دور جدید تنش و درگیری میان آذربایجان و ارمنستان در روزهای اخیر آغاز شده است و پس از فتح کامل قره‌باغ توسط آذربایجان تعداد ارمنی‌هایی که این منطقه را ترک می‌کنند در حال افزایش است. به منظور بررسی این تحولات دیده‌بان ایران با بهرام امیراحمدیان عضو هیأت علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران به گفت و گو نشسته است.

مشرح کامل گفت و گوی سایت دیده‌بان ایران با بهرام امیراحمدیان استاد مطالعات منطقه‌ای و کارشناس اوراسیا را در ادامه می‌خوانید.

برداشت نادرست ترکیه و آذربایجان از «کریدور»، راه ارتباطی ایران با ارمنستان را می‌بندد

آقای امیراحمدیان به نظر شما با کوچ اجباری ارامنه از قره‌باغ پرونده درگیری در این منطقه بسته خواهد شد؟

مشکل اساسی این است که ارامنه‌ای که دارند از قره باغ فرار می‌کنند از قدیم خانه و زندگی‌شان آنجا بوده و از جای دیگری به آن منطقه نیامده‌اند. بعد از جنگ دوم قره باغ در سال 2020 بر اساس موافقت نامه‌ای که روسیه برایشان تدارک دیده بود، قرار بود که آن‌ها از طریق یک راه ارتباطی از دالانی به نام «دالان لاچین» با ارمنستان داشته باشند، اما فراهم نشد. در عین حال قرار بود آذربایجان هم از طریق یک کریدوری که ارمنستان از جنوب در اختیارشان می‌گذارد، از نخجوان که بخشی از جمهوری آذربایجان است، بتوانند با هم ارتباط داشته باشند. در این میان ترکیه و جمهوری آذربایجان یک برداشت نادرستی از «کریدور» در نظر گرفته‌اند که بر اساس این برداشت ناصحیح، مالکیت کریدور را در نظر می‌گیرند. بر این اساس ارمنستان به آن عکس العمل نشان داده و نمی‌خواهد موافقت‌نامه را اجرا کند که حق هم دارند چراکه وقتی قرار شده از خاک ارمنستان استفاد کنند و دو قسمت یک کشور به هم وصل شود، حاکمیت کریدور باید در اختیار ارمنستان باشد ولی آنچه آذربایجان و ترکیه برداشت کرده‌اند این است که می‌خواهند مالکیت و اختیار این کریدور را در دست خود بگیرند. بنابر این برداشت در حقیقت راه ارتباطی ایران با ارمنستان که از جنوب به شمال است توسط این کریدور که شرقی غربی است بسته می‌شود.

آذربایجان که بعد از جنگ سال 2020 در آستانه ورود به منطقه قره‌باغ شهر آذری‌نشین شوشا را تصرف کرده بود، از سوی روسیه پیشروی خود را متوقف و موافقتنامه آتش بس امضا کردند. روسیه 2هزار نیروی نظامی در منطقه مستقر کرده بود تا طبق مفاد موافقتنامه آتش بس بر امور خط تماس تسلط و تا یافتن راه حل سیاسی و امضای موافقتنامه صلح در منطقه حضور داشته باشد.

ارمنستان با مخالفت در تخصیص کریدور در جنوب برای ارتباط آذربایجان با نخجوان، آذربایجان هم کردور لاچین را مسدود و قره‌باغ را به محاصره کامل در آورد. در این منطقه‌ای که آذربایجان آن را محاصره کرده و وارد شده، مقرر بوده تحت نظارت نیروهای صلح‌بان روسیه در امن و امان باشد و همچنین دولت آذربایجان شرایط حقوقی این استان خود مختار را طوری به وجود بیاورد که از استقلال نسبی برخوردار شوند. باید طوری باشد که ارمنی‌ها در درون قلمرو یک کشور مسلمان از حقوق و امتیازات خود بهره‌مند شوند اما وقتی محاصره شده و به داخل این منطقه ورود پیدا کرده‌اند این مشکلات پیش آمده است.

صلحی برقرار نشده، شرایط کماکان جنگی است

موقعیت ایران در این درگیری چه آسیبی دیده است؟ به نظر شما آیا اعتماد ایران به روسیه بازهم اشتباه بود؟

از نظر حقوقی هر نوع تحولاتی که بین آذربایجان و ارمنستان بر سر قره باغ ترتیب داده می‌شد، باید از طریق گروه مینسک صورت می‌گرفت ولی آقای پوتین شخصا وارد عمل شد. این در حالی است که گروه مینسک متشکل از 12 کشور هستند. آمریکا، فرانسه و روسیه سه عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل هستند و مسئولیت ریاست را به صورت مشترک برعهده دارند و چون پوتین راسا وارد عمل شده یک موافقتنامه آتش‌بس امضا کرده‌اند، نه موافقت نامه صلح. از این رو صلحی برقرار نشده و کماکان شرایط جنگی است و شورای امینت سازمان ملل باید وارد عمل شود و به نوعی مسئله را حل کند و از مهاجرت ارامنه جلوگیری کند، چراکه حدود 120 هزار نفر ارمنی در قره‌باغ زندگی می‌کنند که تمام  مایملک‌شان در آن منطقه است. بنابراین حرکت مهاجرین به سمت ارمنستان به معنای این نیست که این منطقه در مالکیت جمهوری آذربایجان قرار می‌گیرد، بلکه از نظر حقوقی و قانونی این سرزمین‌ها به کسانی که در آنجا ساکن بودند تعلق دارد. حال اگر آذربایجان با نیروهای مسلح این منطقه مسئله دارد، با مردم غیرنظامی متفاوت است و باید تضمین شود که ارامنه به خانه و زندگی خود برگردند. از این منظر ایران هم به شدت هشدار داده که هر نوع تغییرات در مرزهای سیاسی ایران با منطقه قفقاز غیرقابل قبول است و کریدور زنگزور نمی‌تواند ارتباط ایران با ارمنستان را قطع کند.

چنانچه آذربایجان و ترکیه بخواهند کریدور زنگزور را به هم وصل کنند، ارتباط زمینی ایران با اروپا قطع نخواهد شد؟

کریدور برای خودش تعریف دارد و آن این است که یک مسیری در داخل یک کشور است که اگر کشور «آ» بخواهد به کشور «ج» حرکت کند باید از کشور «ب» بگذرد. در اینجا کشور «ب» ارمنستان است و هر نوع تحرکی باید تحت قوانین مرزی و گمرکی کشور دارای کریدور باشد. ولی آذربایجان و ترکیه برداشت نادرستی دارند که خودشان هم به نادرستی آن آگاه هستند. از سوی دیگر اسرائیل هم در مرز های شمالی ایران حضور پیدا کرده و جمهوری اسلامی هم ارتش خودش را در منطقه مستقر کرده تا با هر نوع تغییراتی برخورد کند. ایران به هیچ عنوان نمی‌پذیرد که ارتباط زمینی اش با اروپا را از طریق ارمنستان قطع شود.

برداشت غلط ترکیه و آذربایجان از کریدور شرایط فعلی را پیش آورد

اردوغان هم عنوان کرده است که کریدور زنگزور می‌تواند از ایران عبور کند. هدف ترکیه چیست؟

جمهوری خودمختار نخجوان، بخش برونگان جمهوری آذربایجان منطقه‌ای از خاک آذربایجان در غرب ارمنستان واقع شده است و قلمرو ارمنستان در بین این دو منطقه واقع شده که تا امتداد رود ارس مرز مشترکی به طول 41 کیلومتر با ایران دارد. ارتباط بین دو بخش آذربایجان که در دوره شوروی از طریق گذر از خاک ارمنستان صورت می گرفت، پس از فروپاشی شوروی و در اثر جنگ قره‌باغ بلافاصله قطع شده بود. بعد از فروپاشی شوروی، نخجوانی‌ها برای ارتباط با خاک اصلی اذربایجان وارد خاک ایران می‌شدند، از قلمرو ایران می‌گذشتند و در فاصله بسیار دوری به جمهوری آذربایجان وارد می‌شدند. این ارتباط برقرار بوده و ایران هم مشکلی با آن نداشته است اما اکنون پس از گذشت نزدیک به دو سال از جنگ آذربایجان و ارمنستان، ترکیه و آذربایجان با بهره گیری از درگیر شدن روسیه در جنگ اوکراین، که حضور آن را به عنوان حامی حافظ صلح کمرنگ کرده، برداشت غلط از کریدور این مسئله را پیش آورده است.

مقامات ایرانی دو سال پیش می‌گفتند که که قره‌‌باغ خاک اسلام است. این استراتژی چه آسیبی به ایران وارد کرد؟

در آخرین سرشماری که در دوره شوروی یعنی سال 1989 در قره‌باغ انجام شد حدود 70 درصد از جمعیتش ارمنی بودند. مسلمانان هم در شهرهایی همچون شوشا یا بعضی روستاها ساکن هستند. ارامنه‌ای هم که در آن منطقه ساکن هستند سابقه طولانی دارند و نه تنها با مسلمانان هیچ مشکلی نداشتند بلکه مراودات نزدیکی هم بایکدیگر داشتند، اما فروپاشی اتحاد شوروی این مسائل را پیش آورد.

ما امیدوار هستیم که این مساله از طریق مجاری دیپلماتیک حل و فصل شود. ایران با هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان مرز مشترک دارد و خواهان برقراری صلح و ثبات در منطقه است. در هر حال همان گونه که روند امور نشان می‌دهد، با انسداد دالان لاچین(بند 5 موافقتنامه) و آوارگی هزاران ارمنی قره باغ، کریدور زنگزو (بند 9 موافقتنامه) نمی‌تواند عملی شود. جمهوری اسلامی ایران کماکان راه ارتباطی بین نخجوان و خاک اصلی آذربایجان را در اختیار این دو بخش قرار می‌دهد.

*سایت دیده‌بان ایران