ششمین نشست از سلسله نشست های تبیین مکتب امام خمینی(س) با موضوع «جایگاه زن در مکتب فقهی امام خمینی(س)» در مؤسسه تنظیم نشر آثار امام خمینی(س) قم برگزار شد.

به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی در این نشست با اشاره به سیر تطور مکتب امام خمینی(س)، گفت: اگر همه آراء و نظرات مثل هم بود دیگر «مکتب» معنا نداشت؛ اگر قم و نجف مثل هم بودند، دیگر مکتب قم و مکتب نجف نبود. پس نقطه شروع این مکتب ها اختلاف در رأی است؛ برای افراد هم همین است. گاهی اختلافات درون یک علم به بیرون آن علم بر مربوط می شود و گاهی به فرد بر می گردد؛ دو نفر فقیه استعداد، دانش و آگاهی یکسان ندارند. اگر اختلافات یک علم به بیرون آن برگردد کلمه «مکتب» به کار می رود. اگر ما معتقدیم مکتب امام خمینی(س) در برابر فقهای دیگر فرق دارد یعنی فراتر از تفاوت های فردی است که اختلاف ایجاد می کند. یعنی امام در دین شناسی کلان نکاتی را در نظر گرفته که فقهای اقران خودش به آن توجه نداشته اند یا قبول نداشت اند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم حدیث ادامه داد: اختلافات انسجام یافته بیرون یک علم، مکتب ساز است و برای اختلافات انسجام یافته درون یک علم، بهتر است «مَنهج» به کار برده شود. این جایی تعریف نشده و از استعمالات این واژه در عربی و فارسی من به چنین فهمی رسیده ام. بنابر این وقتی مکتب امام خمینی(س) می گوییم یعنی اختلافاتی با دیگران دارد، این اختلافات به یک ریشه بر می گردد و به مسائل کلان منتهی می شود؛ و در مسائل کلان با دیگران متفاوت است. فرض کنیم در اصل اینکه دوره غیبت فقیه باید حکومت داشته باشد یا نداشته باشد یک بحث کلان است؛ یا نوع نگاه به زن یک مسأله کلان است.

وی با بیان اینکه دوره فقه امام را به سه مرحله پیش از مبارزه، دوران مبارزه و دوران رهبری تقسیم کرده ام، تصریح کرد: تدریس و تألیف فقه و اصول امام از سال 1320 شروع می شود و تا قبل از آن امام تدریس های فلسفی، عرفانی و حکمی داشته اند. تا سال 1340 کارهای فقهی و اصولی امام تقریراتی است که از اساتیدشان نوشته اند. تحریر الوسیله و کتاب البیع در دوره دوم نوشته شده است. در دوره سوم نوشته رسمی فقه و اصولی ندارند ولی چهار چیز دارند که می تواند مبنای ما قرار بگیرد که یکی از آنها مکاتبات اداری است. نامه هایی بین ایشان و شورای نگهبان رد و بدل شده که بخشی از آنها به مسائل فقهی بر می گردد. دوم نامه هایی که به افراد و طبقات اجتماعی دارند؛ مثل منشور برادری که یک سری مبانی فقهی می توان از آن برداشت کرد. سوم سخنرانی های ایشان به عنوان یک فقیه در مسند حکومتی است که نمی توان یک منبر معمولی تلقی کرد. چهارم استفتائات است.

امام در منشور برادری تأکید داشتند که از تکثر نترسید

مهریزی اظهار داشت: فقه امام تا سال 1340 اصلا تفاوتی با فقه مشهور ندارد و حتی رفتارهای اجتماعی همین طور است. اما در دوره مبارزه تفاوت هایی شکل می گیرد و در دوره رهبری به اوج می رسد. یکی از آنها مسأله زنان است. دوم مسأله نارسایی هایی سیستم اجتهاد مصطلح است که بارها اشاره کرده اند اجتهاد مصطلح برای حل مشکلات جامعه کامل نیست. سوم بحث دایره حکمرانی است. به نظرم چهارمین نکته مسأله حقوق مردم، حقوق شهروندی و حریم شخصی است. به خاطر سختگیری هایی که می شد ایشان فرمان هشت ماده ای را نوشتند. به نظرم پنجم توجه به تکثر است و در منشور برادری تأکید داشتند که از تکثر نترسید. ششم، مسأله احترام به مذاهب مختلف است.

در فقه ما حدود 170 مورد اختلاف بین زن و مرد است

اختلافات به نفع مرد بیشترین موارد است

برخی از آنها مثل تفاوت در دیه و تفاوت در ارث الزامی است

وی یادآور شد: امام در مورد مسأله زنان در طول سال های قبل مثل مشهور فکر می کردند. در فقه ما حدود 170 مورد اختلاف بین زن و مرد است. اختلافات به نفع مرد بیشترین موارد است و برخی از آنها مثل تفاوت در دیه و تفاوت در ارث الزامی است. پس امام تا قبل از رهبری در مواجهه با مسأله زن مثل بقیه است؛ تفاوت ها از پاریس شروع می شود. به نظر من بودن زن های با تفاوت فرهنگی در آدم ها تأثیر دارد. خانم امام یک خانم فرهیخته بوده و زبان فرانسه می دانسته، عروس امام(خانم دکتر طباطبایی) یک خانم فرهیخته بوده و از امام سؤال می کرده و در تاریخ ذکر شده که چه تعداد خانم خبرنگار با امام مصاحبه کرده اند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم حدیث افزود: چون در چند مورد امام قبل از انقلاب با بعد از انقلاب نظرشان متفاوت بوده توجیهاتی شده است. عمده تحلیل هایی که تا حالا کرده اند بر دو محور می چرخد و عمدتا مسأله مصلحت را مطرح کرده اند. مثلا اینکه با رأی دادن زن پیش از انقلاب مخالفت کرده اند به خاطر مناسب نبودن شرایط بوده وگرنه دیدگاه فقهی ایشان این نبوده است؛ این عنصر مصلحت است. برخی عنصر حقوقی را ذکر کرده اند که امام یک اشکال حقوقی به لایحه زمان شاه داشت. این لایحه برای دورانی بود که مجلس تعطیل شده بود و آن لایحه قانونی محسوب نمی شد و به همین دلیل امام مخالفت کرده اند. بحث سومی هم اینجا وجود دارد که به آن نپرداخته اند؛ اینکه آدم ها به مرور زمان رشد و تکامل پیدا می کنند. به نظر من باید اصل را بر این گذاشت؛ مگر قرینه روشنی در سخن آن فرد پیدا کنیم که عنصر مصلحت یا حقوق را مطرح کرده باشد.

وی با تأکید بر اینکه اگر عالمی در ادوار زندگی خودش تطوراتی داشته باشد نشانه بالندگی است، اظهار داشت: به گمان من در فقه و منظومه فکری امام عناصری هست که جایگاه تطور دیدگاه ها را نشان می دهد. به گمان من اگر راجع به مسائل دیگر از ایشان می پرسیدند یا فرصت نوشتن بود، با آنچه که در دوره های قبل بوده، متفاوت عرضه می شد. نپرسیده اند و فرصت نوشتن هم نبود؛ رهبری و کهنسالی اجازه نمی داد. ولی مبانی که در آن فقه هست و من از آن به «ظرفیت های فکری و فقهی» تعبیر می کنم. این ظرفیت های فکری و فقهی نشان می دهد قابلیت استنباط دیدگاه های جدید را دارد.

مهریزی تصریح کرد: در باب ظرفیت فکری، کلماتی است که ایشان راجع به حضرت زهرا(س) و حضرت مریم(ع) دارند. راجع به حضرت زهرا(س) روایت کافی را می آورند که در دوران پس از رحلت پیامبر(ص) جبرئیل مراوده داشت و می فرمایند این تعبیر را راجع به انبیاء عظام هم نداریم. یک جای دیگر دارند که حضرت زهرا(س) اگر مرد بود، نبی بود؛ البته این قسمتش قابل مناقشه است. یا در مورد حضرت مریم(ع) دارند که آنچه قرآن در مورد عیسی(ع) و انبیاء آورده برای مریم(ع) هم ذکر می کند. در مورد «زن» هم جملات فراوانی دارند مثل اینکه مرد از دامن زن به معراج می رود. پس نگاه به زن این است که زن یک عنصر زمینه ساز رشد انسان و جامعه انسانی است؛ و به تعبیر ایشان ظرفیت رهبری را دارد.

وی گفت: در فقه ایشان هم چند عنصر جدی وجود دارد که یکی از آنها بحث کافی نبودن اجتهاد رایج و حرکت به سمت اجتهادی است که بتواند پاسخگوی به نیازهای زمانه باشد. مسأله زمان و مکان را که ایشان مطرح کرده اند یک بحث جدی است. نکته دیگری که مطرح کرده اند «اهتمام به قاعده عدالت» است. در کتاب البیع وقتی روایات حیله در ربا را ذکر می کنند، آنجا می فرمایند که قرآن در بحث ربا ظلم را مطرح می کند و این روایات تجویز ظلم است؛ بنابر این قابل قبول نیست و این روایات را ساخته اند برای اینکه چهره ائمه(ع) را خراب کنند. یعنی با عنصری به نام «عدالت» نقد روایت می شود. یا راجع به روایاتی که اخباری ها ذکر می کنند که در عصر غیبت حکومت تشکیل نشود و هیچ تلاشی صورت نگیرد، «توجه به احادیث ساختگی» را مطرح می کنند. پس روایتی که با قرآن و عدالت ناسازگار باشد را باید کنار بگذاریم.

امام می فرمایند زن ها کار اجتماعی کنند و حضور اجتماعی داشته باشند

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم حدیث تأکید کرد: وقتی این مبانی در فقه وجود دارد، اگر یک مسأله دیگر هم بود که ایشان به آن نپرداخته و در یک زمان رأی دیگری داشت، آن را هم می توان بر اساس همان رأی عوض کرد. لذا می شود اجتهاد بر اساس مبانی فکری و مبانی فقهی صورت داد. من دو مثال را ذکر می کنم که یکی بحث «مرجعیت زن» است. در رساله ایشان مثل مشهور این هست که از شرایط مرجعیت «رجولیت» است. مرحوم آقای خویی اشکال می کنند که رجل به معنای مرد اینجا خصوصیت ندارد. اصل استعمال رجل در زبان عربی به معنای انسان است؛ مگر اینکه قرینه بر خلافش باشد. لذا شما در آیات قرآن نگاه کنید که می فرماید «فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا» یا «وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ». این رجال ها به معنی مرد در مقابل زن نیست. گاهی رجال و نساء کنار هم آمده مثل «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ». اینجا به قرینه موجود یعنی مرد در مقابل زن، اما اگر رجال تنها آمده معنی انسان دارد.

وی افزود: مرحوم آقای خویی هم درست فرموده اند، ولی از یک راه دیگر گفته است. فرموده که ما از مجموعه دین استفاده کردیم که دین برای زن خانه نشینی می خواهد و مرجعیت چون ارتباطات و رفت و آمد دارد برای زن شایسته نیست. ایشان از این باب می فرمایند که زن به مرجعیت نمی رسد. این را به فقه امام بیاوریم، اگر امام می فرمایند زن ها کار اجتماعی کنند و حضور اجتماعی داشته باشند، رهبران ما هستند، دیگر آن اشکال نیست. اشکالی که آقای خویی گرفته سر جای خودش باقی، راه حلی هم که گفته را باید کنار بگذاریم، آن وقت می شود گفت طبق مبانی امام زن هم می تواند به مرجعیت برسد.

امام را می توانیم با عنوان «نواندیشان دینی» قلمداد کنیم

مهریزی در پایان گفت: بنابر این مرحوم امام در دوران زندگی در مواجهه با زن دو فصل متفاوت داشته اند. قبل از رهبری به همان مسلک مشهور مواجه با زن بوده اند؛ آراء و سلوکشان این را نشان می دهد. بعد از دوره رهبری، با توجه به مبانی که از ایشان به دست آورده ایم، امام را می توانیم با عنوان «نواندیشان دینی» قلمداد کنیم. اگر بخواهیم حرف و دیدگاه جدیدی را بر اساس این مبانی عرضه کنیم، و مثلا بگوییم در فتوا را می شود به امام نسبت داد یا نه، می گوییم با اجتهاد در این مبانی و ظرفیت ها می شود آراء و نظریات جدید داد. لذا اختلافاتی هم که گفته می شود، یک امر طبیعی و جزء سیر علمی انسان ها است. انسان در ادوار زندگی خودش متفاوت است، رشد می کند و مرحوم امام از این قاعده عام علمی و رشد انسانی مستثنی نیست.