برگزاری آیین‌های عزاداری حسینی(ع) هر ساله بازتابی واژگون در رسانه‌های خبری غرب پیدا می‌کند که اگرچه تکراری است اما بازخوانی دوباره آن می‌تواند زمینه‌ساز اصلاح برخی رویکردهای افراطی باشد که در سال‌های اخیر از سوی رهبر معظم انقلاب بارها درباره آن هشدار داده شده است. رویکرد رسانه‌ای برخی بنگاه‌های خبری غرب در بازتاب گسترده عزاداری طیف محدودی از شیعیان که در قالب دسته‌های قمه‌زنی برگزار می‌شود باید مورد توجه واقع شود.

رسانه‌های خبری همچون رویترز، یاهونیوز، بی‌بی‌سی، ای‌بی‌سی و ... علاوه‌بر انتشار گزارش‌های تصویری پرشمار از مراسمات قمه‌زنی ذیل عنوانی همچون «فستیوال عاشورا» این گزارش‌ها را تبدیل به اخبار تاپ صفحات اصلی خود کردند تا به زعم خود مخاطبان جهانی را در جریان یکی از مهمترین رویدادهای خبری گذاشته باشند.

نتیجه جسجوی عبارت «ashura» در گوگل در روز عاشورا

نکته مهم در تحلیل این رفتار سوء رسانه‌ای این است که از نظر آماری و با اشراف بر واقعیت‌ آیین‌های عاشورایی برگزار شده در نقاط مختلف جهان اسلام آنچه تحت عنوان «فستیوال عاشورا» در این رسانه‌ها منعکس می‌شود تنها بخش کوچک و ناچیزی از جریانی عظیم است که فرم و محتوای اصیل آن نسبتی با این تصاویر خون‌آلود و در مواردی حتی مشمئزکننده ندارد.

همانطور که اشاره شد رویکرد جهت‌دار و هدفمند رسانه‌های غربی در اینگونه انعکاس دادن یک آیین شیعی نه تنها تازه نیست که دیگر می‌توان آن را به‌عنوان رفتار طبیعی این جریان رسانه‌ای توصیف کرد اما سوی دیگر میدان لزوم توجه به الزامات خنثی‌سازی این رویکرد است.

عاشورا؛ رسانه شیعه

بهره‌مندی از پیام عاشورا و استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ای این حماسه بزرگ در تاریخ تشیع همواره مورد تأکید علما و بزرگان دین بوده‌است. مفهومی که هشدار درباره آن همواره مدنظر و مورد تأکید مقام معظم رهبری هم بوده‌است. به‌عنوان مثال ایشان در سال 68 در سخنانی تصریح کرده‌اند: «چرا امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند که هر کس یک بیت شعر درباره‌ حادثه عاشورا بگوید و کسانی را با آن بیت شعر بگریاند، خداوند بهشت را بر او واجب خواهد کرد؟ چون تمام دستگاه‌های تبلیغاتی، برای منزوی کردن و در ظلمت نگهداشتن مساله عاشورا و کلا مساله اهل‌بیت، تجهیز شده بودند تا نگذارند مردم بفهمند چه شد و قضیه چه بود. تبلیغ، این‌گونه است.»

مقام معظم رهبری از همان روز تاکنون هرآنجا که اشاره‌ای به حادثه عاشورا داشته‌اند بر لزوم بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه‌ای و انتقال مفاهیم جاودانه این حماسه هم تأکید کرده‌اند و این رویکردی است که همواره و از سوی قاطبه علمای شیعه مورد توجه بوده‌است.

آیا آنچه امروز به‌‌عنوان اصلی‌ترین دستاویز رسانه‌های غربی در انعکاس گسترده تصاویر خون‌آلود دسته‌های قمه‌زنی در دستور کار قرار داده‌اند را نمی‌توان مصداق «وهن» دانست؟ آنچه جریان‌های رسانه‌ای غرب از محرم و آیین‌های عاشورایی مخابره می‌کنند تا چه اندازه منطبق بر ماهیت رسانه‌ای عاشورا برای بازشناسی باورهای تشیع در سطحی جهانی است؟

رسانه و جلوگیری از انحرافات مذهبی

اسماعیل قدیمی - مدرس علوم ارتباطات اجتماعی - درباره‌ی اینکه چطور می شود انحراف‌های عزاداری را کمرنگ‌ کرد و رسانه‌ها چگونه می‌توانند در حفظ و انتقال این میراث معنوی نقش‌آفرینی کنند؟ گفت: وسایل ارتباط جمعی به طور کلی چهار وظیفه دارند؛ یکی از این وظایف وظیفه خبررسانی یا دادن اطلاعات از محیط‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... به عامه مردم و آگاه کردن مردم از مسائلی است که رخ می‌دهد و تصمیماتی که در زمینه‌های مختلف گرفته می‌شود.

وظیفه دیگر وسایل ارتباط جمعی این است که رویدادها را بشکافند، تجزیه و تحلیل کنند و عوامل آشکار و پنهان آنها را مشخص کنند. سومین وظیفه وسایل ارتباط جمعی نیز انتقال میراث فرهنگی است که نوعی وظیفه آموزشی به حساب می‌آید. وظیفه دیگر هم بحث تفریح و سرگرمی است.

کاری که وسایل ارتباط جمعی در این زمینه می‌توانند انجام دهند این است که طرح موضوع کنند. یعنی وقتی می‌بینند این مسئله در جامعه وجود دارد و نهادها و سازمان‌های متولی به دلایل مختلف نمی‌توانند وظایفشان را به درستی انجام دهند، با طرح موضوع از کارشناسان دعوت کنند که در این زمینه اظهار نظر کنند و به طور کلی در پروسه‌های درازمدت، مستمر و منظم موضوع را طرح کنند و به اصلاح این قضیه بپردازند.

این مدرس ارتباطات در ادامه گفت: قطعا و یقینا وسایل ارتباط جمعی در این زمینه، یعنی در زمینه اصلاح آنچه تحت عنوان میراث فرهنگی در دست مردم است، وظیفه پیدا می‌کنند. استفاده از کارشناسان، رواج انتقاد و ترویج فرهنگ‌سازی در این زمینه از اقداماتی است که رسانه‌ها می‌توانند انجام دهند. در این زمینه وسایل ارتباط جمعی می‌توانند نقش‌های خیلی جدی و عمده‌ای از طریق دعوت کارشناسان، طرح مباحث انتقادی و فرهنگ‌سازی نقد ایفا کنند. وسایل ارتباط جمعی گاهی رویه‌های نقد و فرهنگ‌سازی را رواج می‌دهند.

او افزود: در واقع رسانه‌ها باید از طریق مصاحبه، تهیه گزارش، تجزیه و تحلیل، تحقیق و... همه کارهای لازم را انجام دهند. وسایل ارتباط جمعی می‌توانند به مرور زمان این موضوع را به عنوان یک رسالت برای خود تعریف کنند و آن را با استفاده از استادان نقاد دانشگاه و حوزه علمیه پیگیری کنند. خود مقام معظم رهبری هم همیشه وقتی با مداحان دیدار می‌کنند، به آن‌ها می‌گویند از روی مقتل بخوانید.

قدیمی اضافه کرد: رسانه‌ها باید حساسیت‌های فکری و ایمانی مردم را در نظر بگیرند و طوری مسائل را مطرح کنند که باعث بروز حوادث و درگیری‌ها نشود، وگرنه به جای تأثیر مثبت، آثار منفی در پی خواهد داشت. طرح مسائل انتقادی، مطرح کردن دیدگاه‌های بنیادی برای اصلاح رویه‌های رفتاری، فکری و نگرش مردم حساس‌ترین کاری است که در برهه تاریخ امروز ما بر عهده وسایل ارتباط جمعی گذاشته شده است. اگر با افراط‌گری‌ها، سوءتعبیرها و انحراف‌ها به صورت ریشه‌ای برخورد نشود، که رسانه‌ها باید پیشگام این قضیه باشند؛ مسلما بسیاری از افراطگری‌ها، تصمیم‌گیری‌های غلط، سوءظن‌ها و مسائل و مشکلات عمومی و اخلاقی ما همچنان ادامه پیدا خواهد کرد، چراکه ما یک امر بسیار مهم اجتماع انسانی مدرن را فراموش کرده‌ایم: نقد کردن و اصلاح کردن.

همان‌طور که آقای شریعتی و شهید مطهری به این موضوع اشاره می‌کردند و همان‌طور که خود مقام معظم رهبری در عاشورای چند سال پیش به صراحت گفتند از روی مقتل بخوانید. یعنی صریحا گفتند که از هر گونه تحریف، انحراف، زیاده‌گویی و حشو و زوایدی که اصل را زیر سوال ببرد، باید پرهیز کرد.

وسایل ارتباط جمعی باید به صورت منسجم و متحد با هم یک حرکت پالایشی ایجاد کنند که این ارزش‌ها به ارزش‌های جهانی تبدیل شوند. رسانه های داخلی با کمی دقت نظر بیشتر و تولید برنامه هایی که با پژوهش و مبتنی بر واقعیات و اهداف اصلی قیام عاشورا ساخته می شود می توانند نقش مهمی در رساندن پیام عاشورا داشته باشند و از به وجود آمدن برخی تحریفات جلوگیری کنند.  برگرفته از تبیان