دوری از اندیشه‌های متحجرانه و رفتارهای افراطی در گرو شناخت صحیح انسان از خود وپیرامون خود است.

وقتی به نهان خود بازمیگردیم، سه نیروی توانمند را می یابیم که در برابر تحجر وافراطی گری حضور دارد.

کسانی که درمرحله اندیشه و در مقام رفتار به تحجر و افراطی گری سوق داده شده اند این سه نیروی حافظ امنیت روحی ودینی وعقلانی را اسیر امیال متحجرانه خود کرده اند!

نیروهای حافظِ اندیشه ، شخصیتِ اخلاقی و معنویِ انسان؛

اول ) فطرت

«فطرت» مهمترین نعمت الهی است که همه انسانها از آن بهره‌مندند و هیچ کس خالی از فطرت نیست و این «فطرت» همان ترسیم کننده اصلی ساختمان خلقت بشری است و متمایل به «حق و حقیقت» است.

ووقتی «فطرت» مهمان " قرآن و عترت" و نیز هماهنگ با "عقل" شد شکوفا می‌شود و آدمی از «تحجر» و «تندروی» نجات می‌ یابد.

اما اگر همین «فطرت» با همه خاستگاهش ، دستخوشِ «جهالت» گردد ، دفن میشود و توهماتِ خرافی و باروهای نابخردانه جای او می نشیند! ونتیجه اش این میشود ؛ آنچه حق نیست را حق پنداشته و سخت بر آن پای می‌فشرد.

روشن است که هر گونه تندروی و افراطی گری و دگم اندیشی با فطرت سرناسازگاری دارد.

دوم ) دین

دین عامل مهمی دیگری است که با توجه به قدرتی که دارد آمده تا بر شخصیت و حریت آدمی صحه گذاشته و او را از تندی ها و افراط بر حذر دارد.

در قرآن شریف به عنوان اساسی ترین منبع دین آیات زیادی در باب مسلک تحجر و دگم اندیشی و افراطی گری آمده است که مصادیق متعددی از دخترکُشی تا بت پرستی دارد. 

در تمام آن ها نقطه تمسکِ توهم زدگان افراطی به "نیاکان" است!

قوم حجاز بصراحت میگویند ما به نیاکان مان اقتداء میکنیم ! «اناوجدنا آباء علی امه وانا علی اثارهم مقتدون»(زخرف/۲۳)

این منطق باطل در مورد اهل فحشاء و گناه هم مطرح است که نیاکان ما چنین کردند و ما هم انجام میدهیم : «وجدناعلیها آباءنا»(اعراف/۲۸) 

قرآن شریف در پاسخ به همه این تحجر و افراطی گری متذکر می‌شود که این منطق شما درست نیست و رها کنید: «لاتتخذوا »(توبه/۲۳) چرا که اگر نیاکان شما از نعمت عقل و هدایت بی‌بهره بوده‌اند ، شما هم باید راه آنان را پیش گیرید!؟. 

«لوکان آباؤهم لایعقلون شیئا ولایهتدون»(بقره/۱۷۰)

وقتی پایان کارشان به دوزخ میرسد باز هم تحجر و افراطی گری خود را نسبت به نیاکان و بزرگان قومشان میدهند و مى‌ گویند : پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خویش را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند ؛"انااطعناسادتناوکبراءنا"(احزاب ۶۷)‌

در بخش دین وقتی متوجه سیره رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) می شویم صدها روایت و حکایت را میبینیم که آنان با متعصبان و متحجران بصورت صریح مبارزه کرده اند که نمونه های آن در ابواب مختلف فقهی مانند طهارت، حج، جهاد و .. دیده میشود که ذکر آن در قامت یک مقاله نیست.

اما آنچه به عنوان ضابطه میتوان آن را آموخت این است؛ از آن رهگذر که آدم های افراطی دارای تندی ، قهر ، قطع ارتباط و ایجاد فاصله و نهایتاً درگیری هستند؛ آموزه رسول رحمت(ص) به پیروانش درمحبت و برادری و بزرگواری است و اینها چیزهایی است که در قاموس وجود این قماش اصلا دیده نمیشود!

پیامبر در مقام بیان شبیه‌ترین مردم بخود ، سخن از محبت های برادرانه دارد؛ «اشدکم حباً لاخوانه فی دینه..»(کافی۲۴۰/۲) این مهم درست همان چیزی است که متحجران وافراطی گرایان یک لحظه آن را نه باور دارند و نه پای بند آن هستند! چون باتئوری های متوهمانه آنان که غیر خود را بی دین و بی غیرت میدانند قابل جمع نیست! گویا این بیان ،بیان امام علی(ع) نیست و یا متوجه آنان نمیشود که فرمود : «شیعتنا... سلم لمن خالطوا»(کافی۲۳۶/۲) یعنی ؛ فردی که باشیعیان ما در ارتباط است در امنیت از اوست و هیچ خطری از ناحیه شیعیان ما کسی را تهدید نمیکند.

سوم ) عقل

عقل این نعمت بی بدیل خدا برای فهم درست و تشخیص صحیح و رفتار سنجیده آمد تا جلوی هر گونه افراط و تعدی و تندروی را مسدود کند.

دامنه بحث در این بخش نیز بسیار وسیع است و اجازه دهید فقط به یک زاویه آن اشاره شود.

از مبانی روشن عقل؛ این است که «عدل» حسن است و «ظلم» قبیح است و از «عدل» بالاتر «احسان» است که،احسن است و لذا در سوره نحل/۹۶ «عدل» و «احسان» در کنار هم آمده است.

اگرانسان تندرو و افراطی یک لحظه در خود فرو رودکه آیا آنچه من میکنم به مقتضای عدل و احسان است؟ سریع از اندیشه های متحجرانه و رفتارهای متوهمانه فاصله خواهد گرفت.

مهم این است که آنان که احساسات و باورهای آدم ها را تحت سلطه دارند تا متحجر وتندرو بپرورانند، بجای اجازه تعقّل، از زیر دستان خود تعبّد میخواهند و بس! زیردستان هم اجابت کرده و به تعبیر زیبای استاد مطهری پذیرای «گوسفند صفتی هستند».

دامنه بحث وسیع است این مقدارمیتواندزمینه تحقیق وپژوهش اهل فکرباشد.

*جماران