فرشاد مومنی: اسلام از منظر آیت‌الله موسوی اردبیلی دین عقل و شناخت بود نه نفرت، حذف و تنگ‌نظری

استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در مراسم بزرگداشت آیت الله موسوی اردبیلی باتوجه به دیدگاه ایشان در مورد اسلام، توضیح داد: اسلام از منظر آیت‌الله موسوی اردبیلی دین عقل و شناخت بود نه نفرت، حذف، تنگ‌نظری، و خشونت که امروزه دیده می شود. با این شیوه های انتقام گیرانه ما نمی توانیم جامعه را به سمت همکاری، اعتلا و اعتماد هدایت کنیم.

دکتر فرشاد مومنی مدیر موسسه دین و اقتصاد در مراسم چهلمین روز درگذشت آیت‌ الله موسوی اردبیلی در ابتدای سخنان خود گفت: یکی از برجسته ترین تجلی های معجزه آسا بودن خلقت انسان، ساحت علم است. حتی آنهایی که از این زاویه دنیایی به این پدیده نگاه می کنند وجوه معجزه آسای آن را مطرح می کنند. یکی از وجوه معجزه آسا به بیان اقتصادی این است که سرریز اجتماعی علم از سرریز فردی آن بیشتر است. یعنی اگر افراد با انگیزه نفع شخصی به کسب علم بپردازند؛ حتی اگر فرد نخواهند، خیری که به جامعه می رسد از دستاوردهای مادی که نصیب فرد می شود، بیشتر است.

او ادامه داد: وجوه معجزه آسای دیگر علم این است که در آن استهلاک راه ندارد و همگان می دانند علم تنها نهاده ای است که وقتی وارد تابع تولید می شود هر قدر که بیشتر به کار گرفته شود بر طول و عرض آن اضافه خواهد شد به همین دلیل می گویند وقتی جامعه ای این صلاحیت را کسب کند که در تابع تولید آن علم وارد شود، در آن جامعه، بازدهی صعودی می شود. این موضوع به نوعی بیانگر ارتقا فهم انسانی در صورت بندی نظری تجلی های عینی این معجزه بزرگ است.

فقدان آیت الله موسوی اردبیلی جبران ناپذیر است

این اقتصاد دان فوت آیت الله موسوی اردبیلی را جبران ناپذیر دانست و اظهار کرد: وقتی یک عالم بزرگ از دنیا می رود خسارت و شکافی که از این ناحیه وارد می شود قابل جبران نیست. باید بررسی کنیم که چرا وقتی عالمی از دنیا می‌رود، نمی ‌توان به راحتی شخص دیگری را جایگزین و این شکاف را پر کرد؟ زیرا در هر حیطه‌ای از علم تلاشی که صورت می‌گیرد، ورودی ‌ها به اندازه یک نسل است اما هرچه بالا‌تر می‌رویم از افراد کاسته و بر کیفیت افزوده می‌شود. اما وقتی به عالمان می‌رسیم منفعت رسانی آنها به اندازه کل جامعه است.

این استاد دانشگاه علامه طباطبایی افزود: وقتی یک نفر در قله های معرفتی در نسل خود قرار می گیرد به این معنی است که خواه یا نا خواه بر کل جامعه حق دارد وقتی این حق از طریق خدمات انسانی و اجتماعی او تکمیل می شود به طور طبیعی بار مسوولیت آنهایی که باقی مانده اند سنگین تر می شود چون باید کاری کرد تا این اندیشه های تابناک و راهگشا همچنان ادامه داشته باشند.

صداقت و استواری اندیشه از آیت الله موسوی اردبیلی یک عالم برجسته ساخته بود

مومنی با اشاره به اینکه من مفتخرم که محضر ایشان را درک کرده ام، عنوان کرد: خوشبختانه من قبل و بعد از انقلاب با این عالم دینی در ارتباط بودم و بعد از انقلاب نیز به واسطه نقش تاسیسی ایشان در بنیان گذاری حزب جمهوری اسلامی و مسوولیتی که در شورای انقلاب داشتند، محضر ایشان را درک کردم؛ با بیان  این موضوع می خواهم گواهی دهم که با وجود اسلام‌شناسان بزرگ معاصر، ایشان جزو منحصر به فرد‌ترین افراد بودند. ذکاوت، سرعت فهم و سرعت انتقال او درکنار صداقت، استواری اندیشه از موسوی اردبیلی یک عالم برجسته ساخته بود.

او به مسوولیت های اجتماعی آیت الله موسوی اردبیلی اشاره و اظهار کرد: به اعتبار مجموعه مسوولیت‌های اجتماعی که آیت‌الله موسوی اردبیلی بر عهده داشتند، ایشان حقوق بسیاری بر جامعه ما دارند. در ادبیات توسعه دین نقش بسزایی در توسعه و انحطاط جوامع دارند و به همین دلیل است که نوع تفسیر و اسلوب روش شناختی که از آن دین فهمیده می شود، بسیار تعیین‌کننده‌ است.

این اقتصاددان تصریح کرد: من به عنوان یک پژوهشگر کوچک در زمینه توسعه، با اطمینان می گویم که با آن اسلوبی که آیت الله موسوی اردبیلی و امثال ایشان اسلام را می فهمیدند، می توانستیم به توسعه دست پیدا کنیم.

اسلام از منظر آیت‌الله موسوی اردبیلی دین عقل و شناخت بود نه نفرت، حذف و تنگ‌نظری

این استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی باتوجه به دیدگاه آیت الله موسوی اردبیلی در مورد اسلام، توضیح داد: اسلام از منظر آیت‌الله موسوی اردبیلی دین عقل و شناخت بود نه نفرت، حذف، تنگ‌نظری، و خشونت که امروزه دیده می شود. با شیوه های انتقام گیرانه نمی توانیم جامعه را به سمت همکاری، اعتلا و اعتماد هدایت کنیم. بنابراین فهم اسلوب روش شناختی چنین اسلام شناسان بزرگی و یادآوری و عرضه آن به جامعه، شاید یکی از بهترین روش های بسط اندیشه های توسعه در کشور ما محسوب شود.

نخستین گام های رسیدن به توسعه، تزریق اندیشه راهگشا و سلامت در قوه قضاییه است

مدیر موسسه دین و اقتصاد باتوجه به سلامت در دستگاه قضا در دوره آیت الله موسوی اردبیلی بیان کرد: انباشت چه در زمینه های سرمایه انسانی و مادی به شرطی امکان پذیر می شود که سطوحی از خرد، اندیشه، صداقت و سلامت در دستگاه قضایی وجود داشته باشد. هر جامعه ای که به سمت توسعه گام های استواری برداشته است گام های نخستین تزریق حداکثری اندیشه های راهگشا و سلامت در اجرا در قوه قضاییه بوده است.

مومنی ادامه داد: به گمان من آن روشن بینی ها و زمان آگاهی هایی که در دستگاه قضایی کشور در ده ساله اول بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، وجود داشته نقش منحصر به فردی در قوام بخشی به ارکان مختلف انقلاب اسلامی داشته است.

او در خصوص نقش آیت الله موسوی اردبیلی گفت: ایشان روحیات خاص خود را داشت و نقش‌های بسزایی در بزنگاه حساس و تاریخی چه از منظر اندیشه ای و چه از منظر اجرایی راهگشایی های منحصر به فردی داشتند.

این اقتصاد دان باتوجه به عملکرد آیت الله موسوی اردبیلی در حوزه فرهنگ و اجتماع عنوان کرد: کارهای فرهنگی و اجتماعی ایشان پیشگام و خارق العاده است، آقای موسوی اردبیلی قبل از انقلاب هم که مسوولیت رسمی و سیاسی نداشتند، در همه عرصه های مربوط به حیات جمعی ایرانیان، اعتلای اندیشه دینی و علمی ایرانیان کارهای بسیار ارزنده ای انجام دادند نمونه بارز این خدمات مجموعه هایی تحت عنوان مدارس و دانشگاه های مفید است.

لازم به ذکر است که در این جلسه در این جلسه دکتر رحیم نوبهار، دکتر سید محمدرضا بهشتی و دکتر محمدرضا یوسفی سخنرانی کردند و نجفقلی حبیبی، جواد اطاعت، سید علیرضا بهشتی شیرازی، دکتر قاسم قاسم زاده، دکتر ناصری، دکتر حاضری، مهندس موسوی اردبیلی و … حضور داشتند.

دکتر محمدرضا بهشتی: برخی افراد در یک فضای انتزاعی مشغول اندیشیدن، تحقیق و صدور حکم هستند

دکتر محمدرضا بهشتی درباره دستور العمل های که توسط علما صادر می شود، اشاره و اظهار کرد:  یکی از مشکلات در فضاهای علمی و تخصصی این است که به نحوی حرکت کردیم که افراد در یک فضای انتزاعی مشغول اندیشیدن، تحقیق و صدور حکم هستند؛ وقتی مردم احساس می کنند مسایلی که توسط عالم دینی مطرح می شود انطباقی با نیازها، پرسش ها و مسایل آنها ندارد، بر زندگی آنها تأثیری نخواهد گذاشت.

دکتر محمدرضا بهشتی استاد دانشگاه تهران در مراسم بزرگداشت آیت الله موسوی در موسسه دین و اقتصاد اظهار کرد: به رغم اینکه نام مرحوم آقای موسوی اردبیلی برای بسیاری آشناست، اما آشنایی نزدیک با اندیشه ها، روحیات و منش ایشان در دایره کمتری شناخته شده است. باتوجه به تجربه هایی که قبل و بعد از انقلاب در وجود ایشان جمع شده، امکان بهره مندی بیشتری از وجود ایشان بود اما در روزهایی که رسانه ها یادی از افراد می کنند، معمولا زمان درگذشت آنها است؛ متاسفانه در این زمان هم به خوبی مقام ایشان پاس داشته نشد. البته به این امر تأکید می کنم نه فقط برای پاسداشت خدمات کسانی که اهل خدمت به جامعه بودند بلکه از آن جهت که می توانستیم از موضع گیری های و بینش ایشان برای نسلی که کمتر با حوادث قبل و بعد از انقلاب آشنایی دارند، توشه ای باشد.

استاد فلسفه دانشگاه تهران باتوجه به سجایای اخلاقی آیت الله موسوی اردبیلی بیان کرد: ایشان یک هوشمندی ویژه ای در مسایل اجتماعی و تجربه عمیق زیسته داشتند. مسلک آیت الله موسوی اردبیلی شبیه عالمی نبود که نگاهی بسته با موضوعات اجتماعی داشته باشد بلکه با مردم در رفت و آمد بوده است. یک متخصص با یک ذهن بسته خشک نیست که نتواند مسایل مردم را از زاویه آنها هم مورد بررسی قرار دهد؛ بلکه برای او ملموس بود اگر سخنی براساس حکم فقیه بیان می شود، نتواند با زندگی روزمره افراد منطبق شود نقش تعیین کننده ای در زندگی افراد نخواهد داشت.

این استاد دانشگاه تهران با توجه به اخلاق فردی آیت الله موسوی اردبیلی عنوان کرد: علاوه بر بُعد علمی، رفتار ایشان هم قابل توجه بود، آیت الله موسوی اردبیلی چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب به یک شیوه با ما رفتار می کردند؛ ما هم در تماس ، گفت و گو با ایشان آرامش داشتیم. مرحوم موسوی اردبیلی اهل گوش دادن به صحبت های مخاطب خود بود و سعی می کرد از این شنیدن و گفت و گو ها یک بهره ای هم برده شود.

بهشتی با اشاره به خصلت مردم داری آیت الله موسوی اردبیلی اظهار کرد: افراد مختلف از طیف های مختلف فکری در مراسم ترحیم ایشان حضور داشتند. فارغ از بُعد علمی و فقهات آیت الله موسوی اردبیلی، حضور افراد مختلف در مراسم ترحیم ایشان نشان دهنده این است که شخصیت اخلاقی ایشان برای همه جاذبه داشت.

آیت الله موسوی اردبیلی تجربه عمیق زیست اجتماعی بودند

او باتوجه به واکنش های اجتماعی مرحوم موسوی اردبیلی بیان کرد: ایشان یک هوشمندی ویژه ای در مسایل اجتماعی و تجربه عمیق زیستن داشتند. مسلک آیت الله موسوی اردبیلی شبیه عالمی نبود که نگاهی بسته به موضوعات اجتماعی داشته باشد بلکه با مردم در رفت و آمد داشتند. یک متخصص با یک ذهن بسته خشک نمی تواند مسایل مردم را از زاویه آنها هم مورد بررسی قرار دهد؛ برای آیت الله موسوی اردبیلی ملموس بود که اگر سخنی براساس حکم فقیه بیان می شود و نتواند با زندگی روزمره افراد منطبق شود نقش تعیین کننده ای در زندگی افراد نخواهد داشت.

مردم به راحتی می توانستند به آیت الله موسوی اردبیلی رجوع کنند

این استاد دانشگاه باتوجه به عملکرد آیت الله موسوی اردبیلی در برخورد با مردم تاکید کرد: ایشان در قبل و بعد از انقلاب تجربه های زیادی داشتند چه زمانی که در اردبیل زندگی می کردند و چه زمان طولانی که در تهران حضور داشتند، محضر او محل رجوع مردم بود به گونه ای که می توانست با آنها احساس همدلی و هم فکری کند؛ این موضوع بسیار تاثیر گذار بود.

بهشتی درباره دستور العمل های که توسط علما صادر می شود، اضافه کرد: یکی از مشکلات این است که نه فقط در عرصه تعلیم و آموزش دینی بلکه در فضاهای علمی و تخصصی دیگر نیز به نحوی حرکت کردیم که افراد در یک فضای انتزاعی مشغول اندیشیدن، تحقیق و صدور حکم هستند. اما این دستور العمل ها باید در متن زندگی مردم عملی شود. وقتی افراد احساس می کنند مسایلی که توسط عالم دینی مطرح می شود انطباقی با نیازها، پرسش ها و مسایل آنها ندارد، بر زندگی مردم تأثیری نخواهد گذاشت؛ اینطور نیست که ما فکر کنیم می توان افراد را در جعبه های از پیش آماده شده، نگهداری کرد، در این صورت این جعبه ها هستند که از بین می روند.

این استاد دانشگاه تهران با توجه به سخنانی از شهید بهشتی در میان دانشجویان خارج از ایران در مورد پیامبر(ص) گفت: این موضوع شاید بی ربط با بزرگداشت آیت الله موسوی اردبیلی نباشد. نکته اول در مورد شخص حضرت محمد(ص) است و ایمان قاطع ایشان به کار خودشان است. اگر کسی راهبری یک جریان فکری و اجتماعی را برعهده دارد ابتدا باید به مسیر خودش ایمان قاطع داشته باشد و گرنه در میان راه با فراز نشیب هایی روبرو خواهد شد که او را از مسیر دور می کند.

بهشتی در مورد روحیات پیغمبر(ص) و مواجهه ایشان با مردم؛ عنوان کرد: این موضوع نباید در پس  نبوت و امامت گم شود. این ویژگی ها در قوام نهضت بسیار موثر است و ما به خوبی این ویژگی ها را نمی شناسیم بنابراین امکان درس آموزی در شرایط حساس را از خودمان می گیریم.

او ادامه داد: سومین نکته هم این است که مسایل مردم آن زمان به شکل ملموس آنچه که به عنوان اسلام بر آنها عرضه می شود، را می بیند، می یابد و برای آن راه حل ارایه می کند مردم هم احساس نمی کنند که فرامین از بیرون صادر می شود.

آیت الله موسوی اردبیلی به رغم همه مدارج پیوند آسانی بامردم داشتند

این استاد دانشگاه تهران در مورد اخلاق آیت الله موسوی اردبیلی بیان کرد: ایشان به رغم همه مدارجی که طی بودند و به رغم مناصب، اعتبار در حوزه و مبارزات سیاسی که قبل و بعد از انقلاب داشتند؛ احساس کردم هیچ از این موارد مانع از ارتباط و پیوند آسان ایشان با مردم نشده بود.

رحیم نوبهار: آیت الله موسوی اردبیلی از ذهنی انسانی و عقل گرا برخوردار بود

یک استاد حقوق با بیان اینکه من در ضمن مصاحبت طولانی با آیت الله العظمی موسوی اردبیلی وجه عاطفی و انسانی ایشان را بسیار قوی دیدم، افزود: دانش فقه محض همانند حقوق ویژگی هایی دارد که می تواند لطافت روحی و ویژگی های عاطفی را در انسان کمرنگ کند. اما آیت الله موسوی اردبیلی فقیهی با خصلت های عاطفی و انسانی برجسته بود. او در برخورد با شاگردان خود نیز بسیار مهربان و محبت آمیز و همچون دوست و رفیق رفتار می کرد. از نقطه نظر اجتماعی او از فقیهانی بود که با مفاهیم دنیای مدرن مانند حاکمیت قانون، حقوق بشر و شهروندی، آزادی و کرامت انسانی سر ستیز نداشت و با کسانی که هرجا بلندگویی در اختیار بگیرند علیه این مفاهیم سخن می گویند و آنها را وارداتی قلمداد می کنند همدلی نداشت.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم نوبهار در ابتدای سخنان خود در مراسم بزرگداشت آیت الله موسوی اردبیلی تصریح کرد: من این افتخار را داشتم تا نزدیک به ۲۸ سال محضر این استاد گرانقدر را درک کنم. ایشان از ذهنی تحلیلی، وقاد و منحصر به فرد برخوردار بود. این را صدیق ارجمند ایشان مرجع پرهیزگار آیت الله العظمی آقا موسی شبیری زنجانی هم گواهی داده اند؛ کسی که می دانیم در توصیف افراد هرگز مبالغه و اغراق نمی کند؛ ایشان در توصیف آیت الله موسوی اردبیلی می گویند، هر زمانی که ایشان صحبت می کردند از او مطالبی را می آموختم.

این استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی اظهار کرد: این ذهن تحلیلی ایشان هم در مسایل فقهی و هم در مسائل اجتماعی ظهور و بروز داشت. اگر مطلبی با ایشان طرح می شد به سرعت می پرسیدند: شما کدام وجه و صورت مسأله را می گویید و مساله ای که ما فکر می کردیم یک صورت دارد، با نگاه ایشان شقوق و صورت های گوناگون می یافت.

حجت الاسلام والمسلمین نوبهار باتوجه به نوآوری های ایشان در مباحث فقهی اضافه کرد: یک نمونه از نوآوری های ایشان در مبحث ارتداد است. تقریبا ۱۴۰۰ سال در فقه ما مساله قابل تامل و قابل انتقاد ارتداد بحث شده است. با استناد به ادله ای از جمله «من بدل دینه فاقتلوه» گفته می شود: مسلمان زاده ای که دین خود را تغییر داده باید کشته شود و حتی اگر توبه کند، توبه او را نباید پذیرفت. ایشان از هر فقیهی که صاحب این رأی و نظر باشد می پرسد: این نصوص از کدام فرض سخن می گویند؟ در تعریف مسلمان زاده اغلب گفته می شود: اگر نطفه کسی در حالی منعقد شود که پدر یا مادر او مسلمان باشد، او هم مسلمان است.

این حقوقدان باتوجه به نصوص فقهی در مورد حکم ارتداد، عنوان کرد: اگر فرد مسلمان زاده ای (با همین تعریف از مسلمان زاده) بگویید که من به مبانی اعتقادات اسلامی نرسیده ام، برابر فتوای پذیرفته شده در دیدگاه رایج باید کشته شود؛ بلکه بسیاری از فقها معتقدند که اگر فرد اظهار شک و تردید هم داشته باشد، باید کشته شود. در کتاب های فقهی به این موضوع مهم حداکثر در قالب چندصفحه پرداخته اند. اما آیت الله موسوی اردبیلی در این مورد حدود ۳۵۰ صفحه بحث کرده اند. این اهتمام از یک سو نشانگر ذهنی انسانی و دغدغه مند  و از سوی دیگر نشان از عقل گرایی و تعمق ایشان دارد.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به حکم اعدام برای کسی که دین خود را تغییر داده گفت: ایشان می پرسیدند مقصود از کسی که دارای پدر یا مادر مسلمان است کیست؟ آیا منظور پدر و مادری است که مبانی اسلامی را به فرزند خود به خوبی آموخته اند و فرزند آنها پس از آن دین خود را تغییر داده است؟ اگر پدر و مادری فرزند خود را به خوبی با آموزه های دینی آشنا نکرده اند؛ صرف مسلمانی در زمان انعقاد نطفه چه ارتباطی با وضعیت حقوقی فرزند و مترتب شدن مجازات سنگین اعدام دارد؟ پس می بینیم که مسلمان بودن والدین در هنگام انعقاد نطفه مورد تحلیل و دقت قرار می گیرد.

آیت الله موسوی اردبیلی از ذهنی انسانی و عقل گرا برخوردار بودند

نوبهار تصریح کرد: ایشان همچنین به این بحث دامن می زنند که باید بررسی کرد که آیا فردی که مبانی و مسائل ضروروی اعتقادی را قبول ندارد دچار شک و تردید شده یا آنها را انکار می کند؟ دین ما، دین تحقیق و تفحص است. نمی توان گفت افراد می توانند یا بایسته است تحقیق کنند ولی اگر در بررسی های خود به نظری جز آنچه عموم جامعه اسلامی در مسائل اعتقادی باور دارند رسید کشته می شود. پس این احتمال مطرح می شود که کسی که به لحاظ اعتقادی دچار شک شده است مشمول حکم ارتداد نمی شود. مسأله دیگر در باب مرتد فتوایی است که قتل وی را توسط شهروندان عادی که مسئولیت قضائی ندارند تجویز می کند. این فتوا هم با مبانی فقهی آیت الله موسوی اردبیلی که فقیهی نظم گراست و نسبت به اقداماتی که ناامنی و هرج و مرج را در جامعه ایجاد کند حساس است سازگاری ندارد.

فقیهی عاطفی، انسان گرا و مهربان با شاگرد

او درباره ارادت آیت الله موسوی اردبیلی به شهید آیت الله بهشتی اضافه کرد: به رغم علاقه وافر ایشان به مرحوم آیت الله مطهری من ندیدم که آیت الله موسوی اردبیلی کسی را به اندازه شهید بهشتی دوست داشته باشد. این نسل از فقها برای جامعه ما بسیار منشأ ارزش و خدمت بودند. آیت الله موسوی اردبیلی به تأسیس دانشگاه اقدام نمود؛ اما نه برای ردیه نویسی و نفی. بلکه برای تعامل با جهان و فهم درست آنچه آنها می گویند و سپس نقد علمی مباحث و دیدگاه ها. به دلیل برخورداری از همین روش و منش بود که ما زیر نظر ایشان و با حمایت های ایشان همایش بین المللی حقوق بشر و گفت و گوی تمدن ها را در دانشگاه مفید برگزار کردیم و از اندیشمندان بزرگی برای حضور در این همایش دعوت شد. مرحوم پرفسور مک لین استاد فقید و برجسته دانشگاه کاتولیک که بارها برای تدریس فلسفه اگزیستانسیالیسم به دانشگاه مفید می آمد با آیت الله موسوی اردبیلی ملاقات هایی در مورد تفسیر و رویکردهای هرمنوتیکی داشتند. در این مصاحبت ها پرفسور مک لین شیفته اخلاقیات و منش بلند و بینش باز ایشان شده بود.

این حقوقدان با بیان خاطره ای از آیت الله موسوی اردبیلی در مورد تأکید و اصرار ایشان بر ضرروت ثبت رسمی ازدواج در برابر دیدگاه کسانی که می گفتند: دلیل شرعی بر لزوم ثبت قانونی ازدواج نداریم تصریح کرد: ایشان معتقد بودند میان نظام حکومتی فقهی و نظام حکومتی قانونی مبتنی بر فقه، تفاوت هایی وجود دارد. بزرگان انقلاب مثل امام خمینی، شهید مطهری، شهید بهشتی و آیت الله موسوی اردبیلی به دنبال نظام قانونی مبتنی بر فقه اما با معیار قانون بودند و برای نهادینه شدن قانون و قانون گرایی به سهم خود کوشیدند. در جلسه اصلاح قانون اساسی وقتی در مورد دایره اختیارات ولی فقیه بحث شد، این موضوع مطرح شد که اگر ما در اصل ۱۱۰ قانون اساسی می گوییم اختیارات ولی فقیه موارد معینی است؛ تمایلی در آن مجلس وجود داشت مبنی بر این که وظایف و اختیارات در این موارد منحصر نباشد. مرحوم آیت الله مشکینی پیشنهادی دادند که برابر آن وظایف رهبری شامل مواردی باشد که در اصل ۱۱۰ ذکر شده و سایر مواردی که در کتب فقه ذکر شده است. آیت الله موسوی اردبیلی بی درنگ پاسخ داده اند که آوردن چنین چیزی در قانون اساسی به معنای بی اعتبار ساختن قانون اساسی است. این به معنای آن است که ما هم قانون اساسی داریم و هم نداریم. نباید سرنوست قانون بویژه قانون اساسی را به امور مبهم گره بزنیم. فرمودند: فردا در مورد امور گوناگون اختلاف نظر می شود؛ یکی کتاب حدائق را می آورد و می گوید: اختیارات فقیه این است؛ آن دیگری کتاب جواهر می آورد و می گوید: اختیارات فقیه این است.  چنین چیزی با قانون اساسی سازگاری ندارد.

این حقوقدان باتوجه به نامگذاری دانشگاه و مدارس مفید توضیح داد: شیخ مفید در رویکرد کلامی و فقهی یک عالم عقل گرا است. حضرت آیت الله موسوی اردبیلی نیز به دلیل همین ویژگی عقل گرایی ارادت و علاقه خاصی به شیخ مفید داشتند. در مجموعه های علمی و دانشگاهی وابسته به ایشان این آزاد اندیشی پیگیری می شد؛ اگر طلاب را به خواندن علوم جدید مانند فلسفه، اقتصاد، حقوق و سیاست تشویق میکردند در گام اول برای فهم بود و سپس برای نقد علمی.

دکتر محمدرضا یوسفی: آیت الله موسوی اردبیلی قرآن را محور تعالیم دینی می دانست

این استاد دانشگاه مفید با بیان اینکه آیت الله موسوی اردبیلی هر روایتی را نمی پذیرفت، افزود: ایشان به ویژه در مسایل روایی دیر باور بودند یعنی به راحتی هر روایتی را قبول نمی کردند. روایت ها را با قرآن می سنجیدند تا بتوانند از آنها استفاده کنند؛ اما متاسفانه جامعه امروز ما برعکس عمل می کند و به روایت ها بیشتر از آیات قرآن توجه می شود. این موضوع را هم بر سر زبان ها و حتی بر منابر به راحتی القاء می کنیم.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدرضا یوسفی در بزرگداشت آیت الله موسوی اردبیلی بدر مورد نگاه ویژه ایشان به مسایل عنوان کرد: ایشان در سال ۳۹ طلبه ای بود که وضعیت مالی خوبی نداشت و ایشان از یک خانواده مرفه ای هم نبودند. ایشان به اردبیل می رود و حدود هشت سال آنجا می ماند اما از اولین کارهایی که انجام می دهد این است که وضعیت طلبه ها را سامان دهد.

او ادامه داد: یک مدرسه علمیه ای وجود داشت آن را به کمک دیگران نظم می دهد و وضعیت طلبه ها را سامان می دهد. مسأله دیگر رسیدگی به امور فقرا بود؛ به فقرا آموزش می دادند. یک جایی را برای جوراب بافی و … داشتند که این موضوع بعدها باعث شد که گروهی بیایند کار بکنند و از فقر نجات پیدا کنند.

این استاد دانشگاه مفید با نقل خاطره ای از ایشان تاکید کرد: یک بزرگواری خاطره ای از ایشان برای من نقل کردند که جالب است و می گفتند من در جوانی با آقای موسوی اردبیلی در اردبیل بودیم با هم منبر می رفتیم، یک بار با هم صحبت می کردیم و گفتم من دلم می خواهد که بیشتر از این بتوانم سخنرانی کنم و منبر بروم؛ از ایشان پرسیدم که تو دوست داری چه کار کنی؟ آقای موسوی اردبیلی گفت اما من دوست دارم یک موسسه داشته باشم و از آن طریق بتوانم به فقرا کمک کنم تا آنها در این موسسه کار و تحصیل کنند. می گوید من آنجا دیدم که تفاوت دید من با دید او تا چه اندازه زیاد است.

یوسفی بابیان اینکه آیت الله موسوی اردبیلی به مفاهیم قرآن توجه ویژه ای داشت، تصریح کرد: یکی از مسایلی که شما در میان هر سه بزرگوار مرحوم آقای بهشتی، مطهری، آیت الله موسوی اردبیلی مشاهده می کنید، توجه به قرآن به عنوان محور تعالیم دینی است و این موضوع را می توان در مطالعات ایشان، موسسه ای که تاسیس کردند و کارهای مشترکی که به ویژه با مرحوم آیت الله بهشتی انجام دادند، متوجه شد. ما هم باید توجه داشته باشیم، قرآن محور تعالیم ما باشد و درک روایات از نظر سند نیازمند به یک تخصص های ویژه است.

ایشان در مسایل روایی دیر باور بودند

این استاد دانشگاه مفید با بیان اینکه آیت الله موسوی اردبیلی هر روایتی را نمی پذیرفت، افزود: ایشان به ویژه در مسایل روایی دیر باور بودند یعنی به راحتی هر روایتی را قبول نمی کردند. روایت ها را با قرآن می سنجیدند تا بتوانند از آنها استفاده کنند؛ اما متاسفانه جامعه امروز ما برعکس عمل می کند و به روایت ها بیشتر از آیات قرآن توجه می شود. این موضوع را هم بر سر زبان ها و حتی بر منابر به راحتی القاء می کنیم در حالی که ممکن است این روایتی که گفته می شود حدیث دقیق و معتبری نباشد و وقتی که دقت می کنید می بینید که اصلا با اصول دینی هم سازگار نیست.

یوسفی باتوجه به بحث استقلال حوزه ها اظهار کرد: یکی از دغدغه های دیگری که مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی داشتند؛ بحث استقلال حوزه ها است که یکی از بحث هایی که فوق العاده اهمیت دارد، خدا رحمت کند مرحوم آقای مطهری یک زمانی می فرمودند تفاوت بین حوزه های و بحث های دینی ما با حوزه های اهل سنت در این است که حوزه های اهل سنت وابسته به حکومت هستند؛ بنابراین در قبال حکومت آن آزادی عمل را در بیان مطالب ندارند. اما حوزه های شیعه اینطور نیست. حوزه های شیعه مستقل از حکومت هستند و این باعث می شود که آن آزادگی را داشته باشند که در قبال حکومت موضع بگیرند.

استقلال حوزه از حکومت دغدغه جدی آیت الله موسوی اردبیلی بود

او توضیح داد: مرحوم موسوی اردبیلی احساس می کردند این وضعیت وجود ندارد و نسبت به این بحث دغدغه بسیار جدی داشتند. این را هم توضیح بدهم که وقتی ما استقلال را صحبت می کنیم، استقلال به معنای رودررویی نیست. اما چنین بحث هایی در تاریخ بسیار مطرح شده است.

*شفقنا