حقابه هیرمند» حق طبیعی سیستان و بلوچستان و قصه پرغصه‌ای که چندی است در رسانه‌ها، اخبار مختلفی پیرامون آن منتشر می‌شود.
با اقدامات صورت گرفته ازسوی کشور افغانستان در گذشته و هیات حاکمه فعلی آن یعنی طالبان،در زمینه سدسازی‌‌های مختلف در مسیر رودخانه هیرمند و عدم تامین حق‌آبه ایران از آن، شاهد خشک شدن تدریجی تالاب بین‌المللی هامون در گذر زمان هستیم.
محدودیت در منابع آبی شرق و جنوب شرق کشور و اهمیت رودخانه هیرمند به عنوان رگ حیاتی سیستان و بلوچستان موجب گردیده مساله حق‌آبه ایران از آب این رودخانه به عنوان یک مساله مهم سیاسی، اجتماعی و زیست‌محیطی، توجه ویژه‌ای را به خود معطوف نماید.
با وجود ادعای اخیر مطرح شده ازسوی هیات حاکمه افغانستان در راستای توجیه عدم تعهد خود به پرداخت حق‌آبه ایران، امروزه با استفاده از تکنیک سنجش از دور و بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای می‌توان به بررسی صحت این ادعا پرداخته و بر پایه مطالعات علمی، حقیقت ماجرا را آشکار ساخت. هیات حاکمه افغانستان پس از احداث سدهای متعدد بر مسیر رودخانه هیرمند همانند سلما، کجکی، بخش‌آباد و کمال‌خان، در ادعایی به کمبود آب در پشت سدهای کجکی و کمال‌خان و عدم وجود آب کافی به منظور جاری‌سازی به سوی ایران اشاره داشته است. حال با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای، آب ذخیره شده در پشت سدهای کجکی و کمال‌خان و همچنین روند تغییرات مساحت آنها در طی ماه‌های گذشته مورد بررسی قرار گرفته است. در نقشه‌های تهیه شده از سد کجکی، روند افزایشی آب ذخیره شده در پشت این سد در بازه مهر 1401 تا فروردین 1402 به وضوح قابل مشاهده است. همچنین این روند افزایشی در ذخیره آب پشت سد کمال‌خان از آبان‌ تا اسفند 1401 نیز مشهود است.
به‌طور کلی وجود آب کافی در مخزن این دو سد با استفاده از نتایج به دست آمده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای تایید گردیده و تنها علت عدم ورود این حجم از آب به ایران، مسدود نمودن مسیر آب رودخانه هیرمند است.
همچنین در دیگر اقدام صورت گرفته توسط طالبان، می‌توان به ایجاد یک کانال در حاشیه سد کمال‌خان با هدف انحراف آب رودخانه هیرمند و هدایت آب پشت سد کمال‌خان به شوره‌زار گودزره در خاک افغانستان اشاره نمود. با مقایسه دو تصویر ماهواره‌ای از حاشیه سد کمال‌خان در سال‌های 1398 و 1400، می‌توان هدایت حق‌آبه سیستان و بلوچستان به شوره‌زار بدون سکنه گودزره و ممانعت از ورود آب پشت سد کمال‌خان به خاک ایران را در سال 1400 مشاهده نمود.
با اقدامات هیات حاکمه افغانستان در زمینه سدسازی‌های مختلف در مسیر رودخانه هیرمند و عدم تامین حق‌آبه ایران از آن، شاهد خشک شدن تدریجی تالاب بین‌المللی هامون در گذر زمان و ایجاد یکی از کانون‌های اصلی وقوع ریزگرد در سیستان هستیم. امروزه خشکی این تالاب و بروز آسیب‌های ناشی از آن همانند وقوع ریزگردها در سطح استان، سیستان و بلوچستان را در وضعیت بحرانی قرار داده و موجبات از بین رفتن فرصت‌های شغلی و افزایش مهاجرت مردم آن را فراهم آورده است.
در حدود دوسالی که از عمر دولت سیزدهم می‌گذرد، بارها مسئولین دولتی، با تاکید بر اینکه در مورد حقابه هیرمند گفتگوهای صریحی با طالبان داشته اند، درآخرین اقدامات برای حقابه هیرمند، ماموریت ویژه‌ای به وزرای خارجه و نیرو برای "پیگیری جدی" این موضوع داده شده است.
در همین ارتباط، وزیر خارجه کشورمان برای طی راه حل‌های دیپلماتیک، 27 اردیبهشت با سفر به استان سیستان و بلوچستان اعلام کرد مسئله آب رودخانه هیرمند از چهار ماه قبل به این وزارتخانه و وزارت نیرو محول شده و تاکنون در این زمینه اقدامات و کارهای خوبی انجام شده و اگر لازم باشد از ابزار فشار هم برای وادار کردن آن بخش از هیئت حاکمه افغانستان که همراهی نخواهند کرد با اعطای حق‌آبه ایران، استفاده خواهد شد.
امیرعبداللهیان وزیر خارجه همچنین ماه گذشته درباره حق‌آبه هیرمند گفته بود: ایران و افغانستان با داشتن حدود 900 کیلومتر مرز مشترک، دو کشور همسایه با مشترکات فراوان هستند. در بحث مرزها نگاه راهبردی ما به توسعه همکاری‌های تجاری و اقتصادی است.
وی افزود: در موضوع حق‌آبه از مسیر حقوقی و سیاسی مسئله را در دستورکار داریم. رئیس‌جمهور به آقای کاظمی قمی نماینده رئیس‌جمهور در امور افغانستان ماموریت داد که مسائل را از نزدیک بررسی کند. اقداماتی انجام شده و مقامات هیات حاکمه افغانستان مذاکرات خوبی با کاظمی قمی داشتند و هم درحال رسیدن به نتایج خوبی هستیم و امیدواریم بعد از روشن شدن ابعادش، جزییات آن را برای افکار عمومی توضیح دهیم.
وزیر نیرو هم با بیان اینکه براساس معاهده بین‌المللی 1351 و براساس همه موازین بین الملل،ایران در موضوع حقابه هیرمند صاحب حق است، گفته بود: منتطریم در هیرمند هرچه سریع‌تر این حق رها سازی شود.
محرابیان با اعلام این نکته که تاخیر زیادی در رهاسازی صورت گرفته، افزود: برای پایدار سازی آب منطقه سیستان و بلوچستان و مناطق تابعه برنامه‌های متنوعی تدارک دیده ایم. هیچ نگرانی در باره تامین آب نداریم ولی حقابه را دائم مطالبه می‌کنیم و تا تحقق آن پیگیری‌ها به هر نحو ادامه دارد.
وزیر نیرو با اشاره به اینکه تیم فنی جمهوری اسلامی ایران از بهترین متخصصان تشکیل شده است، گفته بود: این تیم متخصص آمادگی دارد تا در چهارچوب قوانین بین‌المللی و معاهده هیرمند به منظور تعیین وضعیت حقابه، از سد کجکی و نیز وضعیت سد انحرافی کمال‌خان و شرایط مسیر رودخانه هیرمند از سد کجکی تا مرز ایران بازدید به عمل آورد.
همزمان رئیس‌جمهور در سفری که اردیبهشت به استان سیستان و بلوچستان داشت،شخصا به موضوع حقابه هیرمند ورود پیدا کرد و در موضع گیری جدی به حاکمان افغانستان اخطار داد تا حقابه مردم سیستان و بلوچستان را به فوریت بدهند.
رئیس جمهور در صحبت‌های خود با تاکید بر اینکه "حرف من را جدی بگیرید تا بعداً گلایه نکنید" تصریح کرده بود "اگر کارشناسان ما کمبود آب را تایید کنند حرفی نداریم وگرنه اجازه نخواهیم داد حق مردم ما تضییع شود و این مساله چیزی نیست که مشمول مرور زمان شود".
بعد از اخطار رئیس جمهور، طالبان در بیانه‌ای تاکید کرد که به موافقتنامه آب بین ایران و افغانستان و انتقال آب به ایران متعهد هستند و نوشتند که تلاش می‌کنیم آب تعهد شده به ایران را برسانیم!
این سابقه خبر از آن جهت آمد تا مشخص شود بعد از گذشت بیش از دو ماه از قول دولت برای احقاق حقابه هیرمند از یک سو و وعده‌های پوشالی طالبان ازسوی دیگر، حالا سخنگوی وزارت خارجه روز گذشته در نشست خبری خود از ناکامی اقدامات طرف ایرانی در جهت تامین حقابه هیرمند خبر داده است.
کنعانی در پاسخ به سوالی درباره اختلاف ایران و افغانستان درباره حقابه هیرمند گفته: پیگیری‌ها و گفتگوها در این زمینه ادامه‌ دارد و طرف افعانستانی متعهد به عمل تعهدات خود در قبال توافقنامه و حقابه ایران است و بر این موضوع هم اعتراف و تاکید دارد.
وی در عین حال افزود: با وجود پیگیری‌های ایران هنوز به صورت عملیاتی گامی ازسوی طرف افعانستان برداشته نشده است، اما این موضوع را با جدیت در گفت‌وگوهای خود با هیات حاکمه افعانستان ادامه می‌دهیم.
سخنگوی وزارت خارجه خاطر نشان کرده: تامین حقابه ایران از هیرمند یکی از اقدامات توام با حسن نیتی خواهد بود که به ما نشان خواهد داد دولت سرپرستی موقت افغانستان مایل است روابط دو کشور را مبتنی بر منافع مشترک دنبال کند و به حقوق قانونی همسایه خود توجه نماید.
حال سوال جدی از مسئولین دولتی اینست که چه خبر از حقابه هیرمند؟! آیا قرار است استان سیستان و بلوچستان همچنان تشنه بماند و طالبان با یکه تازی‌های خود، وعده‌های توخالی بدهند و در عین حال از امتیازات روابط با جمهوری اسلامی ایران برخوردار باشند؟!