یکی از مباحث مهم در مورد عقل، بحث آفت ها و آسیب های آن است. در واقع یک شخص خردمند باید بداند چه چیزی عقل او را تحت تاثیر قرار می دهد. چه عاملی بر روند عقلانیت انسان تاثیر سوء و مخرب می گذارد. باید بداند چه چیز و یا چه چیزهایی عقل شخص را تخریب می نماید تا نسبت به آن به درستی موضع گیری نماید.

عقل همانند خیلی چیزها می تواند تحت تاثیر نیروهای بیرونی و درونی قرار بگیرد. در واقع یکی از علل عدم کمال عقل در معرفت و شناخت را می توان همین تاثیرپذیری آن دانست. عقل مشوب و متاثر نمی تواند ابزار کامل و مطمئنی برای رسیدن به مقصد و مقصود آفرینش باشد و نمی توان از آن به عنوان تکیه گاه بدون خطا استفاده نمود.

در روایات نورانی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام مواردی از آفت های عقل شمرده شده است. در واقع اموری در تخریب و انحراف عقل و تعقل مورد اشاره است که ذیلاً بیان می شود.

1- طمع و آزمندی:

یکی از غبارهایی که بر صفحه عقل و خرد انسان می نشیند و باعث تکّدر آن می گردد، طمع ورزی و آزمندی است. هر قدر طمع انسان (به معنای زیاده خواهی و سیری ناپذیری نفس) بیشتر شود، شاهد افول بیشتر عقلانیت در انسان می شویم. می توان گفت: طمع به عنوان مهمترین شاخصه حیوانات هرگاه زیاد شود، عقلانیت که مهمترین شاخصه انسانیت است را مستقیماً تحت تاثیر قرار می دهد.

حضرت امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند:

اَکثَرُ مصارع العقول تَحتَ بروق المَطامع [1] ؛ قربانگاه اندیشه ها، زیر برق آرزوهاست.

آرزوهای بلند و بالا و دور و دراز، مهلک آدمی است. اساساً بلند پروازی با عاقبت اندیشی و آینده نگری فرق می کند. طمع ورزی با کمال طلبی تفاوت بینادی و مبنائی دارد.

در واقع کمال طلبی و آینده نگری، آرزوهای توأم با اصول عقلانی و منطقی است. اما بلند پروازی آرزوهای بی معیار و صرفاً برخواسته از احساسات است.

2- خودپسندی و خودبزرگ بینی:

یکی دیگر از آفت های عقلانیت و خردورزی این است که انسان در وجود خود دچار عُجب و خودپسندی باشد. روایات گوناگونی در مذمّت اعجابِ به نفس و خود بزرگ بینی نقل شده است. امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند:

العُجبُ رأس الحِماقَه ؛ عُجب راس و ریشه حماقت و کوته فکری است.

در واقع انسان باید خیلی احمق باشد که بخواهد وجود فانی خود را که سراسر ضعف و ناتوانی است، دارای ارزش و بهایی بداند و به وسیله آن درگیر خودبینی و خودپسندی شود. به وضوح می بینیم که خودنگری و خودبینی آسیب های کلانی را بر پیکره آدمی می زند. در روایتی حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: نابینا را به اذن خدا بینا نمودم، مریض ها را به اذن خدا شفا بخشیدم، ولی نتوانستم احمق را صددرصد اصلاح نمایم. پرسیده شد حماقت چیست و احمق کدامست؟ فرمودند: کسی که نسبت به خود و رای خود عُجب داشته باشد، کسی که فضل و فضیلتی را در خود خلاصه بیند. [2]

یکی از عللی که می توان عُجب را مایه آفت گذاری عقل دانست، این است که فرد خودبین به علت غرور درونی اش حاضر به کسب علم و معرفت و فراگیری نیست. نتیجتاً عقل و خرد او راکد و ساکن می ماند.

حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام می فرمایند: اَلاعجابُ یَمنَعُ الازدیاد[3] ؛ عجب و خودپسندی مانع از زیاد شدن عقل و علم و پیشرفت می گردد.

البته گفتنی است که خود عجب هم درجاتی دارد و برای آن اقسامی متصور است. از آن جمله این که اعمال زشت و ناپسند انسان تزیین می گردد و شخص گمان می کند که کار نیکی انجام داده است، و یا اینکه بنده به پروردگارش ایمان می آورد. اما با این ایمان بر پروردگارش منّت می گذارد.[4]

به هر حال هم عُجب عقل را بیمار می کند و هم عقل سلیم و آینده نگر زیر بار عجب نمی رود. چرا که عقل بصیر و دوراندیش می داند عاقبت و فرجامش کجاست؟

به قول امام صادق علیه السلام:

اِن کان المَمَرُّ علی الصراطِ حَقّاً فالعُجبُ لِماذا؟[5] ؛ اگر عبور از پل صراط حتمی و یقینی است؛ پس عجب و خودپسندی برای چه؟

3- همنشینی با دونان:

یکی دیگر از چیزهایی که عقل را مورد آسیب قرار می دهد ملاحظه نکردن هم نشینان و هم صحبتان است. فرد عاقل معمولاً با شخص عاقل تر از خود یا حداقل همچون خود می نشیند چرا که می داند هم نشینی با افراد کم خرد و کم عقل در میزان عقلانیت و همین طور شخصیت او تاثیر مخرّب خواهد داشت.

امیر کلام حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

مَن صَحِبَ جاهِلاً نَقصَ مِن عَقلِهِ[6] ؛ هر کس با فرد جاهل و نادان هم نشین شود از عقل او کاسته خواهد شد.

در بیانی دیگر از جان رسول، زوج بتول حضرت امیر علیه السلام می خوانیم که:

مَن تَرَکَ الاستماع مِن ذوی العقول ماتَ عَقلُهُ [7]؛ هر کس که شنیدن و درک محضر خردمندان را ترک نماید عقل او هلاک خواهد شد.

می بینیم که در این روایت تعبیر شدیدتر است. در حدیث قبل خواندیم که فرد دچار نقص عقل می گردد. و از درجه کمال می افتد ولی در این روایت حضرت می فرمایند: عقل او می میرد.

مجالست و هم نشینی نه تنها در میزان عقل افراد موثر است، بلکه در ایجاد ابعاد انسانی و رویش همچنین ریزش صفات حیوانی موثر است. در بیانی نورانی می خوانیم:

المرءُ علی دین خلیله؛ دین انسان متاثر از دین دوست اوست.

و یا: مُجالَسَهُ اَهلِ الهوی مَنسأةٌ للایمان؛ هم نشینی با اهل هوی و هوس موجب فقد و فقر و زوال ایمان خواهد شد.

علیرضا مهدوی شاهرودی

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

پی نوشت ها:

[1]  نهج البلاغه حکمت 219

[2]  کتاب اختصاص ، ص 1221

[3]  نهج البلاغه، حکمت 167

[4]  اصول کافی، ج2، ص 313

[5]  امامی شیخ صدوق، 16/5

[6]  کنز الفواید- کراجلی، ج 1 ، ص 199

[7]  همان .