ما به طور مکرر در اذان واقامه جمله حی علی خیر العمل را تکرارمی کنیم.بنابراین نماز بهترین کار از نظر اسلام است.

شیطان در ابتدا نهایت تلاش را می کند که ما بهترین عبادت راانجام ندهیم همچنانکه در این زمینه امام زمان (عج) می فرمایند: هیچ چیز مانند نماز بینی شیطان را به خاک نمی مالد .اما شیطان باز دست بر نمی دارد یعنی فقط به کفرما رضایت می دهد وقتی دید ما شروع به خواندن نمازکردیم سعی می کند حضور قلب در نماز را از ما بگیرد و  آنقدر ذهن ما رابه عوامل خارجی وداخلی متمرکز می کندکه یکباره به خود می آییم ومی بینیم نماز تمام شد وما هیچ چیز نفهمیدیم.

آیا حضور  قلب در نماز واجب است ؟

حضور قلب در نماز واجب نیست چرا که اگر واجب بود مردم به زحمت وحرج می افتادندو( ما جعل لکم فی دین من  حرج). ( خداوند در دین برای شما حرج قرار نداده است ).

اما روایتی در زمینه حضور قلب داریم که می فرماید : لا صلوه الا بحضور قلب( نماز بدون حضور قلب قبول نیست ). همچنین می فرماید : الصلاه معراج المومن ( نماز معراج مومن است )در این روایت نگفته (معراج المسلم ) بلکه فرموده معراج المومن . اگر مومن باشیم نماز برای ما معراج است پس سطح ایمان را در خودمان تقویت کنیم .

روایت دیگری در این زمینه وارد شده که می فرماید: هنگامی که بنده ای الله اکبرمی گوید اگر عظمت وکبریایی خداوند در نظرش کم جلوه کند یعنی الله اکبر گفتنش واقعی نیست یا زمانی که در نماز می گوییم ایاک نعبد وایاک نستعین اگر به معنای واقعی آن توجه داشته باشیم که ( خدایا تنها تورا می  پرستیم وتنها از تو کمک می جوییم)آنگاه تنها موثر د ر عالم را فقط خدا می بینیم .

خداوند در ابتدای سوره مومنون می فرماید: قد افلح المومنون ( قطعا  مومنان رستگار شدند) نفرموده قد افلح المسلمون ( رستگاری برای مومن است نه مسلمان ) .

مومنانی که رستگارند چه کسانی هستند ؟

در ادامه آیه فوق خداوند صفات مومنان را ذکر می فرماید: الذین هم فی صلاتهم خاشعون (کسانی که در نمازشان خاشع و فروتنند ). آیا خشوع بدون حضور قلب ایجاد می شود ؟ پس می توان نتیجه گرفت رستگاری همان حضور قلب در نماز است.                          

فلسفه نماز چیست ؟طبق آیه اقم الصلاه لذکری (نماز را برای یاد من به پا دار)فلسفه نماز برای این است که خدا را یاد کنیم امام خمینی (ره) در کتاب سر الصلاه می فرماید : روح عبادت وکمال آن به حضور قلب است که هیچ عبادتی بدون آن مقبول در گاه احدیت ومورد نظر لطف ورحمت خداوند نیست واز درجه اعتبار ساقط است .

شهید دستغیب در زمینه حضور قلب در کتاب صلاه الخاشعین خود شعری دارند که نماز بدون حضور قلب ر ا به انبار گندمی تشبیه می کند که موش آن را می برد .

ما در این ابنار گندم می کنیم                     گندم جمع آمده گم می کنیم

می نیندیشیم آخرما به هوش                     کین خلل درگندم است ازمکر موش

اول ای جان دفع شر موش کن                  وانگه در جمع گندم جوش کن

بشنو از اخبارآن صدر الصدور                  لا صلوه ....الا بالحضور .

نمازی که ما را ارتقا نمی دهد ودرآن حضور قلب نیست همچون انباری است که در آن موش وجود دارد.

امام خمینی (ره) می فرمایند :عبادت دو رکن خیلی مهم دارد:

اخلاص :که باطن عمل ست اگر برای خدا کار کردیم خدا خود پاداش می دهد . چناچه آیه(9) سوره انسان که در شان اهل بیت نازل شده می  فرماید: (انما نطمعکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء ولا شکورا) . اهل بیت در تمام حالات اخلاص داشتند ودر این مورد نیز طعام خود را به مسکین وفقیر دادند وفرمودند از شما حتی تشکر زبانی هم نمی خواهیم .

تو بندگی چو گدایان به شرط مزد نکن           که خواجه خود روش بنده پروری داند

نمونه دیگری از اخلاص در عمل زمانی است که در جنگ احزاب هنگامی که هیچکس حاضر نمی شد با عمر بن عبدود بجنگد امام علی (ع) با تمام اخلاص ضربه ای به او زد که پیامبر (ص) در مورد آن ضربه فرمود:

(ضربه علی فی یوم الخندق افضل من عباده الثقلین). ضربه علی در روز خندق از عبادت جن وانس تا روز قیامت بهتر است .

حضور قلب :

 روایت معروفی در این زمینه است که می فرماید: ان اول ما یحاسب بالعبد بالصلوه . اولین چیزی که برای بنده به آن رسیدگی می شود نماز است . اگر نماز قبول شود بقیه چیزها هم قبول می شود.

امام صادق (ع) نیز در این زمینه می فرماید(نقل به مضمون ) نماز تا حدی قبول می شود که با حضور قلب همراه باشد بعضی ها نصف نمازشان بعضی یک سوم  آن... بعضی یک دهم آن وبعضی مانند لباس کهنه ای که ارزش ندارد پذیرفته می شود.

نماز بدون حضور قلب صحیح است اما قبول نیست . صحت با قبول شدن فرق دارد .اگر کسی احکام وشرایط نماز را درست ا نجام دهدنمازش صحیح است ورفع فرائض شده اما اگر حضور قلب نداشته باشد نمازش قبول نیست. مثل کسی که شراب بخورد وتا چهل روز نماز نخواند وبگوید صحیح نیست در صورتی که دهان را طاهر کند وشرایط نماز را بجا آورد صحیح است ولی قبول نیست .نماز بدون حضور قلب رفع تکلیف است.

بحث در مورد حضور قلب در نماز وعبادات است که مقدمتا در اهمیت حضور قلب مخصوصا در نماز مطالبی گفته شد.

چرا نمازی که (قربان کل تقی ) و(معراج المومن )است باعث تقرب ما به خدا نمی شود؟دلیل اصلی آن عدم حضور قلب است .

امام خمینی (ره) در کتاب سر الصلاه حضور قلب را به دو دسته تقسیم کرده

1- حضور قلب اجمالی : یعنی به کلیت نماز توجه کنیم عبادت در واقع ثنای خداست کسی که حضور قلب اجمالی برای او حاصل شده از ابتدا تا انتها به این نکته توجه دارد که در مقابل خداست و خدا را ثنا می کند .

2- حضور قلب تفصیلی :در این مورد نماز گزار وعبادت کننده معنی تک تک عبارات وکلمات را توجه دارد واز اول تا آخر توجه  دارد.

لذا امام (ره) حضور قلب تفصیلی را به چهار مرتبه تقسیم کرده :

1- شخص عبادت کننده فقط به معنای ظاهری وصورت ملکی عبادت نظر دارد وبه صورت ملکوتی توجه ندارد.

2- شخص عبادت کننده علاوه بر اینکه ظاهر عبادت را می داند از لحاظ عقل نیز برایش اثبات شده مثلا اینکه می گوید ستایش مخصوص خداست از لحاظ عقلی نیز برایش به اثبات رسیده است .

3- شخص عبادت کننده علاوه براینکه حقایق برایش از طریق عقل به اثبات رسیده این اثبات عقلی به دلش نیز سرایت کرده وتبدیل به ایمان شده است .

4- شخص عبادت کننده به مرتبه ای رسیده که حقایق اذکار برایش به صورت کشف وشهود است . اینکه امام علی (ع) می فرماید :خدایی را که نمی بینم نمی پرستم به همین مرتبه رسیده بود وبرای اینکه شبهه ای پیش نیاید فرمود : ( رای قلبی ربی ) با چشم دل خدا را می بینم .

امام (ره) در ادامه می فرماید : کسی که به مرتبه چهارم برسد و خداوند را با چشم دل مشاهده کند در عبادت به مرتبه دیگری می رسد که جزء همین مرتبه است و آن حضور قلب در معبود است .

موانع حضور قلب چیست ؟ علماء موانع حضور قلب را به دو دسته تقسیم کرده اند :

1- موانع خارجی : مثل بستن چشم در نماز که مکروه است چون باعث عدم حضور قلب می شود . البته شهید ثانی در این زمینه می فرماید: اگر کسانی که به خاطر ضعیف بودن نمی توانند حضور قلب داشته باشند وبا بستن چشم حضور قلب پیدا می کنند می توانند چشمان خود را ببندند .

همچنین آیت الله مکارم نیز در این زمینه می فرماید : اگر بستن چشمها فقط انحصار حضور قلب باشد( یعنی فقط با بستن چشم حضور قلب حاصل می شود) بعید نیست که مستحب باشد .

 پس عوامل خارجی وجود هر چیز در خارج که حواس ما را به خود جلب کند .

2- موانع داخلی : مثل حب دنیا . اگر دنیا در نظرما مهم تر از خدا باشد باعث عدم حضور قلب می شود پس باید به دنیا دل نبندیم وطهارت درونی داشته باشیم . اگر تزکیه ومراقبه نداشته باشیم حضور قلب حاصل نمی شود حضور قلب به اعمال قبل وبعد از نماز مربوط است .( مراقب اعمالمان در همه حال باشیم ).

در حدیث معراج آنجا که عاشق (پیامبر) ومعشوق (خدا) با یکدیگر خلوت کرده اند خداوند خیلی عاشقانه صدای پیامبر می زند و می فرماید : ای احمد همچون کودکان نباش که سبز وزرد وزرق وبرق را دوست دارند وهنگامی که غذای شیرین به او می دهند مغرور می شوند وهمه چیز را فراموش می کنند .

 از زندگی کودکان عبرت بگیریم همین که قرآن می فرماید:دنیا سرگرمی است حواسمان باشد در دنیا اسباب بازی به دست ما ندهند.

در ادامه حدیث می فرماید : اعبد الله کانک تراه ( خدا را عبادت کن گویی او رامی بینی ). وان لم تکن تراه فانه یراک ( اگر تو او را نمی بینی ولی او تو را می بیند).

زمانی که در برابر خدا می ایستیم تصور کنیم خدا در مقابل ما ایستاده پس حواسمان جمع باشد تا مقرب درگاه الهی شویم آن وقت است که (الصلاه معراج المومن )برای ما هم محقق می شود .

آیت الله شاه آبادی استاد عرفان امام خمینی (ره) نیز می فرماید : ذکر که می گویید ذکر شما مثل تلقین کردن برای بچه باشد و این ذکر را به قلب خود تلقین کنید اگر این طور باشید وذکر را با حواس جمع بگویید به مرحله ای می رسید که برایتان حضور قلب حاصل می شود .

جهت اطلاعات بیشتردرمورد تفسیر عبارات نماز به کتابهای :

سر الصلاه امام خمینی (ره)- اسرار الصلاه میرزا جواد آقای ملکی تبریزی و صلاه الخاشعین شهید دستغیب مراجعه کنید.

منبع:مجمع