جماران: آیین محمدی(ص) و دین اسلام مجموعه ای از معارف و وظایفی می باشد که برای انسان و افکار  و رفتار او از آسمان وحی نازل شده تا خلیفه خدا در زمین در سفر ابدیت، با آن به سعادت برسد. این معارف و وظایف در قرآن و سنت و به زبان «عربی مبین » می باشد.

مخاطبان قرآن و سنت با تعالیم رسول خاتم(ص) و اهل بیت طاهرین اوآنچه نازل شده بود را «تعلیم دادند» و از آن نقطه آغاز و با تحریض و تشویق های فراوان و روشنگری درباره ارزش علم و عالم، کاروان علم و عالمان و دانش و دانشوران در پهنه گسترده جهان اسلام رو به فزونی و عمق و توسعه گذاشت و بدین سان «علوم اسلامی» از قرآن و حدیث متولد شدند و زیرمجموعه علوم قرآن ـ قرآن شناسی و تفسیر ـ و علوم حدیث؛ دانشهای متعدد، به ویژه فقه و کلام ـ اعتقادات ـ نمود و تأثیر بیشتری در ذهن و زندگی مسلمانان داشته و دارند. گرچه در اطلاقات قرآن و حدیث «فقه» به معنای فهم و فهم دین و دین شناسی و «فقیه» به معنای دین شناس می باشد، نه آنچه در قرون اخیر متداول شد که به عالم به احکام شرعی و حلال و حرام الهی فقیه گفته میشود؛ اما همین خود یک بُعد از ابعاد و اضلاع سه گانه اسلام را در بردارد؛ یعنی احکام شرعی درکنار عقاید اسلامی و اخلاق اسلامی، کلیت معارف و تعالیم اسلام را منعکس می نمایند.

البته عالمان مکتب اهل بیت در قرون اولیه پس از غیبت امام زمان(عج) غالباً عالم به اصول و فروع اسلام بودند و به اصطلاح هم فقیه به «فقه اکبر» بودند و هم فقیه به «فقه اصغر» و آثار علمی برحای مانده از مانند شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی گواه این ادعا می باشد.

دانش فقه در میان دانشهای متعدد اسلامی، علم به احکام شرعی و حلال و حرام الهی می باشد که فقیه پس از تحصیل مقدمات علمی و ایمانی برای استنباط احکام از منابع و ادله مربوطه، اجتهاد می کند و رهاورد جدّ و جهد او برای خودش و مقلدینش حجت است و در زمان غیبت امام معصوم(ع) که علم قطعی به معارف و احکام شرعی وجود ندارد بیش از این مقدار نه مقدور است و نه مطلوب.

بسط و توسعه علوم به تناسب پیشرفت زمان، رو به افزایش است و در این فرآیند پس از آنکه احکام الهی در آیات قرآن و سپس در احادیث رسیده از معصومین(ع) بیان شده، پس از تدوین احادیث در منابع و جوامع اولیه، کتابهای فقهی تولد یافتند و نویسندگان آنها استنباط و اجتهادهای خود را در قالب «فقه مأثور» تدوین و عرضه کردند. مقنع و هدایه شیخ صدوق، نمونه روشن این دست از میراث فقهی در مکتب تشیع می باشد.

پس از این مرجله کتابهای فقهی در دو دسته نوشته شدند: 1ـ فقه فتوایی، 2ـ فقه استدلالی.

البته فقه استدلالی هم بسط و توسعه و نیز تعمیق آن رهین طول زمان و تدقیقات و تأملات عالمان و فقیهان بوده است؛ ولی « مبسوط» شیخ طوسی در بخش فقه استدلالی، دروازه ورود به «فقه تفریعی» بوده که در قرون بعدی به منتهی المطلب، ریاض المسائل و جواهرالکلام رسیده است و شاید «فقه مسائل مستحدثه» که در قرون اخیر رخ نموده و فقهایی کم و بیش به آن توجه کردند، مرحله تاریخی دیگری برای فقه شیعه امامیه باشد.

و اما در فقه فتوایی پس از آنکه مدرسه بغداد و مدرسه نجف، در قرون بعدی به مدرسه حله رسید و مراحلی از بلوغ و کمال را طی کرده بود، دو کتاب ارزشمند و فاخر «شرایع الاسلام» محقق حلی و «قواعد  الاحکام» علامه حلی به عالم علم و فقاهت عرضه گردید و بر محور آنها شروح و حواشی بس فراوانی نوشته شده و درسهای زیادی با محوریت آنها گفته شده و میشود.

پس از این دو کتاب مهم کتابی کامل و شامل همه ابواب فقه از عبادات و معاملات و سیاسات، نوشته نشده و اگر چه در دوره معاصر دو فقیه بزرگ، یعنی آیت الله سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی و آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی کتابهای «العروه الوثقی» و «وسیله النجاه» را نوشتند و شروح و حواشی زیادی به قلم فقهای پس از آنان بر این دو کتاب نوشته شده، ولی متأسفانه این دو اثر فقهی تمامی ابواب فقه را شامل نمیشود و نه تنها بخش سیاسات را ندارند که حتی عبادات و معاملات نیز در آنها کامل نمی باشند.

امام خمینی که یکی از بزرگترین عالمان و فقیهان بوده و نمونه مثال زدنی از جامعیت علمی و عملی و اجتماعی، که علم و تقوا و جهاد را مجتمعاً دارا بود؛ در مراتب عالیه علوم عقلی و علوم نقلی قرار داشت و در همان حال که فقیهی اصولی بود، فیلسوفی عارف نیز بوده است و اثبات این ادعا با بررسی کتابهای پرتعداد و شاگردان برجسته فراوان، کار دشواری نیست.

او در عرفان «شرح دعای سحر» و «مصباح الهدایه إلی الخلافه و الولایه» را نوشت و بر شرح فصوص قیصری و مصباح الانس فناری، در جوانی تعلیقه نوشته، چنانکه در فقه و اصول فقه، آثار فراوان و متنوعی دارد؛ هم بر عروه و وسیله حاشیه نوشته و هم «کتاب الطهاره» و «کتاب البیع» نوشته و هم موفق شده در پر تلاتم ترین بخش زندگی خود کتاب ارزشمند «تحریرالوسیله» را ـ که دوره کامل فقه امامیه می باشدـ بنویسد و پس از چند قرن که کتابی کامل در این سبک و سیاق نوشته نشده بود؛ این کمبود را جبران نماید.

حضرت امام پس از آنکه در نتیجه مبارزه با صلابت خود با استبداد و  استعمار، به ترکیه تبعید گردید، بدون اینکه منفعل گردد، با تکیه بر شخصیت علمی خود و سرمایه فراوان فقهی و اصولی فراهم آمده از راه تحصیل، تدریس و تألیف آثار متعدد فقهی و اصولی، از جمله نوشتن حاشیه بر کتاب فقهی «وسیله النجاه»، با نامه نگاری از فرزند خود سیدمصطفی بعضی از کتابها و نوشته های خود را خواستند و در همان تبعیدگاه ترکیه جلد اول «تحریرالوسیله« را تألیف کردند.

«پنج شنبه نهم شهر رجب 84 [23/آبان/1343] نور چشمی محترم مصطفی خمینی ـ ایده الله تعالی و اعزّه ـ من اکنون در بورسای ترکیه بحمدالله با سلامت زندگی می کنم و حالم خوب است، نگران من نباشید. آنچه مقدر است از جانب خدای تعالی، جمیل و مورد تشکر است. قبلاً تلگرافی کرده و کاغذی نوشتم. شما به وسیله سازمان [ساواک] از سلامت خودتان معطلم نمایید، و در صورت موافقت آنها کتاب «مکاسب و حواشی آن» را با «وسیله» و «حاشیه» و «وسائل» را بفرستید. اگر ...»(صحیفه امام، ج 1 ، ص 432)

پس از آنکه تبعیدگاه امام خمینی با گذشت یازده ماه از ترکیه به عراق و شهر نجف تغییر یافت، ایشان در همان سال 1344 ش اقدام به چاپ جلد اول تحریرالوسیله کردند و تألیف جلد دوم آن در نجف اشرف انجام پذیرفت. بدین صورت که حواشی و تعلیقات خود بر وسیله النجاه مرحوم اصفهانی، که نگارش آن پس از هفت سال در سال 1332 ش به اتمام رسید را وارد متن نمود و «تحریر» وسیله النجاه انجام گرفت. اما با توجه به این‌که وسیله النجاه چهل کتاب یا باب داشته و دوره کامل فقه امامیه را در برنداشت، حضرت امام علاوه بر اینکه ده کتاب و باب بر آن افزوده که بخش قضاء و جزاء و نیز کتابهایی مانند «حج» و «امر به معروف و نهی از منکر» بوده است؛ کتاب المیراث را که در وسیله النجاه بسیار مختصر و ناقص آمده بود، کامل نموده و فصل مربوط به «صلوه الجمعه» را در کتاب الصلوه نوشته تا این عبادت معنوی ـ اجتماعی نقش سازنده خود را در اجتماع و سیاست مؤمنان ایفا کند.

چنانکه نوآوری «المسائل المستحدثه» نه یک باب یا کتاب افزوده و جدید بر فقه موجود از طهارت تا دیات بوده، که رویکرد «فقه زندگی» و لزوم حضور در واقعیت زندگی مؤمنان و توان پاسخگویی فقه و فقها به نیازها و پرسشهای نوبه نوی مؤمنان را برجسته کرد و این نقطه عطفی در حیات فقه در مکتب اهل بیت می باشد.

متأسفانه دست خطهای امام از کتاب تحریرالوسیله از بین رفته و اکنون در دست نمی باشد، اما این کتاب در سالهای تبعید امام خمینی در نجف دو چاپ را پشت سرگذاشت که چاپ/ ویراست دوم با تغییر و تبدیل در بعضی از فتاوا و نیز افزودهایی به عنوان  آخرین فتاوای حضرت امام شناخته شد و این کتاب در میان کتابهای فتوایی ایشان جایگاه ممتاز و  منحصر به فردی پیدا کرد و همان چاپ مبنای چاپهای بعدی این کتاب شده است. برای توجه به ویژگی زنده و فقه زندگی بودن اندیشه فقهی امام خمینی، نمونه زیر شاهد گویایی است:

در مسئله 9 از مسائل نماز جمعه چنین نوشته شده:

«سزاوار است امام جمعه در خطبه های نماز جمعه، آنچه که مربوط به مصالح دینی و دنیایی نمازگزاران میشود را بیان کند و آنها را از حوادث جوامع اسلامی و دیگر جوامع مطلع سازد و هر آنچه مسلمانان در معاش و معاد خود بدان نیاز دارند را بگوید و هر آنچه از امور سیاسی و اقتصادی دخیل در استقلال آنها و نیز موجودیتشان است، را مطرح کند و از دخالت قدرتهای ظالم در امور آنها بر حذرشان بدارد، یعنی هر آنچه موجب استعمار و استثمار آنها میشود. و خلاصه اینکه نماز جمعه و دو خطبه آن از مواقف عظیمه برای مسلمین است مانند حج که از مواقف عظیمه مسلمانان است ولی مع الأسف مسلمانان از وظایف مهم سیاسی خود غفلت دارند در حالی که اسلام دین سیاسی با همه شئون آن است و این واقعیت برای کسی که کمترین دقت و درنگ در احکام حکومتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام داشته باشد، آشکار است، در نتیجه کسی که بپندارد که دین از سیاست جداست، او جاهل و نادانی است که اسلام و سیاست را نشناخته است.

ایشان در کتاب امر به معروف و نهی از منکر، تحت عنوان: «ختام فیه مسائل» ضمن سیزده مسئله، حکومت اسلامی و ولایت فقیه را به صورت شفاف تبیین کرده و فتاوای خود را نوشته است. با این وصف میشود گفت مباحث سال 1348 ش و در اثناء تدریس کتاب البیع، در موضوع حکومت اسلامی و ولایت فقیه، تفصیل و مستندسازی همین بخش از تحریرالوسیله میباشد که صورت فتوایی آن را چند سال پیش نوشته بودند.

 این متن فقه فتوایی از همان سالهای اولیه تألیف و انتشار مورد توجه فقهاء و مجتهدین حوزه ها قرار گرفته و مورد تحشیه و تعلیقه و شرح استدلالی و نیز محور درسهای خارج فقه حوزه ها شده و این توجه و اقبال در حال توسعه و ازدیاد می باشد.

دو تن از شاگردان برجسته حضرت امام از اولین شارحین تحریرالوسیله بوده اند، یعنی حضرت آیت الله محمد فاضل لنکرانی و آیت الله شهید سیدمصطفی خمینی. و جالب توجه اینکه هم متن تحریرالوسیله در تبعیدگاه به قلم فقیهی مجاهد نوشته شد و  هم اولین شروح آن به قلم دو تن از برترین مجتهدین دروس حضرت امام در تبعیدگاه نوشته شد: آیت الله فاضل لنکرانی در تبعیدگاه یزد در مدت دو سال و نیم موفق به نوشتن چند جلد از اثر تفصیلی «تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله» -که تاکنون مفصل ترین شرح این کتاب می باشد- شده و فرزند مجاهد امام شهید سیدمصطفی نیز در تبعیدگاه نجف موفق به نوشتن تعلیقات و حواشی مفصل به عنوان مستندات فتاوای متن شد که طبعاً اگر شهادت غم بارش رُخ نمی داد این کار علمی ادامه می یافت ولی آنچه نوشته شده و به صورت پراکنده بر بعضی از کتابها و مسائل فقهی است، در دو جلد با عنوان «مستند تحریرالوسیله» به چاپ رسیده چنانکه جلد اول تفصیل الشریعه ـ شرح کتاب الاجتهاد و التقلید ـ در سال 1399 ق و پس از پیروزی انقلاب اسلامی توسط مؤلف و شارح معظم منتشر گردید.

در نیم قرن اخیر دهها جلد شرح استدلالی بر بخش های مختلف تحریرالوسیله نوشته شده است مانند:

فقه الثقلین؛ آیت الله یوسف صانعی؛ الحج و ... آیت الله جعفر سبحانی؛ انوار الفقاهه، آیت الله ناصر مکارم شیرازی مستند تحریرالوسیله، آیت الله احمد مطهری، دلیل تحریرالوسیله، آیت الله علی اکبر سیفی مازندرانی، مبانی تحریرالوسیله، محمد مؤمن قمی، مدراک تحریرالوسیله، آیت الله مرتضی بنی فضل، مفتاح الشریعه، آیت الله سیدحسین موسوی تبریزی؛ تقریرالشریعه، آیت الله سیدعلی محقق داماد، مفتاح الهدایه، آیت الله مرتضی مقتدایی، مشکاه الشریعه، آیت الله سیدضیاء مرتضوی، معتمدتحریرالوسیله، آیت الله عباس ظهیری، مصباح الشریعه، آیت الله عبدالنبی نمازی.

همچنین تعلیقه‌های مفصل بر تحریرالوسیله نوشته شده که می‌توان آنها را شرح مختصر این کتاب تلقی کرد مانند:

التعلیقه علی تحریرالوسیله؛ آیت الله یوسف صانعی

التعلیقه الاستدلالیه علی تحریرالوسیله، آیت الله ابوطالب تجلیل

التعلیقه الاستدلالیه علی تحریرالوسیله؛ آیت الله علی مشکینی

التعلیقه علی تحریرالوسیله، آیت الله محمدعلی گرامی

التعلیقه علی تحریرالوسیله، آیت الله سیدمحمدعلی علوی گرگانی

این اثر فقهی ارزشمند تاکنون به زبان های: فارسی، اردو و انگلیسی ترجمه شده است که ترجمه انگلیسی آن توسط دکتر سیدعلی رضا نقوی از پاکستان انجام گرفت.

«زبده الاحکام» و «تحریرالتحریر» دو تلخیص این کتاب می باشند. شروح فارسی و عربی دیگری نیز بر بعضی از بخشهای تحریرالوسیله نوشته شده که بنا و مجال پرداختن تفصیلی به آنها نمی باشد.

جلدهای 22 و 23 موسوعه الامام الخمینی به تحریرالوسیله اختصاص گرفته است.