به گزارش «حوزه»، تاریخ اسلام و تشیع از زمان پیدایش تا کنون با یک حرکت علمی همراه بوده و دعوت به علم و علم آموزی و اهمیت دادن به دانش از توصیه های پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بوده و از این رو شیعیان در هر دوره ای که فرصت فراهم بوده به یادگیری و نشر علوم اهل بیت(ع) پرداخته اند و در این راستا مدارس و حوزه های علمیه مهمی در جهان تشیع شکل گرفت که برخی از آنها در زمان ائمه و با محوریت وجود نورانی آنان و برخی دیگر پس از ائمه(ع) و با محوریت علما به حیات علمی خود ادامه دادند و علما، فقها، فلاسفه، متکلمین، محدثین و عرفای زیادی در این مدارس و حوزه ها رشد یافتند که در عصر غیبت و حتی حضور ائمه(ع) محل مراجعه و استفاده شیعیان بودند.

وجود این مدارس و حوزه ها در طول تاریخ تشیع و گسترده جغرافیایی جهان اسلام باعث شده بررسی این حوزه ها و تاریخ و جغرافیا و ویژگی های آنها به یکی از موضوعات مهم و قابل توجه در عرصه پژوهش برای محققان و مورخان اسلامی و علما تبدیل گردد.

یکی از آثار گرانبهای نگاشته شده در این زمینه کتاب "تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية" اثر شیخ عدنام فرحان آل قاسم به زبان عربی و در شش جلد است که به معرفی تاریخ و ویژگی های حوزه های علمیه شیعه می پردازد و توسط مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی چاپ و منتشر شده است.

حوزه های شیعه از زمان پیامبر(ص) تا عصر حاضر

مؤلف این پژوهش فاخر را در 6 جلد و بر اساس مدارس و حوزه های مهم شیعه تنظیم و تدوین کرده است:

جلد اول: مدرسه اهل بیت(ع) در مکه، مدینه و کوفه

جلد دوم: مدرسه اهل بیت(ع)  در بغداد و کاظمیه.

جلد سوم: مدرسه اهل بیت(ع)  در نجف اشرف.

جلد چهارم: مدرسه اهل بیت(ع)  در سامرا، حله و کربلا.

جلد پنجم: مدرسه اهل بیت(ع)  در بلاد شام و جبل عامل.

جلد ششم: مدرسه اهل بیت(ع)  در حوزه قم مقدس.

مؤلف در پرداختن به حوزه های شیعی در مورد هرکدام از حوزه های علمیه به تاریخ و چگونگی پیدایش و حتی شهر محل تاسیس آن می پردازد و در این زمینه به بیان سرنخ های تاریخی آغاز حرکت علمی شیعه در این شهرها می پردازد و همچنین نشانه های رشد علمی حوزه ها و مدارس را در دوره های مختلفی مانند، تولید، آغاز حرکت علمی، دوران شکوفایی و افول و فرود آن مورد توجه و کنکاش قرار داده است.

علاوه بر این به بیان ویژگی های هرکدام از این حوزه ها و معرفی علوم رایج در آن و علمای برجسته آن حوزه پرداخته است و بر این اساس ملاک تقسیم و بحث او در بررسی حوزه های علمیه، منطقه جغرافیایی و شهر پیدایش و قرار گرفتن حوزه است و ملاک های تاریخی و دوره های زمانی در این تقسیم بندی مورد توجه وی نبوده است، گرچه هرکدام از این حوزه ها را در دوره های مختلف مورد بررسی قرار می دهد.

نویسنده، آغاز جنبش علمی شیعی را مربوط به دوره پیامبر اسلام می داند و نخستین مرکز علمی و حوزه اسلامی را خانه پیامبر(ص) در مکه معرفی کرده است؛ مدرسه ای که شاگردانی جز علی علیه السلام و خدیجه همسر پیامبر نداشت و پس از آن بود که این حوزه به خانه های اصحاب گسترش یافت و شاگردان جدیدی پیدا کرد و سپس با مهاجرت پیامبر از مکه، این حوزه به مدینه منوره انتقال یافت.

مؤلف در مراحل بعد، حوزه مدینه را در دوره های مختلفی مانند دوره حسنین و امام سجاد علیهم السلام، دوره امام کاظم و امام رضا علیهما السلام و دوره امام جواد، امام هادی و امام عسکری علیهم السلام مورد تحقیق و تفحص قرار می دهد و علاوه بر آن به بررسی حرکت علمی مدینه پس از دوره ائمه(ع) نیز پرداخته است.

درنگی در حوزه علمیه امام چهارم

وی در بخشی از کتاب درباره حوزه علمیه مدینه در زمان امام زین العابدین(ع) چنین می گوید:

امام سجاد(ع) از مسجد پیامبر(ص) به عنوان مدرسه استفاده می کرد و در هر جمعه حضور چشمگیر مسلمانان در مسجد را مغتنم می شمرد و از آن برای ارشاد و موعظه استفاده می کرد. «سعید بن مسیب می گوید: علی بن حسین(ع) مردم را موعظه می کرد و آنها را هر جمعه در مسجد پیامبر(ص) به بی میلی به دنیا و پرداختن به آخرت دعوت می کرد». این موعظه ها تاثیر زیادی در شنوندگان داشت و احساسات آنها را تحریک می کرد به گونه ای که گریه تمام مجلس را فرا می گرفت.

به نظر می رسد امام سجاد(ع) بخش زیادی از وقت خود را برای آموزش به مردم در مسجد نبوی صرف می کرده به گونه ای که یزید بن حازم می گوید: علی بن حسین(ع) و سلیمان بن یسار را دیدم که در فاصله میان قبر و منبر پیامبر(ص) نشسته بودند و تا پاسی از روز به مباحثه مشغول بودند.

تاریخ ظهور حوزه علمیه

نویسنده در ادامه تحقیق خود درباره تاریخ ظهور حوزه های شیعه چنین می نویسد:

تاریخ ظهور حوزه علمیه به زمان صدر اسلام باز می گردد؛ حلقه های درس در خانه پیامبر(ص) و منازل برخی از صحابه تشکیل می شد و پس از هجرت هم این حلقه های درس در مسجد پیامبر(ص) در مدینه تشکیل شد، گرچه برخی محققان هم بر این باورند که اولین حوزه علمیه تاریخ اسلام، حوزه کوفه است که توسط امام صادق(ع) تشکیل شد و چهار هزار طلبه را تربیت کرد.

در این پژوهش بنا داریم درباره تاریخ پیدایش این مؤسسه علمی سخن بگوییم که در اصطلاح به آن «حوزه علمیه» گفته می شود و در بحث خود از مهم ترین حوزه های علمیه محدوده جغرافیایی مکه تا مدینه و کوفه و سرزمین های ری، قم، بغداد، نجف، حله، سامرا، جبل عامل، حلب، خراسان، ماوراء النهر، اصفهان و مراکز حوزوی شیعی دیگر در جهان اسلام سخن خواهیم گفت و در ادامه بحث به مراحل شکل گیری و دستاوردها و همچنین برجسته ترین علمای هرکدام از این حوزه ها اشاره خواهیم کرد.

اهمیت بحث درباره حوزه های شیعه

آل قاسم در بخش دیگر از کتاب خود درباره اهمیت پرداختن به تاریخ حوزه های علمیه چنین می گوید: «اهمیت بحث درباره حوزه های علمیه شیعه و معرفی آنها به جایگاه مهم حوزه برمی گردد؛ چراکه این حوزه ها همواره مورد اهتمام و توجه مراجع، علما، محققان و پژوهشگران بوده و بزرگان فقه، اصول، تفسیر، کلام، فلسفه و حکمت از این حوزه ها فارغ التحصیل شده اند.

وی می افزاید: جنبه دیگر اهمیت این بحث به جایگاه حوزه علمیه و موقعیت برجسته آن در دوره های مختلف تاریخ تشیع باز می گردد؛ چراکه حوزه ها در طول تاریخ به عنوان نهاد نماینده دینی، اجتماعی، سیاسی و فکری شیعه در برابر جریان های انحرافی و مخالف ایستاده است.

هدف از نگارش کتاب تاریخ حوزه های علمیه شیعه

این کتاب در خلال ابواب و فصل های خود هدف های زیر را دنبال می کند:

1. تدوین تاریخ و جغرافیای حوزه ها و مدارس علمیه شیعه از زمان آغاز پیدایش تا عصر حاضر.

2. آگاهی از نظام آموزشی، متون درسی و برجسته ترین رشته های تخصصی و ویژگی هایی که هرکدام این حوزه ها را از حوزه دیگر ممتاز می کند.

3. آشنایی با مؤسسان، بنیانگذاران و متولیان مدارس و حوزه های علمیه و علت نامگذاری آنها به نام هایی که به آن شناخته می شوند.

4. شناخت اساتید، علما و طلابی که در این حوزه ها درس خوانده و فارغ التحصیل شده اند و آشنایی با جایگاه دینی و اجتماعی و سیاسی و فکری آنها در جامعه.

5. آشنایی با برخی اتفاقات سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی هم زمان با این حوزه ها و میزان تاثیرگذاری و تاثیر پذیری این حوزه ها در آن حوادث.

6. آشنایی با میزان ارتباط حوزه های شیعه با مدارس ومراکز مذاهب دیگر در همان سرزمین با سرزمین های مجاور خود.

7. آشنایی میزان ارتباط حوزه های علمیه و علمای آن با حاکمان سرزمین هایی که حوزه در آن قرار دارد.

8. آشنایی با میراث مکتوب فقهی، اصولی، تفسیری، فلسفی و کلامی که این حوزه ها از خود به یادگار گذاشته اند و تاثیرات آشکاری بر حوزه های دیگر نیز برجای گذاشته اند.

9. آشنایی با نظام مالی، منابع مالی اساتید و طلاب این حوزه ها.

برخی ویژگی های تحقیق

* این کتاب به بررسی پیدایش حوزه های علمیه شیعه و تحولات تاریخی آن و جوانب علمی، فکری و فرهنگی و تاثیر پذیری و تاثیرگذاری حوزه ها در زمینه سیاسی و نقاط عطف و ح [طلاب حوزه علمیه قم] ساس امت اسلامی می پردازد.

* محدوده زمانی آغاز ظهور اسلام در مکه و مدینه تا عصر حاضر را پوشش می دهد و بیان می کند حوزه های علمیه در این دوره زمانی 14 قرن چه تحولاتی در زمینه های مختلف داشته و چگونه از سرزمینی به سرزمین دیگر و از یک جغرافیا به جغرافیای دیگر و از یک محیط به محیط دیگر انتقال یافته است و در واقع دو عنصر زمان و مکان دو عنصر مرتبط هستند چهارچوب کلی روش بحث را در بررسی تاریخ حوزه های علمیه تشکیل می دهند.

* کتاب پس از مقدمه و مدخل به ابواب و فصول و بخش های مختلف و اصلی تقسیم می شود که در آن از مهم ترین نشانه ها و ویژگی های حوزه ها صحبت خواهد شد.

* در نگارش این کتاب از دایره گسترده ای از منابع و مراجع دست اول و دست دوم و همچنین از تحقیقات و پژوهش های منتشر شده در دانشنامه ها و فصل نامه ها و مجلات تخصصی استفاده شده است.

نویسنده در این رابطه می گوید: از کتب تاریخی، تراجم و رجال که از قرن ها پیش به دست ما رسیده بهره برده شده، اما با این حال برخورد ما به این منابع و مطالب موجود به گونه ای نبوده که تمام آنها را مطالبی مسلّم و پذیرفته شده بدانیم، بلکه تلاش کرده ایم در حد توان به مطالب موثق استناد کنیم و متناسب با بحث به بررسی دقیق و تحلیل آن بپردازیم.

* این کتاب با اختصار فراوان به مباحث تاریخی مرتبط با حوزه های علمیه شیعه، حوادث سیاسی و علمی و اجتماعی همزمان با آنها پرداخته است؛ چراکه برخی از این حوادث به ویژه حوادث سیاسی ارتباط عمیقی با حوزه های علمیه عصر خود دارد.

* توجه نویسنده در این کتاب به حوزه های علمیه مذهب شیعه است و به حوزه های علمیه مذاهب دیگر نپرداخته مگر در موارد ضروری که شیوه بحث اقتضا کرده است مقایسه ای میان حوزه های علمیه شیعه با حوزه های معاصر خود از مذاهب دیگر صورت بگیرد.

مقدمه مرحوم آیت الله آصفی

آیت الله محمد مهدی آصفی در مقدمه ای که بر این کتاب نوشته ضمن اشاره به اهمیت پرداختن به بررسی تاریخ حوزه های علمیه در عصر ائمه(ع) و عصر غیبت، بر این باور است که دانستن تاریخ حوزه های علمیه شیعه و شرایط و ویژگی های هر حوزه در فهم بهتر روایات معصومین(ع) و حتی نظریات مختلف علما به ما کمک می کند. وی در این زمینه چنین می گوید: «ما نمی توانیم یک مساله فقهی موجود در منابع فقهی خود را درست بفهمیم، مگر اینکه شرایط صدور روایت معصوم علیه السلام یا صدور فتوا از سوی فقیه را بدانیم؛ چراکه به عنوان مثال برخی روایات معصومین علیهم السلام در شرایط تقیه صادر شده و از این رو می بینیم اهل بیت(ع) روایات متعدد و گاه متفاوتی در یک مساله دارند و تا زمانی که یک فقیه شرایط و تاریخ صدور این روایت و موضع گیری حکومت های اموی و عباسی معصر ائمه(ع) را درباره آن مساله نداند، نمی تواند حکم شرعی را در آن مساله استنباط کند و این دست از مسائل فراوان هستند و در این زمینه سید بروجردی(ره) از جمله شخصیت هایی است که در دروس خود توجه ویژه ای به شرایط و نکات پیرامون مساله و صدور روایت مربوط به آن داشت».

مقدمه مدیر حوزه های علمیه

آیت الله اعرافی در مقدمه خود بر این کتاب، ضمن اشاره به تاریخ درخشان و افتخار آمیز حوزه های علمیه ای همچون حوزه ری، قم، بغداد، حله، جبل عامل، نجف، مشهد، اصفهان و شیراز و ظهور علمایی همچون شیخ مفید، شیخ طوسی، محقق و علامه حلی، شهیدین، شیخ انصاری و ملاصدرا در بخشی از مقدمه خود چنین می نویسد:

شناخت تاریخ حوزه و چهره های برجسته علمی آن یک مسئولیت و تکلیف بر دوش هر طلبه است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نباید به این تاریخ درخشان و گذشته بلند بسنده کنیم و فقط به این شخصیت های بزرگ که هویت ما را تشکیل داده اند و مایه سربلندی ما هستند افتخار کنیم، بلکه باید تلاش کنیم نوعی توازن و تناسب میان گذشته و حاضر خود ایجاد کنیم و برای رسیدن به این هدف از میراث عظیم حوزه های علمیه استفاده کنیم تا بتوانیم به رسالت خود در عصر حاضر عمل کنیم و البته این مسئولیتی است که از هر دوره دیگر سخت تر و سنگین تر است؛ چرا که شرایط امروز با گذشته قابل قیاس نیست.