یکی از ارزش‌های کلیدی در حکمرانی اخلاقی موضوع مسئولیت پذیری است. مسئولیت‌پذیری (Responsibility) به عنوان تعهدی درونی و صادقانه و اخلاقی از سوی فرد برای انجام مطلوب تمامی فعالیت‌هایی است که به وی سپرده شده است.  

مسئولیت پذیری یعنی شفاف نمودن وظایف و تعهدات کاری و حرفه ای یک انسان و تلاش برای حسن انجام امور و مسئولیت های محوله و این یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های اخلاقی در حکمرانی است  که  اولاً هر فرد و مقام مسئول باید از وظایف مشخص و قابل سنجش و ارزشیابی  برخوردار باشد و ثانیاً در انجام آن وظایف از زمان معین و منابع مشخص تلاش نماید و چنانچه نتوانست آن وظایف را به درستی انجام دهد کوتاهی و قصور خود را بپذیرید و پاسخگو باشد و از ذی‌نفعان عذرخواهی نماید.

دکتر مسعود پزشکیان رئیس جمهور محترم، طی نطق های انتخاباتی و پس از پیروزی در انتخابات یکی از ارزش‌های کلیدی اخلاقی که بر آن تاکید و پافشاری داشتند، مسئولیت پذیری مقامات در برابر وظایف و تعهدات کاری و شغلی است. وی به شدت به این که اغلب مقامات مسئول در ساختار حکمرانی مسئولیت پذیر نیستند و در نتیجه پاسخگو هم نمی باشند، گلایه و انتقاد می نمود و مصادیق فراوانی برای این اصل اخلاقی بیان  ذکر می کرد. از جمله حادثه از دست دادن مظلومانه زنده یاد مهسا امینی که چنانچه مسئولان نیروی انتظامی مسئولیت این تخلف آشکار را می‌پذیرفتند و از مردم و خانواده آسیب دیده عذرخواهی و دلجویی می کردند، این فجایع تلخ سال 1401 و از دست رفتن جان صدها انسان بی گناه و گسترش اعتراضات خیابانی منجر نمی شد و بعلاوه مقامات مسئول کار بدتری نیز کردند و آن این که به جای دلجویی از آسیب دیدگان  به توجیه اقدامات انجام شده پرداخته و برخورد قهری با معترضان را اولویت بخشیدند. این یک نمونه کوچک مسئولیت‌ناپذیری است و صدها موارد مشابه. اینک در ساختار حکمرانی وجود دارد که عموماً غیراخلاقی و خلاف عدل و انصاف  و منشور امام علی ( ع ) است. هم اینک حادثه تلخ و اندوهناک از دست دادن انسان‌های بی گناه در معدن مس طبس جاری است. چه کسی مسئولیت آن‌را خواهد پذیرفت؟؟

باید بپذیریم در ساختار حکمرانی مستقر طی دهه‌های گذشته، مسئولیت‌گریزی جایگزین مسئولیت پذیری شده.  فرار از پاسخگویی به مردم و شهروندان جایگزین پاسخگویی درست به مردم گردیده است. بیان دروغ و فریب و وعده های غیرعملی جایگزین صداقت و راستگویی شده   و به جای عذرخواهی و دلجویی از مردم، انتقام از پرسشگران و منتقدین و قاطبه مردم و بستن دهان‌ها و بازداشت و زندان معترضان رواج یافته است و حتی در گزارش های رسمی، نهادهای امنیتی  متهم کردن  منتقدان به ارتباط با بیگانگان و انداختن تقصیرها و قصورها بر عهده دیگران و دشمنان فرضی به عنوان یک رویه ثابت و دائمی برای فرار از مسئولیت پذیری و پاسخگویی شده است  و نتیجه آن شکاف و بی اعتمادی  میان مردم و حاکمیت، بی تفاوتی  مردم نسبت به مهم‌ترین مسائل داخلی مثل مشارکت در انتخابات  و جهانی مثل حمایت از مردم مظلوم فلسطین و ده‌ها موارد مهم داخلی و بین المللی را بدنبال داشته است و باید بپذیریم که منشاء بسیاری از این نابسامانی ها در مدیریت و شیوه حکمرانی در "مسئولیت ناپذیری حکمرانان" بوده است؛ بنابراین اینک که  آقای دکتر پزشکیان به عنوان رئیس جمهور جلودار یک حکمرانی اخلاقی شده  و مورد اقبال مردم و حاکمیت قرار گرفته اند، فرصت مغتنمی است که در شیوه حکمرانی نوین موضوع "مسئولیت پذیری و پاسخگویی " به عنوان یک ارزش اخلاقی در دستور کار و رویه حکمرانان قرار  گیرد و دولت ایشان پیشگام این حرکت اخلاقی شوند و با سرلوحه قرار دادن رویه های زیر، گامی بلند در مسیر وفاق ملی برای استقرار حکمرانی اخلاقی فراهم آورند: 

1- گام اول : تناسب مسئولیت و اختیارات: جیمز کالینز، استاد دانشگاه استانفورد در کتاب زیبای "خوب دشمن عالی است" تعبیر رسائی درخصوص کلیدهای طلایی از خوب به عالی دارد. وی بیان می‌دارد مسئولیت پذیری مستلزم برخورداری از آزادی و اختیار می باشد و بدون وجود آزادی مسئولیت محقق نمی گردد و آزادی و مسئولیت را در چارچوب سیستم قائل هستند. در عین حال آزادی فقط بخشی از یک داستان و نیمی از حقیقت است. به همین دلیل است که توصیه می نماید در مقابل مجسمه آزادی در ساحل شرقی آمریکا، یک مجسمه مسئولیت هم در ساحل غربی آمریکا نصب گردد. 

بنابراین گام اول استقرار مسئولیت‌پذیری در ساختار حکمرانی اخلاقی، متناسب‌سازی مسئولیت ها با اختیارات و آزادی در انجام تعهدات است.

2- گام دوم : شفافیت در میزان مسئولیت ها و اختیارات: در پیاده سازی حمکرانی اخلاقی، شفاف نمودن میزان مسئولیت ها و اختیارات امر مهمی است که متاسفانه در ساختار فعلی حکمرانی کشور با موانع جدی و اساسی مواجه است. اولاً  از سویی مسئولیت ها و اختیارات  حکمرانان حتی در سطوح عالی شفاف نیست و این امر زمینه مسئولیت‌پذیری را کاهش داده و افراد را ناتوان می سازد. مثلاً در شرایطی که  رئیس جمهور در مجلس سوگند یاد می کند که حافظ و نگهبان قانون اساسی باشد و مسئول اجرای قانون اساسی است؛ اما اگر نهادی  در اجرای قانون اساسی تخلف نماید، آیا می تواند تذکر قانون اساسی دهد؟ هنوز در حاله‌ای از ابهام است و ثانیاً طی سال‌های گذشته، نهادهای موازی و ستادی متعددی در ساختار حکمرانی کشور شکل گرفته  از جمله، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی، شورای عالی امنیت ملی و.. که عموماً نقش‌های موازی و با اختیارات وتوئی در ساختار حمکرانی و سلب اختیارات اساسی نهادهای مرتبط، مدیریت کشور را با بحران مسئولیت‌پذیری مواجه ساخته است؛ به نحوی‌که نهادهایی که باید بار مسئولیت بر دوش آنان باشد، فاقد اختیارات لازم برای انجام تعهدات بوده  و از سوی دیگر نهادهایی که مسئولیت مستقیمی در امور ندارند، دارای اختیارت گسترده برای تصمیم‌سازی هستند و این موجب لاینحل ماندن و بلاتکلیفی بسیاری از تصمیمات مهم کشور را به دنبال داشته و امکان شفافیت در پاسخگویی را ازبین برده است و امروز  که آقای دکتر پرشکیان برای حل معضلات اساسی کشور در تلاش است باید با همه ارکان نظام تعامل و رضایت همگان را برای انجام امور ی که در اختیارات ریاست جمهوری به عنوان رئیس قوه مجریه باید باشد، جلب نموده تا قابل حل و فصل گردد.   

3- گام سوم : پاسخگویی: یکی از گام‌های اساسی در استقرار حکمرانی اخلاقی، امکان پاسخگو نمودن ساختار حکمرانی کشور است. پاسخگویی نقش موثری در اعتماد آفرینی   دارد. امام علی ( ع ) در فرمانش  به مالک اشتر می فرمایند: 

 "روزیِ اینان را فراخ دار و از رسیدگی به کارشان دریغ مدار و روی ترش بدانان میار . بخشی از وقت خود را خاص کسانی کن که به تو نیاز دارند. خود را برای آنان فارغ دار و در مجلس عمومی بنشین و در آن مجلس در برابر خدایی که تو را آفریده، فروتن باش و سپاهیان و یارانت را که نگهبانانند یا تو را پاسبانان، از آنان بازدار، تا سخنگوی آن مردم با تو گفت وگو کند بی درماندگی در  گفتار . همچنین فرمود که پاسخگویی باید همراه باصداقت وصراحت باشد." 

پاسخگویی با خوش خلقی، خوشرویی، مهر و محبت همراه باشد نه با تبختر و تکبر. از دیدگاه مولای متّقیان علی (ع) حسن خلق، اساس همة نیکی‌ها و سبب بهره‌وری در کارهاست.

 پاسخگو نمودن مسئولان درا نجام وظایف و مطلع نمودن مردم از چگونگی انجام تعهدات و مسئولیت ها، موجب آرامش خاطر آحاد جامعه، بالا رفتن میزان آگاهی مردم از مسائل کشور و همراهی و همدلی با مسئولان را بدنبال خواهد داشت. انتخاب سخنگو در قوای سه گانه کشور و نهادهای مهم و حساس قدمی به جلو برای پاسخگو نمودن همه ارکان حکمرانی است؛ اما باید این موضوع از حالت نمادین و سمبلیک در قوای سه گانه به درون ساختار حکمرانی منتقل گردد تا همه  ارکان حاکمیت در برابر مردم و رسانه‌ها وجامعه مدنی پاسخگویی را یک وظیفه و پرسشگری مردم را یک حق شهروندی بدانند و آن وقت است که می توان به افزایش رضایت مردم از حکمرانی امیدوار بود.

4- گام چهارم  : تعهد اخلاقی:  از دیگر گام‌های اساسی امر مسئولت‌پذیری  در حکمرانی اخلاقی، متعهد شدن اخلاقی و درونی  و قلبی  به انجام صحیح و درست مسئولیت محوله است و این بالاترین ضمانت برای انجام امور است. برای همین است وقتی که کسی بالاترین مسئولیت اجرایی یک کشوری را متقبل می شود و در جایگاه عالی‎ترین مقام مسئول قرار می‌گیرد، در برابر قرآن کریم و یا کتاب مقدس و در برابر مردم و یا نمایندگان مردم سوگند یاد می کند که در انجام وظایف خود کوشا و متعهد باشد و همه توان خود را برای توسعه و پیشرفت کشور و رفاه مردم مصروف دارد و از خودکامگی بپرهیزد و بر اساس صداقت و درستی و راستگویی و عدالت و انصاف حکمرانی نماید و مسئولیت را به عنوان امانت، حافظ و نگهدار باشد و به نفر بعد واگذار نماید و این یک تعهد اخلاقی است که ارزشمندترین تعهدات است. بر همین اساس امروزه برای استخدام کارکنان در سازمان‌ها و بنگاه‌های حرفه ای به جای دریافت چک و سفته و تضمین‌های مادی، فرد را در قالب عهدنامه اخلاقی  متعهد به انجام مسئولیت‌های حرفه ای و شغلی می نمایند و حتی مدیران سازمان‌های حرفه ا ی را در قالب منشور اخلاقی و یا سند جامع اخلاق حرفه ای متعهد به انجام  مسئوایت‌های اخلاقی از جمله مسئولیت‌پذیری نسبت به ذی‌نفعان را به او یادآور می شوند و عملکرد آنان اعم از افراد و سازمان‌ها بر مبنای منشور اخلاقی ارزیابی و رتبه بندی می گردد. 

آقای دکتر پرشکیان  از جمله  حکمرانانی است که  در انجام تعهد اخلاقی با تاسی از مولی متقیان امام علی ( ع )  اعلام نموده، من گردنم را  در مقابل حرف هایم برای انجام عهد و میثاق خود گرو می گذارم.  اوگفت مردم من به شما هرگز دروغ نخواهم گفت  (ذِمَّتى بِما اَقُولُ رَهینَةٌ، وَ اَنَا بِهِ زَعیمٌ. اِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمّا بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْمَثُلاتِ حَجَزَتْهُ التَّقْوى عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبُهاتِ خ 16 نهج البلاغه)

این یک رویه شایسته ای برای تقویت روحیه مسئولیت‌پذیری حاکمان و مسئولان است  که با وجدان و تعهد درونی و اتکا به قدرت الهی مبتنی بر اخلاق حرفه‌ای، ارزش‌های انسانی و فضیلت های اخلاقی را در جامعه ترویج می نماید.

5- گام پنجم : پذیرش اشتباه و خطا و عذرخواهی از مردم: از دیگر مسئولیت‌های اخلاقی  در حکمرانی، پذیرش اشتباه و خطاهاست که مکمل گام‌ها و قدم‌های قبلی است. مسئولیت‌پذیری اقتضا می کند که حاکم به کوتاهی و قصور و یا تقصیر خود اعتراف نماید و برای احترام به مردم و طلب حلالیت از آنان و جلب اعتماد همه ذی‌نفعان از آنان عذرخواهی نماید و این عذرخواهی نشانه ای از بزرگی وی و عمل اخلاقی است که می تواند موجب رضایت  ذی‌نفعان و آرامش جامعه را به همراه داشته باشد  و این سیره پیامبر اکرم ( ص ) است که فرمود، هر وقت اشتباه کرده اید از مردم عذرخواهی نمایید. برخی تصور می کنند که عذرخواهی فرهنگ غربی است،  اتقاقاً در شرق و آسیای جنوب شرقی عذرخواهی بخشی از هویت مردم این مناطق است. ضمن اینکه این امر ریشه در دین و آئین ما دارد. هرچند بدان عمل نمی کنیم و به آن پایبند نیستیم. فرهنگ عذرخواهی کردن در روند متعارف خود نشان دهنده نوعی استحکام اخلاقی، انسانی و مسئله ای بنیادین است به نحوی که باید پذیرفت آنان که در پی اشتباه عذرخواهی می‌کنند انسان‌های با جسارتی هستند.

امروزه در ارتباطات بین فردی، گروهی و تعامل های ملی و بین المللی، عذرخواهی نقش بسزایی دارد و موجب بهبود تنش‌ها و رابطه‌ها می‌شود. عذرخواهی و مسئولیت اشتباه خود را به گردن گرفتن، خود نشانه توسعه‌یافتگی است. این در حالی است که اغلب  مسئولان  به دلایلی مانند غرور، شرم، خشم و... از عذرخواهی کردن ممانعت می‌کنند. اعتقادات ما نشان می‌دهد احترام به دیگران و مسئولیت‌شناسی وظیفه‌ای ذاتی و الهی است. قدرت خود انتقادی و پذیرش مسئولیت نشان دهنده پختگی و بزرگی فرد است و مدیران در فرایند مدیریتی خود باید منافع اجتماع و مصالح ملی را بر مسائل فردی و گروهی ترجیح دهند. چرا که این امر مسئله ای اخلاقی و در زاویه دید مردم بسیار ارزشمند است چنانچه سعدی علیه رحمه می‌فرماید:

«اقوام روزگار به اخلاق زنده اند/ قومی که گشت فاقد اخلاق مرده است".

• عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان 

*جماران