همه اين سوگندها نشانه عظمت پايان شب و سحر است و آن موقع که تاريکي‌ها در حال تمام شدن و نور روشنى در حال بازگشتن است.

و در سوره مزّمّل، به دنبال همان توصيه شب‌ زنده ‌دارى و قرائت قرآن مي فرمايد: «إنّ ناشئة اللّيل هى أشدّ و طناً و أقوم قيلا؛ مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است.»

و دليل آن را در آيه 7 ميآورد که: « إنّ لک فى النّهار سبحاً طوي ؛ و تو را در روز، آمد و شدى دراز است.»

نتيجه اين که، نماز شب و شب زنده‌ دارى و قرائت قرآن در شب، دستور مؤکّد قرآن کريم است و باعث بيدارى قلب و تزکيه و تهذيب انسان مي‌شود.

خداوند در قرآن کريم مي‌فرمايد: «و هوالذي جعل لکم اليل لباسا و النوم سباتا...؛ او (خداوند سبحان) کسي است که شب را براي شما لباس (و پوشش) قرارداد و خواب را مايه استراحت و... شما قرارداد.»

کلمه «ليل» بيش از بيست بار در آيات قرآن کريم ذکر شده است و در اين آيه هم خداوند متعال به شب و فوايدي که انسا نها از اين نعمت خداوندي مي‌برند اشاره فرموده است. از آيه استفاده مي‌شود که شب بنابر مصالحي که براي انسانها داشته قرار داده شده است: «جعل لکم اليل لباسا...»

يعني: شب را براي پوشش شما قرار داد و اين کار هم فقط توسط پروردگار قادر متعال و بنابر حکمت و مصلحت و مهر و محبت بي‌بديل او انجام شده است.

و در جايي ديگر از قرآن خداوند مي‌فرمايد: «اناانزلناه في ليله القدر؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کرديم.

نزول قرآن در شب قدر بوده است و شب قدر شبي است که از هزار ماه يعني حدود 84 سال که يک عمر مي‌باشد، برتر است.

معراج پيامبر اسلام (ص) هم در شب اتفاق افتاده است: «سبحان الذي اسري بعبده ليلا من المسجدالحرام الي ...؛ پاک و منزه است خداوندي که بنده‌اش را در يک شب از مسجدالحرام به ...»

خداوند متعال به پيامبر اکرم (ص) سفارش فرموده‌اند که در شب به پا خيز و قرآن بخوان زيرا امرسنگين نبوت را بزودي بر تو القاء خواهيم کرد و بايد براي آن آماده شوي.

«يا ايها المزمل قم اليل الا قليلا نصفه اوانقص منه قليلا. اوزد عليه ورتل القرآن ترتيلا. انا سنقلي عليک قول ثقيلا ؛  نيمي از شب را يا کمي از آن کم کن. يا بر نصف آن بيفزا و قرآن را با دقت و تأمل بخوان زيرا ما به زودي سخني سنگين به تو القا خواهيم کرد.»

سپس در آيه بعد از عبادات شبانه به عنوان عباداتي بسيار ارزشمند ياد فرموده است: «ان ناثئه اليل هي اشد و طاوا قوم قيلا ؛ مسلماً نماز و عبادت شبانه پا برجاتر و با استقامت‌تر است و ...»

در قرآن کريم يک سوره به نام «الليل» يعني شب وجود دارد که در اين سوره خداوند سبحان به شب قسم ياد فرموده است: (واليل اذا يغشي). و قسم به شب وقتي جهان را بپوشاند. بسياري از بزرگان و عرفا در عرصه شب با ذکر و تلاوت قرآن و نماز و تهجّد و تفکر در آفرينش به درجات بالاي انساني رسيده‌اند. نه فقط رزق و روزي مادي دريافت کرده‌اند بلکه بر سفره‌هايي نشسته‌اند که سرشار از مائده‌هاي آسماني و روزي‌هاي روحاني بوده است و از اين رهگذر احتياجات مادي و معنوي دنيا و آخرت خويش را تأمين کرده‌اند:

«ان المتقين في جنات و عيون اخذين ما اتاهم ربهم انهم کانوا قبل ذالک محسنين. کانوا قليلا من اليل مايهجعون و بالاسحارهم يستغفرون ...؛ به يقين پرهيزکاران در باغهاي بهشت و در ميان چشمه سارها قرار دارند و آنچه پروردگارشان (از نعمت‌ها) به آنها بخشيده را دريافت مي‌کنند (زيرا در دنيا) از نيکوکاران بودند. آنها کمي از شب را مي‌خوابيدند و در سحرگاهان استغفار مي‌کردند و...»

سپس خداوند متعال به رابطه راز و نياز شبانه با گسترش و وسعت رزق و روزي اشاره مي‌فرمايند و دريچه‌اي از حق و حقيقت را به روي مؤمنان مي‌گشايند که بدانيد و آگاه باشيد که برخلاف آنچه تصور مي‌کنيد که روزي و وسايل امرار معاش شما در دست اين و آن يا در اين انبار و آن انبار است بدانيد که روزي شما در آسمان است و توسط خداوند متعال و بنابر مصلحت و حکمت او که بستگي به معنويت و شايستگي و اطاعت شما از حق و ظرفيت ظرف وجودتان دارد تقسيم مي‌شود:

«و في السماء رزقکم و ماتوعدن. فورب السماء والارض انه لحق مثل ما انکم تنطقون ؛ و روزي شما در آسمان است و آنچه به شما وعده داده مي‌شود سوگند به پروردگار آسمان و زمين که اين مطلب حق است همانگونه که شما سخن مي‌گوييد.»

«الحمدللّه ربّ العالمين و صلّى اللّه على سيّدنا محمّد و آله اجمعين لاسيّما بقيّة اللّه فى الا رضين و اللّعن الدّائم على اءعدائهم من الا ن إلى قيام يوم الدين»

يکى از امورى که بايد همه مسلمانان مورد عنايت قرار دهند، سحرخيزى و تهجّد و راز و نياز سحرگاهان است.

در قرآن کريم بيش از ده مورد، اين مسأله ياد شده و با عباراتِ گوناگون از سحرخيزان و شب زنده‌داران، تجليل و تمجيد شده است.

«تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ، فَلا تَعَلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما کانُوا يَعْلَمُون ؛ پهلوهاى آنان از بسترها، تهى مى‌شود و از جايگاه خودشان بر مى‌خيزند و پروردگارشان را از روى بيم و اميد مى‌خوانند و از آنچه به آنان داده‌ايم انفاق مى‌کنند، کسى نمى‌داند که به پاداش اعمال آنها چه چيزهايى که باعث چشم روشنى است، براى آنها ذخيره شده است.»

پس خوشا به حال کسانى که به وقت سحر استغفار کنند و شراب مهر به جام عشق در آن وقت بنوشند که خداوند فرموده: محبوب ترين مردم نزد من کسانى هستند که هنگام سحر از من آمرزش خواهند.

و در سوره قدر مي‌فرمايد: «انا انزلناه في ليله القدر ؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کرديم.»

نزول قرآن در شب قدر بوده است و شب قدر شبي است که از هزار ماه يعني حدود 84 سال که يک عمر مي‌باشد، برتر است.

در قرآن کريم يک سوره به نام «الليل» يعني شب وجود دارد که در اين سوره خداوند سبحان به شب قسم ياد فرموده است: «واليل اذا يغشي» و قسم به شب وقتي جهان را بپوشاند.

بسياري از بزرگان و عرفا در عرصه شب با ذکر و تلاوت قرآن و نماز و تهجد و تفکر در آفرينش به درجات بالاي انساني رسيده‌اند. نه فقط رزق و روزي مادي دريافت کرده‌اند بلکه بر سفره‌هايي نشسته‌اند که سرشار از مائده‌هاي آسماني و روزي‌هاي روحاني بوده است و از اين رهگذر احتياجات مادي و معنوي دنيا و آخرت خويش را تأمين کرده‌اند.

شب بهترين زمان براي تماشاي ستارگان و سياره‌ها و کهکشانها و مطالعات نجومي و پي‌بردن به رمز و راز ساير کرات و کهکشان‌ها است. در عرصه شب منظر بديع ستارگان و کهکشان‌ها براي هر انسان انديشمند و صاحب تفکري تماشاگه راز است:

«ان في... اختلاف اليل والنهار لايات لالي الالباب الذين يذکرون الله قياما و قعودا و علي جنوبهم و يتفکرون في خلق السماوات والارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار ؛ مسلماً در... اختلاف شب و روز نشانه‌هاي روشني براي خردمندان است. همان کساني که خدا را در حال ايستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابيده‌اند ياد مي‌کنند و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مي‌انديشند و مي‌گويند: بارالها! اينها را بيهوده نيافريده‌اي؛ منزهي تو، ما را از عذاب آتش نگهدار.»

خداوند در آيه‌هاي آخر سوره بني‌ اسرائيل مي فرمايد:

«و من اليل فتهجد به نافله لک عسى ان يبعتک ربک مقاماً محمودا ؛ به آنهايي که نماز شب ميخوانند و تهجد ميکنند من مقام محمود و پسنديده ميدهم.»

به شب بر خيز (اى محمد) و نمازگزار، اين افزونى است براى تو، اميد که خداوند تو را به ايستادن گاهى پسنديده بر پا دارد، که پيشينيان و پسينيان، تو را در آن کار (نماز نافله) بستايند.

مقام محمود چيست ؟

مقام محمود چنانکه از لفظش پيداست معنى وسيعى دارد که شامل هر مقامى که درخور ستايش باشد ميشود ولى مسلماً در اينجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العادهاى است که براى پيامبر در سايه عبادتهاى شبانه و نيايش در دل سحر حاصل مي‌شده است.

مفسرين در مورد مقام محمود گفته‌اند که اين مقام همان شفاعت کبراى پيامبر است.

اين تفسير در روايات متعددى نيز وارد شده است: در تفسير عياشى از امام باقر (ع) يا امام صادق (ع) ميخوانيم که در تفسير جمله «عسى ان يبعثک ربک مقاما محمودا» فرمود: «هى الشفاعة».

بعضى از مفسران کوشش کرده‌اند که از مفهوم خود آيه اين حقيقت را دريابند: آنها معتقدند که جمله «عسى ان يبعثک» دليل بر اين است که اين مقامى است که خدا در آينده به تو خواهد داد. مقامى است که ستايش همگان را برمى‌انگيزد، زيرا سودش به همگان ميرسد، (چرا که محمود در جمله بالا مطلق است و هيچگونه قيد و شرطى ندارد)

از اين گذشته حمد و ستايش در برابر يک عمل اختيارى است، و چيزى که واجد همه اين صفات باشد چيزى جز شفاعت عامه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم) نيست.

اين احتمال نيز وجود دارد که مقام محمود همان نهايت قرب به پروردگار است که يکى از آثارش شفاعت کبرى ميباشد.

گرچه مخاطب در اين آيه ظاهراً پيامبر (ص) است، ولى از يک نظر ميتوان حکم آن را تعميم داد و گفت همه افراد با ايمان که برنامه الهى روحانى تلاوت و نماز شب را انجام ميدهند سهمى از مقام محمود خواهند داشت، و به ميزان ايمان و عمل خود به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند يافت، و به همان نسبت ميتوانند شفيع و دستگير واماندگان در راه شوند.

زيرا مى‌دانيم هر مؤمنى در شعاع ايمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، ولى مصداق اتم و اکمل اين آيه شخص پيامبر (ص) است.

به همين دليل دوستان خدا هميشه از عبادتهاي آخر شب براي تصفيه‌ روح و حيات قلب و تقويت اراده و تکميل اخلاص نيرو مي‌گرفته‌اند.

در آغاز اسلام نيز پيامبر (ص) با استفاده از همين برنامه‌ روحاني مسلمانان را پرورش داد و شخصيت آنها را آن قدر بالا برد که گويي آن انسان سابق نيستند، يعني از آنها انسانهاي تازه‌اي آفريد مصمم، شجاع، با ايمان، پاک و با اخلاص و شايد مقام محمود که در آيات فوق به عنوان نتيجه‌ نافله شب آمده است اشاره به همين حقيقت نيز باشد.

بررسي رواياتي که در منابع اسلام در فضيلت نماز شب وارد شده نيز روشنگر همين حقيقت است؛

به عنوان نمونه: پيغمبر اکرم (ص) مي‌فرمايد:«خيرکم من اطاب الکلام و اطعم الّطعام و صلَّي بالليل و الناس نيام»

در سوره الزمر (آيه 9) آمده: آيا انسان ناسپاس بهتر است يا انساني که در دل شب سجده مي‌کند و خداي را سپاس مي‌گويد، و قنوت خوان است و او از وحشت عذاب آخرت به اميد رحمت خداوند برپا مي‌ايستد و نماز مي‌خواند.

و همچنين در سوره ذاريات (آيه 17) آمده است: آن پرهيزکاراني که بي‌گمان در بهشت مکان داده شده‌اند آنهايي هستند که شب‌ها کم مي‌خوابند و سحرگاهان به استغفار و طلب آمرزش مي‌پردازند. اين عبادات شب زنده‌دار شب را کم مي‌خوابند و به عبادت مشغول مي‌شوند، اما به عبادت خود مغرور نيستند و در هنگام سحر از خداوند طلب آمرزش مي‌کنند.

در سوره سجده (آيه 16) آمده است که: آنها پهلوهاي خود را از بستر گرم برمي‌گيرند، و از خوابگاه خوش دوري مي‌گزينند و خالق و ربّ خويش را مي‌خوانند و از ترس گناهان خويش به رحمت او چشم مي‌دوزند و از آن چيزي که خدا قسمت آنها کرده و روزيشان نموده است انفاق مي‌کنند.

(دو تفسير در روايات اسلامى وارد شده: تفسيرى به نماز عشاء و اشاره به اينکه مؤمنان راستين بعد از نماز مغرب و قبل از نماز عشاء به بستر نمىروند مبادا خواب آنها را بگيرد، و نماز عشايشان از دست برود زيرا در آن زمان معمول بوده که در آغاز شب به استراحت مي‌پرداختند و نماز مغرب و عشاء را طبق دستور استحباب جدائى ميان (نمازهاى پنجگانه) از هم جدا مىکردند و هر کدام را در وقت فضيلت خود بجا مي‌آورند. هرگاه بعد از نماز مغرب و قبل از وقت عشا مىخوابيدند ممکن بود براى نماز عشا بيدار نشوند).

در سوره مزمل (آيه 6) آمده است: خواندن آيات و نماز و راز و نياز کردن با خداوند و هم صحبت شدن با او در دل شب استوارتر و بهتر است.

در سوره دهر (آيه 26) آمده است که: خواندن آيات و نماز و راز و نياز کردن با خداوند و هم صحبت شدن با او در دل شب استوارتر و بهتر است.

در سوره آل عمران (آيه 17) آمده است که: اين بندگان، صابر و شکيبا در بلايا و سختي‌ها، راست گفتار و فرمانبر در هر حال و انفاق کنندگان از اموال و آمرزش خواهان در سحرگان. (پس بندگان واقعي خداوند هم صابرند و هم صادق و هم فرمانبر از امر خدايند و هم انفاق کننده و هم استغفار کننده در سحرگاهان و ما مي‌دانيم در نماز شب و در نماز وتر مستحب است هفتاد بار استغفار شود.

در سوره آل عمران (آيه 112) آمده است که: اهل کتاب همه يکسان نيستند، بلکه عده‌اي از آنها هستند که قيام به حق و ايمان مي‌کنند و پيوسته در اوقات شب آيات خداوند را تلاوت مي‌نمايند در حاليکه سجده مي‌نمايند.

در سوره فرقان (آيه 64) آمده است که: و آنان که براي رضاي پروردگار خويش شب‌ها يا در حال سجده هستند و يا اينکه ايستاده‌اند آنها شب را تا به صبح بيدارند و خدايشان را عبادت مي‌کنند.

در سوره المزمل (آيه 2) آمده است که: برخيز شب (براي عبادت و نماز) مگر اندکي (که در اين اندک فقط بخواب) نيمي از آن را يا کم کن از آن اندکي.

در سوره الفجر (آيه 3) آمده است که: سوگند به شَفع و سوگند به وَتر. (کلمات شفع و وَتر را معاني مختلفي کرده‌اند که از جمله معاني، شفع اشاره به نماز دو رکعتي و وَتر نماز يک رکعتي در اين فريضه الهي است.

در قرآن مجيد از پاداش بزرگ و نفيسي که خداوند به زاهدان شب عنايت مي‌کند، خبر داده، مي‌فرمايد: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما کانُوا يَعْمَلُون ؛ هيچ کس نمي‌داند که در ازاي کاري که انجام داده‌اند، چه (پاداش مهم) و چشم روشني‌اي براي آنها نهفته شده است.»

حضرت امام صادق (ع) در تفسير اين آيه شريفه فرمود: «ما مِنْ حَسَنَةٍ إِلاّ وَ لَها ثَوابٌ مُبَيَّنٌ فِي الْقُرْانِ إِلّا صَلاةُ اللَّيْلِ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ يُبَيِّنٌ ثَوابَها لِعِظَمِ خَطَرِها قالَ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ؛ هيچ کاري نيکي نيست جز آنکه پاداشش در قرآن بيان شده است مگر نماز شب که خداوند به خاطر عظمت شأن آن ثوابش را برملا نکرده و فرموده است: «فَلا تَعلَمُ نَفس»

ممکن است در اينجا اين سؤال پيش آيد که چرا پاداش عظيم نماز شب مخفي نگاه داشته شده است؟

اين سؤال را به سه شکل مي‌توان پاسخ داد:

1. کارهاي ارزشمند و عظيم چنان است که حقيقت آنها به سادگي قابل درک نيست، در عين حال پنهان داشتن پاداش آنها نشاط انگيزتر است.

2. قرّة‌العين و چشم روشني، آن قدر بزرگ و گسترده است که دانش انسان از رسيدن به تمام خصوصيات آن ناتوان است.

3. چون «نماز شب» مخفيانه و دور از چشم ديگران انجام مي‌گيرد، پاداش آن نيز پنهان و دور از چشم مردمان است. منبع: تبیان استان تهران