این روزها صحبت از تغییر اقلیم زیاد می‌شود و هر چند در مورد پیامدها و اثرات قطعی این پدیده بر کشورمان زود است اظهار نظر دقیقی ارائه شود ولی توسط محققین مختلفی کم و بیش اظهار نظرهای قابل قبولی ارائه شده است. درحال حاضر با تجویز و الزام نهادهای بین‌المللی اقداماتی برای تاثیر و یا توقف روند تغییر اقلیم در کشور و منطقه کم و بیش درحال انجام است امّا مشاهده تاثیر عملی این اقدامات به‌زودی (ممکن است تا یک قرن آینده) قابل مشاهده نخواهند بود و البته موضوع این یادداشت نیز نمی‌باشد. آنچه موضوع این یادداشت است این است که حال که همه این پدیده را باور کرده و اثرات آن را کم و بیش دیده‌ایم تکلیف مان چیست. آیا باید دست روی دست بگذاریم و به آسمان خیره شویم تا مسئله بعد از چند قرن حل شود یا می‌شود کاری کرد؟
قبل از اینکه وارد جواب شویم به عنوان مقدمه کلیات موضوع را با هم مرور کنیم.
در شرایط معمول جهان، انرژی خورشیدی ورودی به جوّ زمین که معمولاً بخش مهمی از آن بازتاب می‌یافت و از جوّ خارج می‌گشت به دلایل افزایش گازهای گلخانه‌ای ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی، جنگل زدایی و مصرف بیش از حد انرژی، به صورت انرژی گرمایی در اتمسفر زمین حبس می‌گردد و همین مسئله سبب تاثیر کلی بر درجه حرارت متوسط کره زمین و دیگر پدیده‌های وابسته به آن شده است. اندازه گیری‌ها نشان می‌دهند که تا کنون افزایش 1 درجه سانتیگراد در متوسط درجه حرارت زمین به اثبات رسیده است هر چند تحلیل داده‌های درجه حرارت سالیانه کشورمان نشان می‌دهد که متاسفانه کشورمان تا کنون (در 50 ساله گذشته) افزایش 2 درجه‌ای حرارت هوا را تجربه کرده است. پیش بینی‌ها این است که کشور ما ممکن است به طور کلی به دلیل این پدیده بین 2 تا 4.5 درجه سانتیگراد افزایش دمای متوسط سال را تجربه نماید. هر چند این افزایش یک یا دو درجه سانتیگراد از نظر مقدار، زیاد به نظر نمی‌رسد امّا اثرات شگرفی بر حیات روی کره زمین خواهد داشت از جمله تاثیر بر نزولات آسمانی و تغییر و یا تشدید پدیده‌های حدی خشکسالی و ترسالی، تغییر در کمیت منابع آب هر منطقه، تاثیر بر بیماری‌ها و سلامت انسانها، تاثیر برکشاورزی، بالا آمدن آب اقیانوس‌ها و ذوب شدن یخچال‌های قطبی، و تاثیر بر زندگی حیات وحش.
در کشور ما همین تغییر دو درجه‌ای حرارت متوسط سالیانه، سبب روند کاهشی شاخص‌های حدی سرد و روند افزایشی در شاخص‌های حدی گرم شده است. علاوه بر اینها سر جمع نزولات آسمانی کاهش یافته و متوسط ارتفاع نزولات که مقدار تاریخی آن 250 میلی متر بوده در بیست سال اخیر به 230 میلی متر کاهش یافته است. مضافاً اینکه ماهیت و الگوی ریزش‌های جوی نیز بیشتر بصورت باران است و دیگر از روزهای برف و بوران زیاد مانند گذشته خبری نیست. کاهش نسبی مقدار بارندگی باعث شده مقدار آب شیرین قابل استحصال کشور که متوسط سالیانه آن در گذشته 135 میلیارد مترمکعب در نظر گرفته می‌شد اکنون به 100 میلیارد تقلیل یابد. علاوه بر اینها شدت بارش‌های سیلابی افزایش یافته‌اند و مناطق مختلف کشور علی‌رغم کمبود کلی آب ولی ریزش‌های سیلابی شدید را تجربه می‌نمایند مانند همین واقعه سیلی که در استانهای شرقی کشور در هفته گذشته مشاهده شد که خسارت زیادی هم به هم وطنان مان وارد کرد.
اغلب کشورهای جهان فرض درستی را در پیش رو گذاشته‌اند و آن اینکه تغییرات اقلیمی که تا کنون رخ داده تا چند هزار سال آینده با ما خواهد بود و ما فقط می‌توانیم تغییرات بیش از این را کنترل یا متوقف کنیم. لذا کشورهای جهان با پذیرفتن اثرات ناشی از تغییر اقلیم و پیش‌بینی افزایش اثرات آنها در آینده درحال تطبیق شرایط محیطی خود با اثرات فعلی و حتی تغییرات آینده آن هستند. امّا در کشور ما کمتر کسی روی این مسئله تمرکز کرده و ظاهراً همه منتظرند مسئله حل شده و اوضاع به روال گذشته برگردد و خلاصه اینکه تکلیف ما در این شرایط جدید مشخص نیست و مدیران جامعه نمی‌دانند که در سایه تغییر اقلیم چگونه محیط عمومی زندگی و امور جامعه را تنظیم کنند تا اختلالی در زندگی مردم پیش نیاید. به همین جهت است که خسارات ناشی از این عدم توجه گریباگیر نسل فعلی وآیندگان خواهد بود. (جالب است بدانید که نگارنده حدود 20 سال پیش در کشور انگلستان به عینه دیده است که شهرداری‌ها برنامه خود را برای مواجه با اثرات تغییر اقلیم آماده کرده و براساس شرایط و پیش بینی‌های وضعیت 50 سال بعد، تغییر در شبکه جمع‌آوری آبهای سطحی شهرها را شروع کرده اند).
حال که بخشی از تاثیرات تغییر اقلیم بر شمرده شدند وارد اصل مطلب شویم و ببینیم ما در ایران عملاً چه کارهایی می‌توانیم انجام دهیم.
- اولین و مهمترین کاری که باید بشود در نظر گرفتن بخشی به نام برنامه‌های انطباق با اثرات تغییر اقلیم در برنامه‌های دولت، وزارتخانه‌ها و سازمانهای مرتبط است.
- کار بعدی به عهده وزارت نیرو است که با توجه به تغییرات الگوی بارش‌ها چند کار مهم زیر را باید در دستور کار خود قرار دهد.
1- نصب ابزارهای هشدار سیل در مسیل‌ها و رودخانه‌ها.
2- تجدید نظر در ساخت سدهای مخزنی و در پیش گرفتن ساخت سدهای سیل گیر در مناطق در خطر سیل.
3- تجدید نظر در اختصاص آب و کاهش آن برای بخش‌های مختلف مصرف خصوصاً بخش کشاورزی.
4- اولویت دادن به تامین حقآبه زیست محیطی تالابها و سایر بسترهای آبی.
5- با توجه به غالب شدن پدیده خشکسالی‌ها برنامه‌ریزی بهره‌برداری از مخازن سدهای مخزنی کشور باید از برنامه‌ریزی یک ساله به چند ساله تغییر نمایند.
6- تعیین حد بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها با توجه به شرایط جدید سیلابی و سپس تعیین حریم آنها.
- شهرداری‌ها می‌توانند کارهای زیر را در برنامه خود قرار دهند.
1- در طراحی شبکه‌های دفع آبهای سطحی باید تغییرات ناشی از تغییر اقلیم را لحاظ نمایند تا معابر شهرها دچار آبگرفتگی طولانی نشوند. در شهرهایی که مطالعه دقیقی در این خصوص وجود ندارد به نظر می‌آید در نظر گرفتن 20 درصد افزایش در دبی طرح منطقی باشد.
2- در مناطق گرمسیر استفاده از رنگ‌های روشن برای خیابان‌ها و آسفالت خیابان‌ها و نمای ساختمان‌ها جهت کمتر کردن گرمایش محیط عمومی معابر.
- وزارت کشاورزی می‌تواند موارد زیر را دنبال نماید
1- حرکت به سمت ترویج کاشت گیاهان کم مصرف و تغییر الگوی کشت هر منطقه براساس شرایط جدید و بالا بردن راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی.
2- افزایش فعالیت‌های آبخیزداری جهت جلوگیری از تسکین شرایط سیلابی و تغذیه آبهای زیرزمینی.
مسلّم است که کارهای بیشتری می‌توان در این خصوص ردیف کرد که از حوصله یک یادداشت روزنامه‌ای خارج است امّا در انتهای مطلب از این نکته نباید صرف نظر کرد که آگاهی بخشی به عامه مردم در مورد این پدیده و آموزش روشهایی که می‌توانند در راستای کاهش اثرات مخرب این پدیده انجام دهند و همین‌طور همراه نمودن آنان جهت موفقیت برنامه‌های فوق‌الذکر از اهمیت ویژه برخوردار است و نباید نادیده گرفته شود.