امروز بخش چهارم این یادداشت ها تحت عنوان « مراقبت از نیت صحیح»، از نظر مخاطبان ارجمند می گذرد:

حضرت سید الساجدین (علیه السلام) در ادامه ادامه دعای شریف مکارم الاخلاق از خدای تعالی می خواهد که او را از نیت خیر و صلاحی بهره مند سازد که در پرتو آن به شک تردید دچار نشود: «وَ نِیَّةِ رُشْدٍ لَا أَشُکُّ فِیهَا»

«نیت» در مواضع مختلف به معنای قصد و حفظ به کار گرفته شده است (ریاض السالکین، ج3، ص279)؛ نیز این کلمه به معنای «قصد و عزم بر انجام عمل» آمده است. (مجمع البحرین)

در اصطلاح نیز برای کلمه نیت تعاریف گوناگونی ارائه شده است؛ از جمله آنکه نیت «اراده ای است که به وسیله قلب انجام می شود» یا آنکه «توجه به عمل است برای خدای تعالی» یا ...، اما به نظر معنای صحیح تر آن است که نیت در این دعا، به معنای قصد انجام فعل برای رسیدن به علت غایی آن است. (ریاض السالکین، ج3، ص280)

همچنین گفته شده که «النیة هی القصد الی الفعل، و هی واسطة بین العلم و العمل، اذ ما لم یعلم الشی لم یمکن قصده و ما لم یقصده لم یصدر عنه»؛ به این معنا نیت عبارت از قصد انجام کار و واسطه میان علم و عمل است، زیرا انسان تا چیزی را نداند، نمی تواند آن را قصد کند، و تا آن عمل را قصد نکند، آن عمل از وی صادر نمی شود. (سفینه البحار، ج1، ص226)

لغت «رشد» به صواب و درستی معنا شده است. همچنین گفته شده که این کلمه مخالف گمراهی و به معنای هدایت و درستی مسیر است. (مفردات راغب، ص 346)

کلمه «شک» نیز به مخالف یقین، و تردید میان دو چیز (به گونه ای که نتوان هیچ کدام را ترجیح داد)، معنا شده است. (مفردات راغب، ص429)

برخی محققان هم شک را اضطراب قلب و نفس دانسته اند. مرحوم سید علی خان کبیر، شارح صحیفه سجادیه معتقد است که منظور این فراز دعا، طلب نیتی است که صحیح، صائب و مستقیم باشد و مؤمن، به هنگام نیت، هیچ گونه دودلی و اضطراب در درون خود نداشته باشد. (ریاض السالکین/ ج3/ ص310)

شک و تزلزل در همه احوالات زندگی، مایه نگرانی و موجب عدم موفقیت است؛ اما خطر و زیان آن در مسائل دینی و اعتقادی به مراتب بیشتر و مهلک تر است؛ به گونه ای که امیر مؤمنان (علیه السلام) آن را مهم ترین عامل نابودی دین و اعتقادات انسانی معرفی می کند: «عَلَیْکَ‏ بِلُزُومِ‏ الْیَقِینِ‏ وَ تَجَنَّبِ الشَّکَّ فَلَیْسَ لِلْمَرْءِ شَیْ‏ءٌ أَهْلَکَ لِدِینِهِ مِنْ غَلَبَةِ الشَّکِّ عَلَى یَقِینِهِ»  بر تو باد به ملازمت یقین و اجتناب از شک؛ زیرا که برای نابود ساختن دین آدمی، هیچ چیزی بدتر از شک و تزلزل نیست. (غرر الحکم و درر الکلم، ص447، ش65).

افزون بر این، حضرت مولی الموحدین (علیه السلام) در خطبه اول نهج البلاغه، در تحلیل داستان آفرینش حضرت آدم (علیه السلام) می فرماید: پس از آنکه خدای سبحان حضرت آدم را آفرید، او را در جوار نعماتش مسکن داد و وسائل راحتی وآسایش او را فراهم آورد و از ابلیس بر حذرش داشت و ... تا اینکه آدم یقین خود را با شک معامله کرد و عزم و تصمیمش را به سستی مبدّل ساخت، و فرح و شادی اش را با ترس معاوضه کرد و بدین ترتیب، پشیمانی جایگزین غرورش گردید. «ثُمَ‏ أَسْکَنَ‏ سُبْحَانَهُ‏ آدَمَ دَاراً أَرْغَدَ فِیهَا [عِیشَتَهُ‏] عَیْشَهُ وَ آمَنَ فِیهَا مَحَلَّتَهُ وَ حَذَّرَهُ إِبْلِیسَ وَ عَدَاوَتَهُ فَاغْتَرَّهُ‏ عَدُوُّهُ نَفَاسَةً عَلَیْهِ بِدَارِ الْمُقَامِ وَ مُرَافَقَةِ الْأَبْرَارِ فَبَاعَ الْیَقِینَ بِشَکِّهِ وَ الْعَزِیمَةَ بِوَهْنِهِ وَ اسْتَبْدَلَ بِالْجَذَلِ‏ وَجَلًا وَ [بِالاعْتِزَازِ] بِالاغْتِرَارِ نَدَماً» (نهج البلاغه، خطبه 1)

دلیل رفعت جایگاه «نیت» در هِرَم دانش اخلاق آن است که انسان می تواند به واسطه نیت و قصد نیکو، اعمال مباح روزمره خود را ارزشمند و پرقیمت گرداند، یا با نیتی آلوده، عملِ پربهایی را به کاری بی ارزش یا حتی مستوجب سرزنش و کیفر مبدل سازد، و چون عمل تابع نیت است: «انما الاعمال بالنیات» (بحارالانوار، ج67، ص209) و به فرموده حضرت صادق آل محمد (علیه السلام): «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَحْشُرُ النَّاسَ‏ عَلَى‏ نِیَّاتِهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» (الکافی، ج5، ص20)، پس با گزینش نیت سالم و نیکو، و در نظر داشتن رضایت خدای تعالی برای هر عملی (واجب، مستحب یا مباح)، می توان آن عمل را پر خیر و برکت و وسیله ای برای قرب به پروردگار قرار داد.

امام خمینی، چنان که فرزند بزرگوارشان مرحوم حاج احمد آقا می گفته اند، «همه کارهای شان با قصد قربت و با هدف جلب رضایت پروردگار بود؛ یعنی ایشان حتی هنگامی که لیوان آبی به کودکی می دادند، با قصد قربت و با هدف جلب رضایت خدا این کار را انجام می دادند».

تحصیل نیتِ خالص، کاری بسیار صعب و دشوار است که به مراقبه و مجاهده دائمی نیاز دارد، چنان که امیرمؤمنان (علیه السلام) فرموده اند: «إنّ تلخیص‏ النّیّة من الفساد أشدّ على العاملین من طول الإجتهاد» (غرر الحکم و درر الکلم، ص230، ح149)؛ پاک کردن و جلوگیری از ورود ناخالصی به نیت، از جهاد طولانی سخت تر است. با این بیان، سرّ کلام حضرت رسول الله(صلی الله علیه و آله) آشکار می گردد که فرمود: «نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ‏ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ» (الکافی، ج2، ص84)

شک و تردید در نیت، از نقص ایمان در انسان سرچشمه می گیرد؛ در حقیقت به دلیل نقص ایمان، راه نفوذ و رخنع در ایمان فرد برای شیطان باز می شود. چراکه نفس آدمی به گونه ای تربیت نیافته که در تزلزلِ شک توان مقاومت داشته باشد. این شک و دودلی، همان دروازه ای است که شیطان از آن وارد شده و نیت و عمل فرد را ضایع و باطل می کند؛ امام خمینی (قدس سره) در این باره می فرماید: «بدان که وسوسه و شک و تزلزل و شرک و اشباه آنها از خطرات شیطانیه و القائات ابلیسیه است که در قلوب مردم می اندازد؛ چنانچه طمأنینه و یقین و ثبات و خلوص و امثال  اینها از افاضات رحمانیه و القائات ملکیه است ...و نفس چون بالجمله توجه به دنیا دارد، اشتیاق به آن تخیلات باطله پیدا کند و عزم و اراده نیز تابع آن گردد و یکسره جمیع اعمال قلبیه و قالبیه از سنخ اعمال شیطانی گردد، از قبیل وسوسه و شک و تردید و اوهام و خیالات باطله ... وجهه قلب اگر به تعمیر آخرت و معارف حقه شد و توجه آن به عالم غیب شد، یک نحوه تناسبی با ملکوت اعلی، که عالم ملائکه و نفوس طیبه سعیده است و به منزله ظل نورانی عالم طبیعت است، پیدا کند. (شرح چهل حدیث/ صص 399 و 400)

ناگفته نماند حضرت زین العابدین (علیه السلام) در این سه فراز از خدای سبحان می خواهد: «مَتِّعْنِی‏ بِهُدًى‏ صَالِحٍ لَا أَسْتَبْدِلُ بِهِ، وَ طَرِیقَةِ حَقٍّ لَا أَزِیغُ عَنْهَا، وَ نِیَّةِ رُشْدٍ لَا أَشُکُّ فِیهَا»؛ این سه فقره از دعا طلب استقامت و پایداری در اعتقاد، اخلاق و اعمال است که حصول جمیع زیبایی ها و نیکی ها را موجب می شود و اگر این سه خصلت برای فردی حاصل شود، همه کمالات دنیوی و اخروی در دسترس او خواهد بود. (ر.ک: ریاض السالکین، ج3، ص 309)