پیش به سوی مناطق تمدنی ایران/ چرا تاجیکستان و آسیای میانه باید عمق استراتژیک ایران باشد؟

تحولات اخیر منطقه خاورمیانه از جمله سقوط دولت بشار اسد در کنار تشدید فشار‌های اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی، ضرورت تمرکز ایران بر این منطقه را دوچندان کرده است. آنچنان که به نظر می‌رسد ضرورت نگاه به این منطقه به عنوان یکی از کانون سنتی نفوذ تاریخی و تمدنی و فرهنگی ایران در سطح کلان کشور هم بیشتر از قبل مورد توجه قرار گرفته است. سفر مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران به تاجیکستان به عنوان اولین سفر او به آسیای مرکزی بود که با استقبال گرم مقامات تاجیکستان رو‌به‌رو شد.

«انتخاب»: روابط بین کشور‌ها همواره تحت تأثیر تاریخ، جغرافیا، سیاست‌ها و منافع مشترک یا متضاد قرار می‌گیرد. در این میان، روابط ایران و ازبکستان به عنوان دو کشور با تاریخ و تمدن غنی و مشترک، نقش مهمی در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا می‌کنند. ایران و ازبکستان، هر یک با ویژگی‌ها و ظرفیت‌های خاص خود، پتانسیل‌های بسیاری برای همکاری در زمینه‌های مختلف دارند. این دو کشور در قلب آسیای مرکزی و خاورمیانه قرار دارند و از نظر جغرافیایی اگرچه مرز مشترک ندارند هم به یکدیگر نزدیک هستند و در محیط همسایگی همدیگر قرار می‌گیرند. ایران با پیشینه‌ای تاریخی و فرهنگی غنی در منطقه خاورمیانه و ازبکستان با موقعیت جغرافیایی استراتژیک در آسیای مرکزی، می‌توانند به عنوان دو قدرت مهم در این مناطق نقش‌آفرینی کنند.

در دنیای امروز، روابط دوجانبه میان کشور‌هایی که در محیط همسایگی همدیگر هستند به ویژه در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. ایران و ازبکستان نیز در سال‌های تلاش دارند تا گام‌های مهمی در این زمینه بردارند. ازبکستان با داشتن منابع غنی طبیعی، نیروی انسانی جوان و بازار‌های رو به رشد، می‌تواند به یک شریک مهم برای ایران تبدیل شود. از سوی دیگر، ایران با تجربیات فراوان در زمینه‌های انرژی، صنعت، فناوری و زیرساخت‌ها می‌تواند به عنوان یک همکار راهبردی برای ازبکستان در نظر گرفته شود که البته در این زمینه چالش‌های مهمی هم وجود دارد.

روابط ایران و ازبکستان

۱- سیاسی 

پس از فروپاشی شوروی، ایران یکی از نخستین کشور‌هایی بود که استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت. جمهوری ازبکستان در تاریخ ۱ سپتامبر ۱۹۹۱ به استقلال رسید و ایران به عنوان هشتمین کشور، ازبکستان را در تاریخ ۵ دیماه ۱۳۷۰ به رسمیت شناخت و از تاریخ ۲۰ اردیبهشت ماه ۱۳۷۱ روابط دیپلماتیک بین دو کشور برقرار شد. اگرچه دو کشور روابط دیپلماتیک رسمی خود را خیلی زود از سر گرفتند با این حال، روابط دو کشور تحت‌تأثیر سیاست‌های محافظه‌کارانه دولت اسلام کریم‌اف رئیس‌جمهور سابق ازبکستان که نگرانی منطقه‌ای ایران و تاثیرگذاری آن بر گروه‌های اسلامگرا و حتی فارسی زبانان این کشور بود با محدودیت مواجه بود. با این حال از زمان استقلال ازبکستان روسای جمهور این کشور ۵ بار به ایران سفر کرده‌اند که ۴ بار توسط اسلام‌کریم‌اف بوده است. آقای کریم اف ۴ بار طی سال‌های ۱۳۷۱ (دوجانبه)؛ ۱۳۷۴ (افتتاح خط ریلی سرخس)؛ ۱۳۷۹ (اجلاس سران اکو) و ۱۳۸۳ (دوجانبه) و همچنین شوکت میرضیایف رئیس جمهور فعلی در خرداد ۱۴۰۲ (دو جانبه) به ایران سفر نمود و در مقابل روسای جمهور کشورمان ۳ بار طی سال‌های ۱۳۷۲ (هاشمی رفسنجانی) ۱۳۸۱ (سید محمد خاتمی) و ۱۴۰۱ (سید ابراهیم رئیسی) به تاشکند سفر نموده‌اند.

در مجموع از سال ۲۰۱۶ به بعد و با روی کار آمدن شوکت میرضیایف، سیاست خارجی ازبکستان تغییر کرد و روابط با ایران وارد مرحله جدیدی شد طی سفری آقای میرضیایف در خرداد ۱۴۰۲ به تهران داشت ۱۱ سند همکاری در زمینه‌های مختلف بین طرفین به امضا رسید. همچنین در سال ۲۰۲۲، اسناد همکاری متعددی میان دو کشور به امضا رسید که شامل توافق‌نامه‌های تجارت ترجیحی، همکاری‌های دارویی، توسعه مناطق آزاد مشترک و همکاری در حوزه کشاورزی بود. در مجموع روابط سیاسی ایران و ازبکستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. هر دو کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در مرکز تحولات سیاسی و امنیتی آسیای مرکزی قرار دارند. ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای در خاورمیانه، و ازبکستان به عنوان کشور پیشرو در آسیای مرکزی، می‌توانند در زمینه مسائل امنیتی، همکاری‌های دوجانبه و چندجانبه مهمی را انجام دهند. از سوی دیگر، ایران و ازبکستان هر دو عضو سازمان‌های بین‌المللی نظیر سازمان همکاری‌های شانگهای و سازمان همکاری اسلامی هستند که می‌توانند در جهت منافع مشترک خود در این سازمان‌ها همکاری کنند. امروزه روسای ایران و ازبکستان به اهمیت روابط دو کشور بیش از گذشته اهمیت می‌دهند، همانطور که در مهرماه ۱۴۰۳ مسعود پزشکیان و شوکت میرضیایف در ترکمنستان با هم دیدار کردند و به صورت متقابل از همدیگر برای سفر با تاسکند و تهران دعوت کردند.

۲- اقتصادی و ترانزیتی

ازبکستان با جمعیت حدود ۳۴ میلیون نفر، یکی از بزرگ‌ترین اقتصاد‌های آسیای مرکزی به شمار می‌آید و منابع غنی طبیعی از جمله گاز، طلا، پنبه، و مواد معدنی دارد. ایران و ازبکستان به عنوان دو کشور منطقه‌ای با اقتصاد در حال توسعه، پتانسیل‌های بسیاری برای همکاری‌های اقتصادی دارند. در سال‌های اخیر، ایران و ازبکستان به منظور تقویت روابط تجاری خود گام‌های مهمی برداشته‌اند. علاوه بر این، ایران و ازبکستان دارای شبکه‌های حمل و نقل راه‌آهن و جاده‌ای هستند که می‌تواند به تسهیل تجارت در منطقه کمک کند. ایران به عنوان یک کشور پیشرفته در زمینه صنایع نفت و گاز و فناوری‌های نوین، می‌تواند بیش از پیش ازبکستان را در توسعه زیرساخت‌های انرژی و فناوری‌های نوین پشتیبانی کند. دو کشور در سال‌های اخیر توافقات متعددی در زمینه تجارت و سرمایه‌گذاری امضا کرده‌اند. حجم مبادلات تجاری دو کشور در حال افزایش است و ایران می‌تواند به یکی از شرکای تجاری مهم ازبکستان تبدیل شود. در سال ۲۰۲۳، حجم مبادلات تجاری دو کشور به بیش از ۴۶۸ میلیون دلار رسید که اغلب آن واردات ایرات از ازبکستان بوده است. بدین ترتیب در این سال ایران نوزدهمین شریک تجاری ازبکستان بود. قابل ذکر است حجم تجارت این کشور با ترکیه در سال ۲۰۲۳ نزدیک به ۳ میلیادر دلار بود که ترکیه را به چهارمین شریک تجاری این کشور با حجمی نزدیک به ۶ برابر حجم تجارت با ایران تبدیل کرده است. حتی کشور افغانستان در همین سال با نزدیک به ۸۰۰ میلیون دلار بالاتر از ایران دهمین شریک تجاری ازبکستان بوده است. البته تهران و تاشکند برنامه‌ریزی کرده‌اند که حجم تجارت بین دو کشور رقم را به یک میلیارد دلار افزایش دهند. لغو عوارض ۴۰۰ دلاری حمل‌ونقل جاده‌ای میان دو کشور که در اوایل بهمن‌ماه ۱۴۰۳ انجام شد یک گام مهم در توسعه تجارت دوجانبه محسوب می‌شود. مطابق گزارشی که در سایت سفارت ایران در تاشکند وجود دارد از ابتدای برقراری روابط، تاکنون بیش از ۵۰ سند همکاری در زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بین دو کشور به امضا رسیده است. از این اسناد قریب به ۱۰ سند مربوط به حوزه حمل و نقل، ۴ سند در زمینه همکاری بین کتابخانه‌ها و نسخ خطی، ۴ بیانیه اجلاس روسای محترم جمهور، ۱۲ یادداشت تفاهم کمیسیون مشترک، بیش از ۵ سند مربوط به حوزه همکاری‌های سیاسی مانند استرداد مجرمین، همکاری‌های سیاسی، امنیتی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر و مابقی مربوط به همکاری‌های اقتصادی از جمله یادداشت تفاهم تعرفه ترجیحی، همکاری‌های بازرگانی، گردشگری و اجتناب از اخذ مالیات‌های مضاعف بوده است.

موقعیت جغرافیایی ایران به‌عنوان دروازه ورود ازبکستان به آب‌های آزاد، اهمیت زیادی در همکاری‌های ترانزیتی خواهد داشت که این موضوع در دیدار مقامات عالی‌رتبه دو کشور مورد تأکید قرار گرفته است. پروژه‌های کلیدی مانند کریدور شمال- جنوب و مسیر ترانزیتی چابهار می‌توانند به توسعه حمل‌ونقل و کاهش هزینه‌های تجاری بین دو کشور کمک کنند. توافقات جدید در زمینه حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، از جمله اتصال راه‌آهن ایران و ازبکستان، بهبود چشمگیری در همکاری‌های لجستیکی ایجاد کرده است که می‌تواند همکاری دو کشور را گسترش داده و مزیت ژئوپلیتیک ایران را در شرایطی که در حال دور زده شدن توسط کریدور‌های مهم است ارتقا دهد.

۳- فرهنگی و تاریخی و گردشگری

ایران و ازبکستان دارای تاریخ و تمدن مشترکی هستند که به دوران امپراتوری‌های بزرگ مانند امپراتوری ساسانیان برمی‌گردد. زبان فارسی در بخش‌های زیادی از ازبکستان از جمله دو شهر مهم بخارا و سمرقند صحبت می‌شود. این زبان مشترک می‌تواند به عنوان یک پل فرهنگی و اجتماعی میان دو کشور عمل کند. از سوی دیگر، میراث فرهنگی، معماری و هنر‌های سنتی هر دو کشور، زمینه‌ساز تبادلات فرهنگی و هنری و همچنین جذب گردشگر به این مناطق می‌شود. اهمیت ازبکستان در منطقه بدین جهت است که این کشور در قلب آسیای مرکزی بین دو رود آمودریا و سیردریا قرار گرفته است و با تمام جمهوری‌های جدیدالتأسیس منطقه و نیز با افغانستان مرز مشترک دارد. این کشور به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور منطقه محسوب می‌شود و مردم آن با فرهنگ ایرانی و اسلامی پیوند‌های دیرینه دارند. همکاری‌های دانشگاهی میان ایران و ازبکستان درحال افزایش است و نمایشگاه‌های مشترک فرهنگی، جشنواره‌های فیلم و برنامه‌های تبادل دانشجویی میان دو کشور افزایش یافته است. دانشگاه‌های دو کشور برنامه‌های مشترکی در حوزه‌های علمی و فناوری اجرا کرده‌اند که نیازمند توجه بیشتری است. ایجاد مراکز فرهنگی و گسترش آموزش زبان فارسی در ازبکستان می‌تواند به تقویت پیوند‌های فرهنگی کمک کند. 

همچنین گردشگری یکی از حوزه‌های دارای ظرفیت بالا در روابط ایران و ازبکستان است که در سال‌های اخیر با توجه به اینکه ازبکستان از لحاظ تاریخی و تمدنی بخش مهمی از ایران فرهنگی محسوب می‌شود توجه مردم دو کشور به آن افزایش یافته است. تسهیل صدور ویزا و برقراری پرواز‌های مستقیم می‌تواند به افزایش تبادلات گردشگری کمک کند. برنامه‌های مشترک در زمینه میراث فرهنگی و تاریخی می‌تواند همکاری‌های گردشگری را گسترش دهد. با این حال ایدئولوژی پانترکیسم که از قرن ۱۹ در تلاش برای جعل هویت و انکار حضور و نفوذ تمدن ایرانی در این منطقه به خصوص بخارا بوده است در سال‌های اخیر با توجه به سیاست نوعثمانگرایی اردوغان همچنان ادامه دارد و در چند سال گذشته با راه‌اندازی کشور‌های جهان ترک این تلاش وجود دارد که به صورت سیستماتیک هرگونه اشتراک تاریخی و تمدنی بین ایران و ازبکستان تحت الشعاع قرار گیرد که این مورد هم لزوم توجه ویژه ایران به آسیای میانه را برای حفظ داشته‌های فرهنگی و تمدنی خود را دوچندان می‌کند. نگاهی که باید به دور از مسائل امنیتی و ایدئولوژیک در چهارچوب فرهنگی و تمدنی و اقتصادی دنبال شود.

با این حال علی‌رغم فرصت‌های زیادی که در روابط ایران و ازبکستان در ابعاد توسعه و تجارت و سرمایه گذاری، در بخش انرزی و ترانزیت و حوزه فرهنگی و گردشگری و حتی همکاری‌های امنیتی در زمینه مبارزه با تروریسم وجود دارد. چالش‌هایی هم پیش‌روی دو کشور برای تعمیق هرچه بیشتر روابط وجود دارد که عبارتند از:

۱- چالش قدرت‌های بزرگ: روابط ایران و ازبکستان تحت تأثیر عوامل ژئوپلتیکی جهانی و منطقه‌ای قرار دارد. سیاست‌های قدرت‌های بزرگ، از جمله ایالات متحده آمریکا، روسیه و چین، می‌تواند تأثیر زیادی بر روابط این دو کشور داشته باشد. به عنوان مثال، ازبکستان ممکن است برای حفظ روابط خود با آمریا و حتی روسیه و چین، در برخی مسائل از ایران فاصله بگیرد که نمونه آن تلاش برای رعایت تحریم‌های اقتصادی علیه ایران است.

۲- چالش‌های اقتصادی و تجاری: با وجود پتانسیل‌های تجاری، هنوز موانع متعددی در زمینه گمرک، محدودیت‌های بانکی و زیرساخت‌های ارتباطی وجود دارد که می‌تواند تجارت و سرمایه‌گذاری میان دو کشور را محدود کند. حل این مشکلات نیازمند همکاری و توافقات دوجانبه بیشتر و نیز توافقات بین‌المللی و منطقه‌ای است که می‌تواند زمینه‌ساز یک تحول بزرگ اقتصادی باشد. البته تحریم‌های ایران خود به عنوان یک مانع بزرگ است که مزیت روابط با ایران را برای بسیاری از کشور‌ها از جمله ازبکستان کاهش داده است.

۳- چالش‌های فرهنگی و اجتماعی: با وجود روابط تاریخی و فرهنگی مشترک همچنان در ازبکستان حسیاسیت بر روی مردم فارسی زبان آنجا تا حدودی وجود دارد؛ بنابراین تفاوت‌های زبانی، مذهبی میان دو کشور وجود دارد که می‌تواند در برخی موارد به موانع فرهنگی تبدیل شود. برای کاهش این تفاوت‌ها و ارتقای روابط فرهنگی، نیاز به آموزش و تبادل فرهنگی بیشتر وجود دارد.

۴- چالش‌های سیاسی داخلی: عوامل داخلی در هر دو کشور می‌تواند بر روابط دوجانبه تأثیر بگذارد. در ازبکستان، تغییرات سیاسی و اقتصادی پس از مرگ اسلام کریم‌اف، رئیس‌جمهور پیشین این کشور، موجب شده است که سیاست‌های جدیدی در پیش گرفته شود. ایران نیز با مشکلات اقتصادی و سیاسی داخلی مواجه است که می‌تواند روابط خارجی آن را تحت تأثیر قرار دهد.

۵- بی‌ثباتی در افغانستان و نبود زیرساخت‌های مناسب: این موارد از جمله دیگر چالش‌های گسترش روابط بین دو کشور هستند که دو کشور می‌توانند با مشارکت در تعاملات و چند جانبه به مرور بر آنها غلبه کنند.

درمجموع روابط ایران و ازبکستان در سال‌های اخیر شاهد تحولات مثبتی بوده است. همکاری‌های اقتصادی، ترانزیتی، فرهنگی و گردشگری بین دو کشور درحال گسترش است؛ اما همچنان چالش‌هایی نظیر تحریم‌ها، رقابت‌های ژئوپلیتیکی و بی‌ثباتی منطقه‌ای وجود دارد. با این حال، فرصت‌های متعددی برای توسعه روابط وجود دارد که می‌تواند به نفع هر دو کشور باشد. ایران و ازبکستان می‌توانند با برنامه‌ریزی دقیق و تقویت همکاری‌های دوجانبه، روابط خود را در سطوح مختلف ارتقا دهند و از مزایای اقتصادی و استراتژیک این همکاری‌ها بهره‌مند شوند.