بغض باید برای رضای پروردگار و در مسیر خواست او باشد و دستورات الهی معیار و میزان دوستی ها و دشمنی ها قرار گیرد؛ یعنی برای خدا دوست بداریم و معیار بغض و کینه های درونی مان، خدا و دستورات او باشد، چنان که پیام آور حق، حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «الْحُبُ‏ فِی‏ اللَّهِ‏ فَرِیضَةٌ وَ الْبُغْضُ فِی اللَّهِ فَرِیضَة»؛ دوست داشتن برای خدا و دشمن داشتن برای او از واجبات است (بحار الانوار، ج66، ص252) و این از نشانه های مؤمن واقعی است و در زمره فروع دین. مؤمن اعمال و افعال و امیالش را مطابق احکام و خواسته های حضرت حق تنظیم می کند و در همه حال رضایت و خواست باری تعالی را در نظر می گیرد. امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرماید: «مَنْ‏ أَحَبَ‏ لِلَّهِ‏ وَ أَبْغَضَ‏ لِلَّهِ‏ وَ أَعْطى‏ لِلَّهِ، فَهُوَ مِمَّنْ کَمَلَ إِیمَانُهُ»؛ کسی که برای خدا دوست بدارد و برای او دشمن، و برای خدا اعطا کند،همو از کسانی است که دارای ایمان کامل اند. (الکافی، ج2، ص124) روایت دیگری  نیز با همین مضمون از پیامبر خدا نقل شده که فرمودند: «مَنْ‏ أَحَبَ‏ فِی‏ اللَّهِ‏ وَ أَبْغَضَ‏ فِی‏ اللَّهِ‏ وَ أَعْطَى فِی اللَّهِ وَ مَنَعَ فِی اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَصْفِیَاءِ اللَّه‏»؛ هر کس در راه خدا دوست بدارد و در راه خدا دشمنی کند و در راه خدا ببخشد و به خاطر خدا امساک کند، او از بندگان برگزیده و خالص خداست. (الکافی، ج2، ص125)

از این رو حضرت سید الساجدین (علیه السلام) از خدا می حواهد که دشمنی را به دوستی و حسد را به محبت و صمیمیت و بدگمانی را به حسن ظن تبدیل کند.

در گفتار آینده به بررسی معنای حسد خواهیم پرداخت و به این پرسش پاسخ خواهیم گفت که امام سجاد علیه السلام از چه نظر، مورد حسد بدخواهان بوده اند.