مراسم رونمایی از کتاب جدید حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی با عنوان «خطابات قانونیه»، روز چهارشنبه 19 بهمن ماه با سخنرانی آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی، در پژوهشکده امام و انقلاب اسلامی برگزار شد.

به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام و المسلمین محمد مقدم در این مراسم پیروزی انقلاب اسلامی را یک روز فرخنده و تأثیرگذار در تاریخ جهان و جامعه ایران دانست و گفت: معمار انقلاب اسلامی عالمی فرهیخته، فقیهی روشن ضمیر، دانشمندی اسلام شناس و آگاه به مبانی دین و زمانه خویش بود. نقش و تأثیر امام در آفرینش این حرکت بزرگ از جهاتی قابل توجه و عنایت است. از سویی هنر بزرگ امام در این بود که مبارزه ملتی آرمان دار، حق طلب، ظلم ستیز و هدف دار که همگان در جهت آینده ای نیک و توأم با صلابت و سعادت به پا خواسته بودند را در قالب های دینی شکل دهد. آزادی خواهی تا عدالت خواهی، مبارزه با ظلم و استبداد و ستیز با دشمن خارجی را به عنوان تکلیف و نگاه اعتقادی و ایمانی در جامعه ایران شکل داد ملتی مسلمان، معتقد و باورمند را به دنبال خویش بسیج کرد.

رئیس پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی افزود: هنر دوم امام در این بود که پس از پیروزی انقلاب نظامی را شکل دهد که بر پایه و اساس باور و اعتقاد دینی شکل گیرد. او تلاشش این بود که در جامعه ایران نظامی مبتنی بر دین به نام «جمهوری اسلامی» حاکم گردد. جمهوری از نوع آنچه در دنیای آن روز مطرح بوده که در دامن آن مردمسالاری، آزادی خواهی، عدالت خواهی، پیشرفت و مدنیت شکل می گیرد. تمام تلاش امام در این بود که دین و به خصوص جوهرمایه نظام اجتماعی که بر پایه فقه و فقاهت شکل می گرفت، با نگاه و نگرشی تبیین و تفسیر کند که توان اداره جامعه را در عرصه های مختلف سیاست، فرهنگ، اقتصاد و غیره داشته باشد.

وی یادآور شد: امام تئوری و نگاهی را از مبانی دینی و فقهی خویش ارائه کرد که نظام اجتماعی در سایه آن تئوری محقق گردد. تلاش امام برای ایجاد اجتهاد مبتنی بر شناخت دو عنصر زمان و مکان، طرح مصالح عمومی در عرصه سیاسی و غیره با این نگاه شکل گرفته بود. امام با نگاهی که نسبت به اسلام و فقه اسلامی داشت، از آن جهت که دستگاه فقهی از حوزه عملی، سیاسی و اجتماعی به دور بود و جزء نگر و فردگرا شکل گرفته بود، تلاش امام بر این بود که فقه و فقاهت و اندیشه دینی را مبتنی بر نظامی اجتماعی و سیاسی شکل دهد.

مقدم تصریح کرد: تلاش امام در خطابات قانونیه بر این بود که تکالیف شکل گرفته از «فقه جزء نگر» را به عنوان «فقهی جامع نگر» مبتنی بر کلیت و وحدت تفسیر کند. یعنی تلاش امام این بود که خطابات را از فرد به سمت جمع و از جزء به سمت کل و پایه و اساس نظام سیاسی نوین برای اداره جامعه باشد. در حقیقت رابطه ای که میان «مولی» و «عبد» مطرح بوده است را به عنوان نظامی مبتنی بر اداره مجموعه جامعه مطرح می کنند.

به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام والمسلمین سید محمود صادقی نیز در این مراسم با تبریک دهه فجر، گفت: این نکته که هر دانشی احتیاج به تحول و تطور دارد، یک اصل و لازمه انکارناپذیر است. یعنی همه دانش ها نیاز به تحول دارند. فکر می کنم این پرسش که دانش ها در چه دورانی دچار تحول می شوند اواسط قرن بیستم سؤال عمده ای بود که فیلسوفان علم مطرح کرده اند و گفته اند هرگاه گفتمان حاکم بر یک علم تغییر کند در آن علم انقلاب اتفاق می افتد.

وی افزود: وقتی یک گفتمان علمی مطرح هست می تواند به سؤالاتی که پیرامون آن گفتمان به وجود می آید پاسخ بدهد. دقیقا زمانی گفتمان تغییر می کند که قادر نباشد به پرسش های در مورد خودش پاسخ بدهد. مثلا وقتی سیر تطور دانش فلسفه را بررسی می کنیم، از حرکت از فلسفه مشاء تا رسیدن به حکمت صدرایی تطوری دارد. یعنی یک زمانی هست که دیگر فلسفه مشائی پاسخگو نیست و حملات شدیدی به این دانش می شود و کم کم این گفتمان حاکم تغییر می کند و به حکمت صدرایی تبدیل می شود که پاسخگوی بسیاری از مسائل و معضلات اندیشه فلسفی ما بود.

وی تأکید کرد: ما نمی توانیم دانش فقه را از این اصل عمومی درباره همه علوم مستثنی کنیم و بگوییم دانش فقه چنین چیزی را نیاز ندارد. یعنی من فکر می کنم زمانی که حضرت امام نظریه خطابات قانونی را مطرح می کردند شاید بحث هایی که امروز در حوزه فقه مطرح هست، اینقدر ملموس نبود و نگاه ایشان بسیار بلندتر از زمان خودش بود. من فکر می کنم تعبیری که آیت الله شهید مصطفی خمینی بیان کرده اند که این یک بارقه ملکوتیه است، یعنی امام در آن زمان افق را بسیار بلندتر دیدند و دقیقا بر این نکته التفات داشتند که این گفتمان که بر این فقه حاکم هست نمی تواند پاسخگوی انبوه پرسش هایی باشد که در دنیای جدید با آنها مواجه هست.

صادقی اظهار داشت: امام این تصویر را به ما دادند که گفتمان مولی و عبد باید به گفتمان حاکم و شهروند تغییر کند. شاید برخی سؤالات جزئی در این نگاه جواب بگیرد اما اصل نظر امام این بوده که گفتمان تغییر کند و یک افق بلندی در فقه ایجاد شود. قطعا فقیه باید موضوع را بشناسد و با شناخت موضوع می تواند حکم را صادر کند. آنچه در نظریه خطابات قانونیه اتفاق می افتد همین نکته بسیار مهم است که گفتمان مولی و عبد یک منطق جزء نگر ایجاد می کند اما امام آن را از این حالت جزء نگری خارج و به یک حکم عام قانونی تبدیل می کند.

وی یادآور شد: حاج حسن آقای خمینی از سال 89 درس خارج اصول خودشان را شروع کرده اند و بنده و آقای شهیدی از همان سال در رکاب بوده ایم. سنت تقریر نویسی در حوزه های ما رایج هست و همه اساتیدی که تدریس می کنند قطعا شاگردانی دارند که این درس ها را تقریر می کنند. اما این کتاب سبک جدیدی در تقریر نویسی است. قالب تقریر به گونه ای است که روح حاکم بر آن درس در کتاب های تقریری هست. ما سعی کرده ایم که این کار تبدیل به یک کتاب شود و نگذاشته ایم در حد یک تقریر باقی بماند. یعنی این کار به عنوان یک اثر پژوهشی قابل ارائه است و یک کار تقریر نویسی به معنای معمول نیست؛ تمام اسالیبی که باید در یک پژوهش رعایت شود، در این اثر رعایت شده است.

به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام و المسلمین محمود شهیدی نیز در این مراسم گفت: ظاهرا اولین مرتبه ای که بحث خطابات در درس امام مطرح شد، قبل از مشرف شدن به نجف بود. در دوره اول تدریس خارج اصول ایشان بحث خطابات قانونیه را مطرح فرمودند؛ در دوره دوم و همچنین پاورقی انوار الهدایه به این مبنای خطابات قانونیه اشاره فرموده اند. اما بعد از اینکه به نجف مشرف شده اند، علی الظاهر بحث اصولی نداشته اند و حاج آقا مصطفی خمینی تحریرات اصول را تدوین کرده بودند و در جلد سوم تا حد زیادی به این بحث خطابات قانونیه پرداخته بودند.

این شاگرد سید حسن خمینی با اشاره به اینکه حضرت امام خطابات قانونیه را در هفت مقدمه مطرح فرموده اند، افزود: حضرت امام در پی این بودند که در این هفت مقدمه دو ادعا را اثبات کنند. ادعای اول این بود که قدرت قید مکلف به نیست و ادعای دوم این بود که قدرت قید تکلیف یا مکلف هم نیست. برای تصحیح عبادت مهم زمانی که در تزاحم با یک امر و عبادت اهمی قرار می گیرد، خطابات قانونیه مطرح شده است. خیلی از بزرگان در اینجا بحث و بررسی کرده اند و هرکسی یک نظریه را اتخاذ کرده که هر کدام آنها خالی از اشکال نبوده اما با ورود حضرت امام با مبنای خطابات قانونیه خیلی از این اشکالات مرتفع شد.

وی تصریح کرد: آقا مصطفی به یکی از دو ادعایی که مطرح شده اشراف نداشته اند و لذا تنها یک مقدمه را متوقف می دانند بر اینکه خطابات قانونیه پذیرفته شود. مقدمه ششم را هم تکرار می دانستند بر خلاف حاج حسن آقا که معتقد است نکته دیگری در آن هست، اما می فرمودند سایر مقدمات ربطی به پذیرش نظریه خطابات قانونیه ندارد. اما این خطابات قانونیه برای حاج آقا مصطفی بسیار مهم بوده و قسم می خورد که این مطلب را در جایی ندیده ام و تأکید می کند هرکس با نگاه انصاف ببیند نمی تواند این بارقه ملکوتیه را رد کند. بسیاری از معضلات را همین خطابات قانونیه حل می کند.

شهیدی افزود: هر جایی که مشکل خطاب به فرد می آید خطابات قانونیه با بال باز وارد می شود و این اشکال را مرتفع می کند. استاد تمامی اشکالاتی که در مورد خطابات قانونیه بوده را بررسی کرده اند و حتی اشکالات فرضی هم مطرح شده و قریب به 17 اشکال را منصفانه مطرح کرده اند و تنها یک اشکال قابل قبول و مورد پذیرش قرار گرفت که اشکال آیت الله العظمی شبیری زنجانی بود و البته این اشکال هم خدشه ای وارد نمی کرد. چون این خطابات قانونیه دو استدلال بسیار محکم داشته و این فقط یکی از استدلال ها را خدشه وارد می کند و البته با دیده مسامحه می توانست این استدلال هم مورد خدشه واقع نشود.

آیت الله محمد جواد فاضل لنکرانی نیز در این مراسم با تبریک ایام مبارک دهه فجر و پیروزی انقلاب بزرگ اسلامی، گفت: «خطابات قانونیه» یکی از نظریه های بسیار اساسی و کلیدی امام است که من مکرر در جلسات گفته ام باید سمینارها، همایش ها، کتاب ها و مقالات برای این نظریه تدوین شود. بحمدالله فضلای حوزه علمیه قم و برخی از اساتید در مباحث خارج اصولشان این نظریه را مورد بحث قرار داده اند و تا به حال مقداری که من اطلاع دارم سه مجموعه مدون در این زمینه تقریر و تحریر شده است.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم تأکید کرد: این نظریه بسیار مهم و حاکی از نبوغ بسیار عمیق امام و احاطه وسیع امام به مباحث فقهی، اصولی و تفسیری دارد. این نظریه فقط مجرد یک نظریه نیست؛ که بگوییم فقط در یک دایره محدودی تأثیرگذار است. بلکه یک تحولی را در همه فقه ایجاد می کند؛ یک تحولی را در مبانی اصولی مشهور تا قبل از امام ایجاد می کند. به نظر می رسد که اصلا با این نظریه، تفسیر قرآن یک شکل دیگری پیدا می کند.

وی با بیان اینکه واقعا ابتکارات اصولی امام از معاصرین و اقران خودش به مراتب بیشتر است، افزود: تعبیر نکنم که ظلمی به امام شده-که شده- ولی واقعا از موارد تضییع حق است؛ یعنی حق علمی امام در حوزه های علمیه و مراکز علمی واقعا تضییع و به آن توجه نشده است. اگر ابتکارات امام از اول تا پایان علم اصول را با درجه اول های نجف در دوران خودش مقایسه کنیم، با آنکه آنها هم در قله قرار دارند و حق علمی فراوانی بر همه دارند، اما ابتکارات اصولی امام بیش از آنها است. اساسا این یک قصه پر غصه ای است که حق علمی مکتب قم مغفول واقع شده و همین قضیه مربوط به مرحوم آیت الله العظمی بروجردی و دیگران در عداد آنها است؛ مرحوم آیت الله العظمی حائری، مؤسس حوزه، ابداعات و ابتکارات دارند.

آیت الله فاضل لنکرانی ادامه داد: جنبه بسیار بی نظیر امام در رهبری، هدایت سیاسی و اندیشه های سیاسی امام جهات علمی ایشان را تحت الشعاع قرار داد؛ می شود این را گفت و این هم می تواند یک عامل باشد اما بالأخره نباید از این مسأله غفلت کرد. باید مسئولان حوزه و مراکز علمی و دانشگاهی ایران و غیر ایران به دنبال این باشند که شخصیت بزرگ و بی نظیر سیاسی در عالم روحانیت، از نظر علمی چه ابتکارات و ابداعاتی داشته است.

وی یادآور شد: آنچه من قم هم عرض کردم و حالا اینجا تأکیدش بی مناسبت نیست، نظریه ای که امام در باب حکومت دارد و اسلام را مساوی با حکومت قرار داده، به نظر من تفوق بر نظریه خطابات قانونیه دارد. بالأخره خطابات قانونیه جزئی از متون دین است اما «الاسلام هو الحکومه» یک نگاه وسیع تر و گسترده تر، عینیت اسلام و حکومت است. یعنی ایشان می خواست این ذهنیت را از مسلمانان و متدیّنین دور کنند که خدای تبارک و تعالی این همه در طول تاریخ انبیاء را فرستاد برای اینکه یک احکام جزئی را به بشر بدهند و بشر هم بخواهد عمل کند یا نکند؛ اصلا ارسال هر پیامبری برای حکومت بوده است.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم اظهار داشت: می فرمایند این احکام «مطلوبات بالعرض» است و هنوز من نمی توانم بگویم عمق مطلب امام برای ما روشن شده که چرا احکام مطلوب بالعرض است. یک نتیجه قهری این نظریه امام این است که هیچ حکمی از فروع مثل نماز، روزه و حج نمی تواند با حکومت تزاحم کند؛ نه اینکه بگوییم تزاحم پیدا می کند و حکومت مقدم است. اصلا قابلیت ندارد، چون در عرض حکومت نیست.

وی تأکید کرد: اینها دو نظریه بسیار ریشه ای و عمیق هستند؛ در کنار آن ابتکارات و ابداعاتی که در اثناء مباحث اصولی و فقهی دارند. کتاب البیع امام مشحون از نظریات عمیق و جدید و حرف های نو در این کتاب البیع بسیار فراوان است؛ اما متأسفانه هنوز اینها به صورت خام باقی مانده، تحقیق نشده و باید تحقیق شود.

آیت الله فاضل لنکرانی گفت: در مورد نظریه خطابات قانونیه، این فکر برای امام به وجود آمد که به چه ملاکی ما بگوییم که عاجز مکلف و مخاطب است؟ چرا ما خدای تبارک و تعالی را به یک خطاب و مخاطب تنزل بدهیم و بعد هم مسأله بعث را مطرح کنیم؟! در فقه ما ادعای اجماع شده بر اینکه کفار هم به نماز و روزه مکلف هستند. مسأله عدم اشتراک کفار در فروع را چند نفر مثل مرحوم آیت الله العظمی خویی و شاید دو سه نفر قبل ایشان قائل هستند. آقایان فقها تمسک می کنند به اطلاق ادله و می گویند وقتی خداوند فرمود «أَقِیمُوا الصَّلاةَ» اطلاق دارد و اختصاص به مؤمنین ندارد. کنارش هم فتوایی دارند که اگر کفار نماز بخوانند و روزه بگیرند، باطل است.

وی ادامه داد: با روش اصولی گذشتگان این چگونه قابل حل است؟ گاهی اوقات خودشان تعبیر می کنند که اینجا یک مشکل عقلی وجود دارد. پنج شش راه برای حل آن ذکر شده اما به نظر ما بهترین راه همین راه خطابات قانونیه است. در خطابات قانونیه، اشخاص مدنظر نیستند؛ درست است که «أَقِیمُوا» دارد ولی اساسش «جعل قانون» است. بعید نیست یکی از مبانی نظریه خطابات قانونیه همین «الاسلام هو الحکومه» باشد. امام در ادله می فرمایند که همه مجالس دنیا وقتی قانونی وضع می کنند دیگر به افراد نگاه نمی کنند و قانون کلی وضع می شود.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم یادآور شد: وقتی قانونی در نظر می گیرند که فرض کنید در این کشور باید این مطلب رعایت شود، اینکه این شخص قدرت دارد یا ندارد، قبول دارد یا ندارد و انجام می دهد یا نمی دهد، در هیچ قانونی و هیچ کدام از عقلا توجه نمی کنند. آن وقت ایشان می فرماید خدای تبارک و تعالی در قانون گذاری یک روش جدید انتخاب نکرده و همان روش عقلا را دارد. البته ریشه های ذهنی عقلایی امام آنقدر قوی بوده که در جای جای اصول و فقه خودش را نشان می دهد. ولو اینکه ایشان مکرر به شاگردان می فرمایند که فقه و اصول جای برهان های فلسفی نیست و جاهای زیادی هم می فرماید که اینجا آقایان بین معقول و غیرمعقول خلط کرده اند و نباید این کار را بکنند.

وی افزود: فقهایی که قائل به خطابات قانونیه نیستند نظرشان این است که «أَقِیمُوا الصَّلاةَ» برای بچه ای که تازه به دنیا آمده حکم انشائی است و وقتی مکلف شد تبدیل به حکم عملی می شود. ایشان اشکال می کند که این مستلزم تغییر در اراده الهی و تغییر در اراده الهی محال است. می فرمایند این طور بگوییم که خداوند قانونی را در این شریعت آورده و کاری به اشخاص ندارد و هر بشری مشمول این قانون است. این بیان امام بسیاری از شبهات لاینحلی که تا حالا قابل جواب نبوده را حل کرده است.

آیت الله فاضل لنکرانی با تأکید بر اینکه مسأله زمان و مکان یکی از ابتکارات بسیار خوب امام بود، ادامه داد: از مرحوم حجت الاسلام و المسلمین حاج احمد آقا یاد کنم، وقتی که بعد از ارتحال امام همایشی برای این نظریه امام گرفتند. عده ای همین را تطبیق می دهد که قرآن اگر فرموده «لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ»، برای شرایط آن زمان بوده که مرد کار می کرده و زن در خانه بوده و حالا که این طور نیست ما دست از این آیه برداریم؛ بعد هم می گفتند امام فرموده زمان و مکان در اجتهاد دخالت دارد. امام تمام اینها را به عنوان یک جعل قانونی قرار داده است. یعنی در اساس این نظریه امام «حلال محمد حلال إلى یوم القیامة» قانونی تا قیامت است.

وی تأکید کرد: خطابات قانونیه که امام فرمودند، نمی شود مگر نبوغ و پرکاری امام در مباحث دینی؛ مجرد نبوغ و استعداد هم آدم را به این نظریات نمی رساند؛ پرکاری، احاطه، نبوغ، به روز بودن. مسأله این است که خطاباتی که شارع بیان فرموده به نحو قانونی است و افراد و خصوصیات آنها اصلا مدنظر نیست. امروز اگر یک مجتهدی کسی را به قتل رساند، ولی دم می تواند او را قصاص کند. خطابات روی ملاکات قانونی جعل شده و اصلا با خطابات فردی و شخصی برابری نمی کند و خودش یک وادی دیگری است.

عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم افزود: من فکر نمی کنم که این نظریه قانونی بودن، در مقابل مسأله مولی و عبد باشد. امام به همین فقه موجود بسیار معتقد بود. فقهی که می گوید «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْر»، فقهی که می گوید «مَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ»، فقهی که اینقدر برای بشر کرامت قائل است را بگوییم فقه موجود ما فقه مولی و عبد بوده است؟! این درست نیست و اصلا نظریه امام ربطی به این مسأله ندارد. بنابر این تقاضا می کنم در این تعبیر تأمل کنید. این تعبیر را نمی شود به امام نسبت داد و معلوم نیست که نسبت دادن این تعبیر به نظریه ایشان مورد پسند امام باشد.

وی مرحوم حاج آقا مصطفی را فقیه، اصولی، فیلسوف و مفسر کم نظیر دانست و گفت: وقتی مرحوم والد ما سال 52 تا 54 در یزد تبعید بودند، یک روز طلبه ای از پدر ما پرسید اگر یک روزی آقا به رحمت خدا رفتند به نظر شما چه کسی برای تقلید صلاحیت دارد، بلافاصله حاج آقا مصطفی را نام برد. یکی از منابعی که انسان بخواهد مطالب امام را عمیق بفهمد، کتاب های حاج آقا مصطفی است. بسیار دقیق و عمیق مسائل را مطرح فرموده اند. ایشان نظریه امام را تحکیم کرد و شبهات زیادی پیرامون نظریه امام را جواب داد؛ اضافاتی مثل «انحلال حکمی» را بر نظریه امام آورد. حق بزرگی بر تحکیم نظریات فقهی، اصولی و فلسفی امام دارد؛ همان طوری که مرحوم حاج احمد آقا توفیق بزرگی در تحکیم مبانی سیاسی امام داشت.

آیت الله فاضل لنکرانی اظهار داشت: امروز هم ما خوشبخت هستیم که در نوادگان امام این مسیر علمی به قوت دارد دنبال می شود و به نظرم این هم یکی از اجرهایی است که خدا به امام داده و از عنایاتی است که خدا به امام داده است. امروز به لطف خدا در بیت امام شخصیت های علمی، صاحب نظر، قابل توجه و مورد قبول حضور دارند که در رأس آنها برادر بزرگوارمان آیت الله حاج سید حسن خمینی است. من بسیار خوشحال شدم که ایشان در مباحث خارج اصول در مورد خطابات قانونیه بحث کردند و انصاف این است که چند مرحله جلوتر بردند. یعنی ابهامات در نظریه امام و یا حتی جاهایی که برای مرحوم حاج آقا مصطفی حل نشده را ایشان زحمت کشیده و از این جهت ما خدای تبارک و تعالی را شاکریم.

وی افزود: تقاضای من این است که بیت امام قبل از هر چیزی، نظریات علمی امام در فقه و اصول، حتی نظریات فقهی که مبنای انقلاب است را بیشتر اهمیت بدهند؛ جامعه و حوزه علمیه ما به اینها زیاد نیاز دارد.