آرمان امروز: در سال‌های اخیر و با تشدید تغییرات اقلیمی، مهاجرت اقلیمی نیز در جهان افزایش یافت. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. ضمن آنکه شرایط ویژه ایران از لحاظ بروز مخاطرات طبیعی، مردم را بیشتر در معرض تبعاتی مانند مهاجرت قرار می‌دهد. رئیس سازمان محیط زیست چند روز قبل با هشدار نسبت به تبعات تغییر اقلیم در ایران گفت : تغییر اقلیم و بحران‌های زیست‌محیطی ناشی از آن در همه کشورها از جمله ایران بروز و ظهور پیدا کرده و به مشکلات مختلفی از جمله مهاجرت‌های اقلیمی دامن زده است. موضوعی که زمانی بیشتر عینی می شود که بدانیم در حال حاضر ۱۰۸ میلیون مهاجر اجباری به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالی و نا امنی در دنیا وجود دارد. موضوعی که سهم ایران در آن سالانه یک میلیون نفر مهاجرت است.

تاب‌آوری پایین اقلیمی در ایران

پیش از این رصدخانه مهاجرت ایران در گزارشی به وضعیت تاب‌آوری اقلیمی ایران پرداخت. شاخص تاب آوری اقلیمی برای مهاجرت، وضعیت ۱۸۰ کشور را بررسی کرده و نشان می‌دهد. این شاخص، کشور‌ها را در سه گروه طبقه‌بندی می‌کند: تاب‌آوری بالا (نمره بین ۶۰ تا ۱۰۰)، متوسط (نمره بین ۴۵ تا ۵۹.۹) و پایین (نمره پایین‌تر از ۴۵).  بنا بر شاخص تاب‌آوری اقلیمی، کشور‌ها و سرمایه‌گذارانی که در گروه کشور‌های با تاب‌آوری پایین قرار می‌گیرند، در برابر رویداد‌هایی مانند سیل، خشکسالی، آتش‌سوزی جنگل‌ها و… آسیب‌پذیرتر هستند. حالا سوال این است که ایران در کدام گروه قرار دارد؟ بررسی لیست شاخص تاب‌آوری اقلیم نشان می‌دهد که ایران با امتیاز ۳۶ در رتبه ۷۲ قرار دارد. یعنی ایران در گروه کشور‌های با تاب‌آوری پایین است. کشور‌های چاد، آفریقای جنوبی، اریتره، گینه بیسائو، سودان، کنگو نیجریه نیز در قعر این شاخص قرار دارند. یعنی تاب‌آوری پایین دارند.

مدیر رصدخانه مهاجرت ایران چند ماه قبل اعلام کرد: در حالی در فاصله سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۲۱ حدود ۹۸۳ بلایای طبیعی در ایران به ثبت رسیده که ایران در شاخص عملکرد و سیاستگذاری رتبه ۶۳ را در میان ۶۳ کشور کسب کرده است.

بهرام صلواتی با اشاره به گزارش منتشرشده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، گفت: در این گزارش اعلام شده است که از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵ به طور متوسط سالانه یک میلیون نفر مهاجر داخلی داشتیم. این عدد بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ بوده است و در مدت ۷ سال است که نمی‌دانیم در این زمینه در کشور چه اتفاقاتی افتاده است. در این میان جمعیت مناطق حاشیه‌ای که بیشتر تحت تاثیر تغییرات اقلیمی قرار دارند، به مناطق مرکزی تزریق می‌شوند.

وی اظهار کرد: بر اساس آمارها در سال ۲۰۲۲ تعداد چند هزار بلایای طبیعی رخ داده است و در ایران نیز بر اساس استانداردها، پنج بلای طبیعی رخ داده است.

وی با تاکید بر اینکه در ۴۱ بلای طبیعی شناخته شده در دنیا، ۳۲ مورد آن در ایران شناسایی شده است، خاطر نشان کرد: این عدد نشان‌دهنده بلاخیز بودن کشور است. کمبود آب، شامل تنش آبی، کم‌آبی و بحران آب است. مفهوم تنش آب نسبتاً جدید است. تنش آب مشکل در یافتن منابع آب شیرین برای استفاده است، که علت آن تخلیه منابع است. بحران آب وضعیتی است که در آن آب قابل آشامیدن و غیر آلوده در یک منطقه کمتر از تقاضای آن است.

به گفته احد و ظیفه تغییرات در کشور فقرمی تواند مشکلات عدیده ای را برای شهروندان به دنبال داشته باشد. وی می‌گوید: مهاجرت، تخریب و ویرانی محیط زیست، کم شدن آب‌‌های سطحی، نابودی گونه‌‌های جانوری، تولید گرد و غبار و خشکسالی، کاسته شدن غلات و محصولات، بیکاری و مشکلات اجتماعی و البته فقر از جمله دستاوردهای تغییرات اقلیمی در هر کشوری است.

مهاجرت به خاطر آب

در ایران اما به نظر می رسد اکثر مهاجرت های اقلیمی به خاطر خشکسالی و کمبود آب و به تبع آن نابودی کشاورزی و صنعت و بیکاری مردم باشد. در تازه‌ترین اظهارات درباره وضعیت مهاجرت اقلیمی در ایران، علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست به ایلنا گفته است: «تغییر اقلیم و بحران‌های زیست‌محیطی ناشی از آن در همه کشور‌ها از جمله ایران بروز پیدا کرده و به مشکلات مختلفی از جمله مهاجرت اقلیمی دامن زده است.» در همین راستا چندی قبل مهدی ضرغامی، عضو هیأت علمی دانشگاه تبریز گفت، تحت تاثیر شرایط اقلیمی ۱۰ هزار خانواده ایرانی سال ۱۴۰۰ از زابل مهاجرت کردند.

کارشناسان می‌گویند که روند فعلی مهاجرت‌های داخلی منجر به تغییر موازنه جمعیتی در کشور می‌شود. مرکز پژوهش‌های مجلس نیز پیش‌تر در گزارشی به وضعیت مهاجرت داخلی در کشور پرداخت. در این گزارش آمده که در دهه‌های اخیر، سالانه یکی میلیون نفر در داخل کشور مهاجرت کرده‌اند. بازوی پژوهشی مجلس نوشت، افزایش مهاجرت‌ها و جابه‌جایی‌های جمعیتی به‌ویژه از مناطق مرزی به سمت مرکز و سکونت آن‌ها در اطراف شهر‌های بزرگ به ویژه پایتخت، یکی از مسائل جمعیتی، اجتماعی و امنیتی حال حاضر است.نکته مهم دیگر، وضعیت اقلیمی و مخاطرات طبیعی ایران طی سال‌های آینده است. داده‌های فعلی از وضعیت خوشایندی حکایت ندارند. سرزمین خشک و نیمه خشک ایران احتمالا در سال‌های آینده با کمبود بیشتر منابع آبی، فرونشست زمین و… مواجه شود. رصدخانه مهاجرت ایران نیز در این مورد نوشت که مطالعات نشان می‌دهد برخی از مناطق ایران در آینده، افزایش دمای بالاتری را تجربه خواهند کرد. افزایش دما منجر به خشکسالی‌های مکرر می‌شود که خطر قابل توجهی برای معیشت خانوار‌های روستایی در ایران دارد و ممکن است الگو‌های مهاجرتی را تغییر دهد.

تبعات مهاجرت های اقلیمی

در این میان اما اسماعیل کهرم، فعال زیست محیطی معتقد است که تغییرات اقلیمی تمام زوایای زندگی انسان ها را تحت تاثیر قرار داده است. وی در گفت و گو با «آرمان امروز» می گوید: اصولا شما تاثیرات اقلیمی را می توانید در تمام زوایای زندگی انسان ها و ایرانی ها ببینید. مثلا در خانه سازی های مردم یا طرز لباس پوشیدن و غذا خوردن آنها. به عنوان نمونه، هموطنان جنوب کشور، لباس هایی سفید و گشاد می پوشند و یا مردم شمال کشور خانه هایی می سازند که در برابر رطوبت و بارش های متمادی مقاوم باشند. اینها نمادهایی از همین تاثیرات است. کهرم درخصوص نقش تغییرات اقلیمی بر مهاجرت ایرانی ها نیز می گوید: همین مساله در مورد مهاجرت انسان ها نیز صادق است. یعنی وقتی خشکسالی و تغییرات دمایی و یا بلایای طبیعی رخ می دهد، همراه با خود کم آبی و نابودی بخش هایی از کشاورزی و زراعت را به دنبال دارد. برخی از مواقع حتی این تغییرات اقلیمی صنعت آن منطقه را نیز تحت تاثیر قرار می دهد و باعث می شود بخشی از مردم آن منطقه از کار بیکار شوند. در نتیجه بعد از مدتی چاره ای برایشان باقی نمی ماند جز اینکه به مناطق دیگر مهاجرت کنند. مثلا اهالی سیستان و بلوچستان به مناطق شمالی یا مرکزی مهاجرت می کنند. البته امار دقیقی از مهاجران تغییرات اقلیمی ایران وجود ندارد ولی گفته می شود رقم آن، به بیش از یک میلیون نفر در سال می رسد. نباید از یاد برد که ورود مهاجران جدید به یک منطقه به معنای تامین منبع آب، مسکن و… برای آنهاست. وضعیتی که بازار کار، بازار مسکن، ذخایر آبی و… را تحت تاثیر قرار داده و با چالش‌هایی مواجه می‌کند.

چنانچه تاکنون مقامات دولتی بار‌ها گفته‌اند تهران دیگر ظرفیت ورود مهاجران جدید را ندارد. شهر‌های شمالی کشور نیز که اکنون یکی از مقاصد مهاجرتی هستند با بحران آب و فرونشست زمین دست و پنجه نرم می‌کنند.