ماه «ذی‌الحجه» دوازدهمین و آخرین ماه از ماه‌های قمری و از ماه‌های حرام است که ماه‌‌ حج تمتع نیز نامیده می‌شود. این ماه از ماه‌های بسیار شریف است، برای دهه اول آن فضیلت بسیاری شمرده‌اند و از ایام معلومات است که در قرآن به آن اشاره شده است. روزه گرفتن در 9 روز اول آن و نماز تراویح بسیار ثواب دارد. محدث قمی اعمال و اذکار و ادعیه و نمازهای مستحبی این ماه را در مفاتیح الجنان برشمرده است. وقایع مهمی در این ماه روی داده که از جمله آنها می‌توان به ازدواج حضرت فاطمه سلام‌الله علیها با امام علی علیه‌السلام، شهادت امام باقر علیه‌السلام، یوم الترویه و کوچ حاجیان از مکه، شهادت مسلم بن عقیل علیه‌السلام، انتصاب امیرالمومنین علیه‌السلام به جانشینی پیامبر صلی‌الله علیه و آله و عید سعید غدیر، قتل عثمان بن عفان خلیفه سوم، روز مباهله پیامبر صلی‌الله علیه و آله با مسیحیان نجران، بیعت مردم با امام علی علیه‌السلام و تصدی خلافت توسط امام و... اشاره کرد. روز نهم این ماه شریف، روز عرفه و روز دهم آن، روز عید قربان است.
حج از مهم‌ترین فرائضی است که با شرایطی بر مسلمین واجب شده است. ائمه علیهم السلام به طرق گوناگون بر اهمیت و جایگاه آن تاکید داشته‌اند و لذا مولای متقیان و نهج‌البلاغه هم از این امر مستثنی نیستند. کلمات و سخنان فراوانی از مولا علی(ع) در نهج‌البلاغه آمده که اهمیت و ضرورت این فریضه را در اسلام بیان می‌دارد. امام (علیه‌السلام) در خطبه نخست نهج‌البلاغه که سخن از خلقت آسمان و زمین، آدم و اهمیت قرآن است، در فرازی به حج می‌پردازند که پیام ویژه آن می‌تواند این باشد که حج بیت‌الله الحرام عصاره اسلام و دربرگیرنده مسائل مهم فردی، اجتماعی، تربیتی، اخلاقی و سیاسی این دینِ خاتم است. از همین رو حضرت در آغازین خطبه خود سخن از وجوب حج به میان آورده و با تعابیر گویا و دقیق، مسلمانان جهان را به انجام این فریضه بزرگ تشویق می‌کنند: «وَ فَرَضَ عَلَیکُمْ حَجَّ بَیتِهِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلَهُ قِبْلَهً لِلْانَامِ...» و خداوند حج خانه محترمش را بر شما واجب کرد، همان خانه‌ای که آن را برای مردم قبله قرار داد.
گاهی انسان به دلیل بهره مندی از مواهب فراوان زندگی و سرگرمی با زن و فرزند، اموال و مقامات و مناصبِ دنیایی، از هویتِ واقعی خود غافل می‌شود و ابراز استغنا و استکبار می‌کند. خداوند متعال با تشریع بسیاری از عبادات و مناسک، به ویژه فریضه بزرگ حج، به تربیت انسان می‌پردازد و او را با مناسک و عباداتی که حاوی نشانه‌های تواضع و فروتنی است، پرورش می‌دهد. اعمالی مانند احرام بستن و کندن تمام لباس‌ها و زر و زیور، و قناعت کردن به دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعی بین صفا و مروه و وقوف در بیابان عرفات، مشعر و منا و تراشیدن موی سر و ذبح قربانی و... همه و همه آموزنده تواضع و فروتنی در برابر عظمت پروردگارند و به راستی بت‌های غرور و تکبر و نخوت را در درون کعبه جان انسان در هم می‌شکنند. به همین دلیل امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «... وَ جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ عَلَامَهً لِتَوَاضُعِهِمْ لِعَظَمَتِهِ وَ اِذْعَانِهِمْ لِعِزَّتِهِ...» خداوند سبحان، حج را علامت فروتنی آن‌ها در برابر عظمت خود و نشانه‌ای از اعترافشان برای عزت الهی قرار داد. خداوند حج را با انواع سختی‌ها قرین نموده است. دوری راه، نامناسب بودن جو و مکان، طولانی بودن فرائض، وجوب اعمالی خاص با شرایطی ویژه و... از دشواری‌هایی هستند که آدمی با آن در ایام حج روبروست. اما این همه، نه تنها شوق مسلمین به انجام این فریضه را کم نمی‌کند بلکه روز به روز بر مشتاقان آن می‌افزاید.
امام علی علیه‌السلام در بیانی بسیار زیبا و دلنشین فلسفه وجوب این دشواری‌ها را این گونه بیان می‌دارند: آیا مشاهده نمی‌کنید که همانا خداوند سبحان، انسان‌های پیشین از آدم علیه‌السلام تا آیندگان این جهان را با سنگ‌هایی در مکّه آزمایش کرد که نه زیان می‌رسانند و نه نفعی دارند، نه می‌بینند و نه می‌شنوند؟ این سنگ‌ها را خانه محترم خود قرار داده و آن را عامل پایداری مردم گردانید. سپس کعبه را در سنگلاخ‌ترین مکان‌ها، بی‌گیاه‌ترین زمین‌ها و کم فاصله‌ترین درّه‌ها، در میان کوه‌های خشن، سنگریزه‌های فراوان و چشمه‌های کم آب و آبادی‌های از هم دور قرار داد. سپس آدم علیه‌السلام و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه برگردند و آن را مرکز اجتماع و سر منزل مقصود و باراندازشان گردانند، تا مردم با عشق قلب‌ها، به سرعت از میان فلات و دشت‌های دور و از درون شهرها، روستاها، درّه‌های عمیق و جزایر از هم پراکنده دریاها به مکّه روی آورند، شانه‌های خود را بجنبانند و گرداگرد کعبه لا اله الا‌الله بر زبان جاری سازند و در اطراف خانه طواف کنند و با موهای آشفته و بدن‌های پر گرد و غبار در حرکت باشند. لباس‌های خود را که نشانه شخصیت هر فرد است درآورند و با اصلاح کردن موهای سر، قیافه خود را تغییر دهند که آزمونی بزرگ و امتحانی سخت و آزمایشی آشکار است برای پاکسازی و خالص شدن، که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشت قرار داد.
اگر خداوند خانه کعبه و مکان‌های انجام مراسم حج را، در میان باغ‌ها و نهرها و سرزمین‌های سبز و هموار و پردرخت و میوه، مناطقی آباد و دارای خانه‌ها و کاخ‌های بسیار و آبادی‌های به هم پیوسته، در میان گندمزارها و باغات خرّم و پر از گل و گیاه، دارای مناظری زیبا و پر آب، در وسط باغستانی شادی آفرین و جادّه‌های آباد قرار می‌داد، به همان اندازه که آزمایش ساده بود، پاداش نیز سبک‌تر می‌شد. اگر پایه‌ها و بنیان کعبه و سنگ‌هایی که در ساختمان آن به کار رفته از زمرّد سبز و یاقوت سرخ و دارای نور و روشنایی بود، دل‌ها دیرتر به شک و تردید می‌رسیدند و تلاش شیطان بر قلب‌ها کمتر اثر می‌گذاشت و وسوسه‌های پنهانی او در مردم کارگر نبود. در صورتی که خداوند بندگان خود را با انواع سختی‌ها می‌آزماید و با مشکلات زیاد به عبادت می‌خواند و به اقسام گرفتاری‌ها مبتلا می‌سازد، تا کبر و خودپسندی را از دل هایشان خارج کند و به جای آن فروتنی آورد و درهای فضل و رحمتش را به رویشان بگشاید و وسایل عفو و بخشش را به آسانی در اختیارشان گذارد. شیطان همواره سعی در تشکیک در قلوب اهل ایمان دارد؛ از آنجا که خانه خدا نیز برای امتحان و آزمایش بندگان بنا شده است، این وسیله امتحان باید هر چه ممکن است موثر و فعالیت در اطراف خانه توحید بیش از سایر نقاط باشد، تا آنان که ایمانشان ضعیف و دنباله رو شیطان هستند و خدا را فراموش می‌کنند، از اهل ایمان راستین جدا گردند. اما در این حرم امن، چنان روح توحید حاکم می‌گردد و لطف و رحمت خداوند متبلور می‌شود که شیطان را عاجز می‌کند. به گونه‌ای که از نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله نقل است که: هیچ روزی شیطان کوچک تر، خردتر، زبون‌تر و خشمگین‌تر از روز عرفه دیده نشده است. و این نیست مگر به این جهت که مهربانی و گذشت و آمرزش خدا، گناهان بزرگ را مورد عفو و غفران قرار می‌دهد.از این روست که امام علی علیه‌السلام در مضرات ترک حج می‌فرمایند: «الله‌الله فِی بَیتِ رَبِّکُمْ، لاَ تُخَلُّوهُ مَا بَقِیتُمْ، فَانَّهُ انْ تُرِکَ لَمْ تُنَاظَرُوا.» خدا را، خدا را، درباره خانه پروردگارتان، تا هستید آن را خالی مگذارید؛ زیرا اگر کعبه خلوت شود، مهلت داده نمی‌شوید.
این جمله در نامه 47 نهج‌البلاغه که وصیتنامه بسیار مهمّ حضرت است و ایشان پس از ضربت خوردن از شقی‌ترین مردم، در ماه رمضان سال 40 هجری قمری در بستر شهادت به امام حسن و امام حسین علیهم السلام بیان فرمودند آمده است. در جمله فوق که قسمتی از وصیتنامه و سفارش به خانه خدا و حج می‌باشد، امام علیه‌السلام، از آثار مهمّ ترک حج و تضعیف این مراسم، از میان رفتن پشتیبان و غلبه دشمن درونی و بیرونی مسلمانان سخن می‌گویند.