ژئوپلتیکال المانیتور با انتشار یادداشتی نوشت: با شدت گرفتن بحران کمبود منابع آب در سراسر جهان، اولین نشانه‌های بحران آب آغاز شده است. در خاورمیانه، جایی که هر قطره آب مسئله‌ای حیاتی است، آلوده شدن رودخانه ارس نه تنها یک فاجعه زیست‌محیطی است بلکه یک خط کشی ژئوپولیتیک نیز به شمار می‌رود.

در میان تغییرات جغرافیایی در ارمنستان و ایران، سرنوشت منبع آبی حیاتی از یک منبع مشترک و ضروری به ابزاری برای مانورهای استراتژیک تبدیل شده است. آلودگی این رودخانه اکنون به یک مسئله بسیار جنجالی تبدیل شده که خطرات اولویت دادن به پیروزی‌های سیاسی بر مراقبت‌های زیست‌محیطی بلندمدت را نشان می‌دهد.

چالش‌های ارس

رودخانه ارس که از کوه‌های ارزروم در ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از ایران، آذربایجان و ارمنستان عبور می‌کند، منبع آبی حیاتی است که به حدود ۲۰ میلیون نفر آب می‌رساند. اما تخلیه مواد شیمیایی، صنعتی و حتی زباله‌های رادیواکتیو به این رودخانه، استفاده از آن را برای کشاورزی و تأمین آب شرب تهدید می‌کند.

این مشکل زمانی جدی‌تر می‌شود که بحث‌هایی برای انحراف آب رودخانه ارس به منظور تأمین آب شرب تبریز و شهرهای کوچکتر اطراف آن در جریان است که نگرانی‌های جدی در مورد ایمنی و کیفیت آب مصرفی برای عموم مردم ایجاد می‌کند. برای سال‌ها، رودخانه ارس به آرامی یک راز سمی را حمل کرده است. بیش از ۵۰ مطالعه دولتی و علمی نشان داده‌اند که سطوح بالایی از ۵۹ فلز سنگین در طول رودخانه وجود دارد. یک مطالعه در سال ۲۰۱۲ که در مجله «منابع آب و حفاظت» منتشر شد، سطوح خطرناک فلزاتی چون جیوه، سرب و کادمیوم را در نزدیکی استان اردبیل در ایران کشف کرد. محققان بخش‌های مختلف رودخانه را بر اساس سطوح آلودگی طبقه‌بندی کرده‌اند و برخی از مناطق آن به حدی آلوده شده‌اند که خطرات جدی برای سلامت انسان و کشاورزی دارند.

در یک مطالعه دیگر در سال ۲۰۱۷ که توسط محققان ایرانی برای نظارت بر فلزات سنگین در رودخانه ارس در مرز ایران و ارمنستان انجام شد، مشخص شد که سموم کلیدی شامل آلومینیوم، مس، بور و مولیبدن از حد مجاز فراتر رفته‌اند.

دیگر فقط آب رودخانه نیست که آلوده است؛ آزمایش‌ها روی رسوبات رودخانه و گیاهان محلی نشان دادند که سموم به طور هشدار دهنده‌ای انباشته شده‌اند و تایید کردند که آلودگی تنها در آب نیست بلکه در محیط زیست رسوخ کرده است. این مطالعه هشدار داد که کیفیت پایین آب رودخانه نیاز به مداخله فوری دارد، هشدارهایی که عمدتا نادیده گرفته شده‌اند.

علاوه بر آلودگی صنعتی، تغییرات اقلیمی وضعیت بحران را بدتر کرده است. یک مطالعه در سال ۲۰۲۲ که توسط مهندسی و مدیریت حوزه آبخیز انجام شد، نشان داد که با کاهش بارش‌ها و کند شدن جریان آب، سطوح آلودگی تنها افزایش خواهد یافت. نیترات‌ها و فسفات‌ها که پیش از این عامل نگرانی بودند، پیش‌بینی می‌شود که در سال‌های آینده به شدت افزایش یابند.

طبق هر سناریوی اقلیمی بررسی شده، رودخانه ارس که در حال حاضر با کیفیت پایین آب مواجه است، در مسیر نزولی قرار دارد و در طبقه بندی‌ها در رتبه‌ای نازل قرار گرفته است.

آلودگی رودخانه آراس چندان پیچیده نیست. زباله‌های صنعتی، پساب‌های معدنی و حتی آلودگی هسته‌ای به طور مداوم آب‌های آن را مسموم می‌کنند. بخش عمده‌ای از این آلودگی‌ها به ارمنستان و ایران بر می‌گردد، جایی که کارخانه‌ها، کارخانجات شیمیایی و ایستگاه‌های نیروگاهی زباله‌های تصفیه‌نشده را مستقیماً به رودخانه تخلیه می‌کنند.

یکی از بزرگترین عاملان آلودگی، صنعت معدن ارمنستان است. کارخانه مس-مولیبدن کاجاران، یکی از بزرگترین کارخانه‌های منطقه، به طور عمده فلزات سنگینی مانند آرسنیک، سرب و کادمیوم را به داخل رودخانه تخلیه می‌کند و قسمت‌هایی از رودخانه را سمی می‌سازد. این شرکت همچنین به سطح بالای آلودگی در رودخانه اوخچوجای ارمنستان مرتبط است.

علاوه بر زباله‌های صنعتی، یکی از تهدیدات نگران‌کننده‌تر برای رودخانه ارس، تاسیسات هسته‌ای متسامور در ارمنستان است. این نیروگاه که فقط ۱۶ کیلومتر از مرز ترکیه فاصله دارد و نزدیک رودخانه ارس واقع شده است، یکی از معدود رآکتورهای دوران شوروی است که هنوز در حال فعالیت است و به طور گسترده به عنوان یکی از خطرناک‌ترین تاسیسات هسته‌ای جهان شناخته می‌شود.

متسامور فاقد ایمنی مناسب است، به این معنی که هرگونه نشت تشعشعات می‌تواند پیامدهای ویرانگری برای محیط زیست اطراف داشته باشد. اتحادیه اروپا از ارمنستان خواسته تا این نیروگاه را تعطیل کند و از خطرات جدی زیست‌محیطی آن هشدار داده است. اما به جای تعطیلی، دولت ارمنستان تمدید عملیات متسامور را تا سال ۲۰۳۶ انجام داده است و از حمایت مالی روسیه برخوردار است.

علیرغم  روابط تاریخی نزدیک، ایران دیگر نمی‌تواند از آلودگی فزاینده رودخانه ارس غفلت کند. مقامات ایرانی که ابتدا تمایلی به پذیرش مشکل نداشتند و نقش ارمنستان را انکار می‌کردند، اکنون علنا از ایروان خواسته‌اند که مسئولیت زباله‌های صنعتی آلوده‌کننده رودخانه را بپذیرد. در این میان وزارت امور خارجه اعلام کرده است که مذاکراتی با ارمنستان برای حل مشکل آلودگی در جریان است. دولت ایران قصد دارد آب رودخانه ارس را به تبریز، جلفا، هادیشهر، مرند، صوفیان و دیگر شهرهای شهرستان شبستر منتقل کند؛ مناطقی که عمدتاً توسط آذربایجانی‌های جنوب ساکن هستند.