عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به اینکه امام خمینی(س) باب روشنفکری دینی را باز کرد، گفت: این چیزی است که به گمان من در فتاوای امثال مرحوم آیت الله صانعی دیده می شود؛ گرچه شاید به این عبارت بیان نکرده اند و بخش اصولی قصه چکش کاری و استوار نشده ولی جا دارد این ایده در فقه مطرح شود. اصلا بحث این نیست که عقل ما می فهمد یا نمی فهمد، مگر امر و نهی جای مداخله مستقیم عقل است؟! همین کار را با متون انجام بدهیم.

به گزارش خبرنگار جماران، حجت الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی در گرامیداشت دومین سالگرد ارتحال آیت الله العظمی صانعی، گفت: فقه ما در دوره معاصر چالش های فراوانی در عرصه های حقوق بشر، ادیان و مذاهب، پزشکی و اقتصادی و سایر مسائل دارد. در مواجهه با این چالش ها چهار نوع برخورد دیده می شود. یکی برخورد کسانی است که می گویند ما متعبد هستیم و این تعبیر را در کتاب های قدیمی هم زیاد می بینیم که مثلا از روی لاابالی گری است که به فلان مسأله عمل نمی شود. من این را مشی اخباریان رسمی و اسمی می دانم که تعبیرشان «نحن ابناء اللفظ» است. رویکرد دوم این است که در واقع صورت مسأله پاک می شود؛ فقه جایگاهی در زندگی ندارد و منحصر به مسائل عبادات است و مسائل اجتماعی را باید به عقل بشر واگذار کرد.

فقه ما ظرفیت هایی دارد که می شود با چالش ها مواجه شد و مشکلات زندگی بشر را حل کرد

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به اینکه این دو دیدگاه افراط و تفریط است، افزود: در میان اینها دو رویکرد دیگر وجود دارد که من از آنها به رویکرد روشنفکرانه و نواندیشانه تعبیر می کنم. روشنفکران دینی با نگاه های فرافقهی و خاستگاه غیر حوزوی به مسأله می پردازند و با تحلیل های کلان کلامی و اجتماعی تکلیف مسائل را معلوم می کنند. به گمان من نواندیشان دینی با استفاده از ظرفیت های فقه و خاستگاه سنتی حوزه های علمیه به حل مسأله می پردازند. مرحوم امام که باب این مسأله را با عنوان «زمان و مکان» باز کردند و شاگردان بزرگوارشان همچون آیت الله العظمی صانعی و برخی دیگر از شاگردانشان این راه را دنبال کردند که فقه ما ظرفیت هایی دارد که می شود با این چالش ها مواجه شد و مشکلات زندگی بشر را حل کرد.

وی تأکید کرد: به نظر من یکی از آن ظرفیت ها استفاده از تعلیل در متون است. رویکرد مشهور فقها در مواجهه با تعلیل ها حمل بر حکمت بودن و پیش فرض هم این است که عقل ما قاصر است. به نظر من اخباری ها در این ذهنیت خیلی سهیم بوده اند. آنچه که اخباری ها در باب قصور عقل و برجسته کردن قیاس مطرح کرده اند این ذهنیت را تشدید کرده است. و الا بحث این نیست که ما با یک استدلال برون فقهی و برون متنی بخواهیم علت یک حکم را کشف کنیم. بحث این است که در خود متون ادوات تعلیل هست؛ به چه حساب از اینها صرف نظر کنیم و جز موارد خاصی حمل بر تعلیل کنیم؟ اگر یک بخش عمده علم اصول، الفاظ است و حجیت ظواهر الفاظ را می پذیریم، چرا اینجا عقب نشینی می کنیم؟

آیت الله صانعی می فرمایند در مواجهه قاضی نباید فرقی بین مسلمان و غیرمسلمان بگذاریم و در احترام متهم فرقی نمی کند که مسلمان یا کافر باشد

مهریزی افزود: این چیزی است که به گمان من در فتاوای امثال مرحوم آیت الله صانعی دیده می شود؛ گرچه شاید به این عبارت بیان نکرده اند و بخش اصولی قصه چکش کاری و استوار نشده ولی جا دارد این ایده در فقه مطرح شود. اصلا بحث این نیست که عقل ما می فهمد یا نمی فهمد، مگر امر و نهی جای مداخله مستقیم عقل است؟! همین کار را با متون انجام بدهیم. آیت الله صانعی می فرمایند در مواجهه قاضی نباید فرقی بین مسلمان و غیرمسلمان بگذاریم و در احترام متهم فرقی نمی کند که مسلمان یا کافر باشد.

وی یادآور شد: آیت الله شبیری در جلد دوم «جرعه ای از دریا» راجع به شیخ حسین یزدی همدرس شیخ عبدالکریم ذکر می کنند که در سامرا کسی نماز استیجاری می خواست و گفتند اگر شهادت بدهند به این فرد می دهم. به مرحوم میرزا می گویند و ایشان سکوت می کند و بعد شیخ حسین «قطعا» می گوید. بعد گفت یقین دارم دو رکعت هم نمی خواند اما استنباط من این است که نماز استیجاری برای این است که چیزی به فقرا برسد. این مدل ها لغزنده است اما جایی که با متن مواجه هستیم، به نظر من قابل دفاع نیست.