از جمله ویژگی هایی که حضرت برای اهل ذکر بر می شمارند، محاسبه نفس و بررسی رفتار خویش است.

ضرورت و اهمیت محاسبه نفس بر کسی پنهان نیست و نگاهی اجمالی به آیات و روایات فراوانی که در این زمینه وارد شده، ضرورت و جایگاه حیاتی آن را برای ما آشکار می سازد.

علمای اخلاق نیز اکیدا سفارش اند که انسان در پایان هر روز به بررسی و محاسبه رفتار خویش بپردازد و بنگرد به وظایف الهی و واجباتی که بر عهده او بوده عمل کرده یا نه.

اگر پس از بررسی پی برده که به وظایف خویش عمل کرده است و رفتارش بر طبق موازین شرع بوده است، خداوند را سپاس گوید که توفیق انجام وظایف را به او عنایت کرده است و سعی کند در روزهای بعد همان مسیر سالم و صحیح را ادامه دهد؛ اما اگر به وظایف الهی خویش عمل نکرده، یا آنها را ناقص انجام داده و به لغزش و انحراف آلوده گردیده است، سعی کند با انجام اعمال نیک و مستحبات، به خصوص نمازهای نافله، کاستی ها را جبران کند و در برابر ترک وظایف الهی و انجام معصیت خداوند، خویشتن را سرزنش کرده استغفار نماید تا خداوند از گناهانش در گذرد.

درباره اهمیت محاسبه نفس امام کاظم علیه السلام می فرمایند: " لیس منا من لم یحاسب نفسه فی کل یوم فان عمل حسنا استزاد الله و ان عمل سیئا استغفر الله منه و تاب الیه" 1 از ما نیست کسی که هر روز حساب خود را نرسد پس اگر عمل نیکی انجام داده از خداوند زیاد شدن اعمال خیر را طلب کند و اگر کار بدی مرتکب شده، از خداوند آمرزش بخواهد و به سوی او بازگشت کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به اصحابشان می فرمایند: " الا انبئکم باکیس الکیسین و احمق الحمقاء؟ قالوا بلی یا رسول الله. قال: اءکیس الکیسین من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت، و اءحمق الحمقاء من اتبع نفسه هواء و تمنی علی الله الامانی" 2 آیا شما را از زیرک ترین زیرکان و نادان ترین نادانان آگاه نسازم؟ اصحاب گفتند: بله، ای رسول خدا. حضرت فرمود: زیرک ترین انسان ها کسی است که به حساب نفس خویش رسیدگی کند و برای پس از مرگ خویش عمل کند، و احمق ترین احمق ها کسی است که پیرو هوای نفس خویش باشد و پیوسته آرزوهای خود را از خداوند در خواست کند.

شب زمانی برای حساب کشیدن از نفس

شب که موقع محاسبه است، و آن عبارت است از این که حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدایِ خود کردی که آیا بجا آورد (ی)؟ و با ولیّ نعمت خود در این معامله جزئی خیانت نکردی؟

اگر درست وفا کردی، شکرِ خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی، و خداوند إن شاءاللّه تو راهنمایی می کند در پیشرفت امور دنیا و آخرت، و کار فردا آسان تر خواهد شد. چندی به این عمل مواظبت کن، امید است ملکه گردد از برای تو، به طوری که از برای تو، کار خیلی سهل و آسان شود، بلکه آن وقت لذّت می بری از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصی در همین عالم، با این که اینجا عالَم جزا نیست، لذّت می بری، و جزای الهی اثر می کند و تو را مُلْتَذّ می نماید. و بدان که خدای تبارک و تعالی تکلیف شاقّ بر تو نکرده، و چیزی که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست. بر تو تحمیل نفرموده، لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه می دهند، و اگر خدای ناخواسته در وقتِ محاسبه دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی، از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط، قیام کنی، و به این حال باشی تا خدای تعالی ابواب توفیق و سعادت را بر روی تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیّت برساند.

پس ای عزیز! در کارهای خود دقیق شو و از نفس خود در هر عملی حساب بکش و او را در برابر هر امری، إستنطاق کن که آیا إقدامش در خیرات و برای امور شریفه برای چیست؟ دردش چیست که می خواهد از مسائل نماز شب سۆال کند؟ یا أَذکارِ آن را تحویل بدهد؟ می خواهد برای خدا مساءله بفهمد یا بگوید؟ یا می خواهد خود را از اءهل آن قلمداد کند؟ چرا سفر زیارتی که رفته با هر وسیله است به مردم می فهماند؟ حتّی عددش. چرا صدقاتی را که در خفا می دهد، راضی نمی شود که کسی از او مطلّع نشود؟ به هر راهی شده، سخنی از آن بمیان آورده، به مردم ارائه می دهد.

ولی بدان که خدعه های نفس امّاره و شیطان داخلی و خارجی زیاد است و چه بسا انسان را با اسم خُدا و اسم خدمت به خلق خُدا از خدای باز می دارد و به سُوی خود و آمال خود سُوق می دهد. مراقبت و مُحاسبه نفس تشخیص راه و خودخواهی و خداخواهی از جُمله منازل سالکان است. خداوند ما و شما را در آن توفیق دهد.

اگر در شب و روز چند دقیقه ای به حسب اقبال قلب و توجه آن - یعنی به مقداری که قلب حاضر است - نفس را محاسبه کند در تحصیل نور ایمان، و از آن مطالبه نور ایمان کند، و آثار ایمان را از آن جستجو کند، خیلی زودتر به نتیجه می رسد، ان شاءالله.

هر شخصی باید خودش را محاسبه کند. یکی از مناطق سیر، محاسبه آدم است. نوع انسان مراقبت از خودش بکند در روز مشغول عمل است که خلاف نکند، شب هم که، آخر شب هم که می رود منزل از خودش محاسبه کند، مثل یک کسی که از او استنطاق می خواهد بکند، بازرسی می کند، خودش بازرسی کند ببیند که امروز چه کرده است. شما از خودتان هر شب بازرسی کنید و ببینید با این صندوق چه عمل کردید.

یکی از اموری که حتی در امراض مۆثر است تلقین است که مریض به خودش و یا دیگری به او تلقین می کند که خوب می شوی، این وقتی مکرر شد در نفس انسان اثر می گذارد در موعظه هم همین طور است، انسان باید هم خودش را موعظه کند و هم در معرض موعظه واقع بشود. هیچ انسانی نیست که محتاج به موعظه نباشد منتها انسان های بالا واعظشان خداست و انسان های بعد واعظشان آنها هستند تا برسد به آخر، تا برسد به ما، ما خودمان احتیاج به موعظه داریم و موعظه چندین ساله در خود من باز تاثیر بسزا نکرده است ... این برای این است که در باطن انسان، شیطان بزرگی است که ایستاده است تا انسان را به هلاکت برساند، تمام همّش این است که انسان را بدون ایمان از اینجا بیرون کند و ما از گرفتاری به این عواقب سوء به خدا پناه می بریم.

اگر کسی مراقب حال خودش باشد، توجه به مسائل انسانی داشته باشد، با مراقبت و با اینکه خودش را محاسبه کند، اگر در - فرض کنید - مجلس یا در جای دیگر یک روزی گذشته است که در آنجا مسائلی پیش است شب برود حساب کند ببیند که واقعاً اینکه من امروز گفتم مبداء این چی بود، یک مبداء شیطانی داشت یا مبداء الهی داشت، اگر محاسبه کند آدم شب از خودش و خودش را در محاسبه قرار بدهد که امروز تو این صحبت را کردی، این مبداء، مبداء شیطانی بوده است نه مبداء انسانی و الهی، ممکن است کم کم دنبال این برود که اصلاح کند و اگر این کار را نکند و همان رویه را تعقیب بکند، هیچ بعید ندانید که یک نفر زاهد، عابد، مسلمان، همه چیز، یک انسان فاسد شقی ای از کار درآید، ماءمون نیست هیچ کس.

ای عزیز! قدری از حال غفلت بیدار شو و در امر خود تفکّر کن و صفحه اعمال خود را نگاه کن. بترس از آنکه اعمالی را که به خیال خودت، عمل صالح است از قبیل نماز و روزه و حجّ و غیر آن، خود اینها اسباب گرفتاری و ذلّتت نشوند در آن عالم، پس حساب خودت را در این عالم تا فرصت داری بکش و خودت میزان اعمالت را برپا کن و در میزان شریعت و ولایت اهل بیت اعمال خود را بسنج و صحّت و فساد و کمال و نقص آن را معلوم کن و آنها را جبران کن تا فرصت هست و مهلت داری و اگر در اینجا خود را محاسبه نکنی و حساب خودت را درست نکنی در آنجا که به حسابت رسیدگی می شود و میزان اعمال برپا می شود مبتلا به مصیبتهای بزرگ شوی. بترس از میزان عدل الهی و به هیچ چیز مغرور مباش و جدّ و جهد را از دست مده.

پی نوشت ها:

1- اصول کافی، ج 2، ص 453

2- بحارالانوار، ج 70، باب 45، روایت 16

فرآوری: زهرا اجلال *بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان