جماران، تحقق احکام دینی در جامعه و اجرای حدود شرعی که در قبال با هنجارشکنی‌های شرعی است؛ از اموری است که فی‌الجمله در نصوص دینی ما یعنی در قرآن و روایات آمده است و در فقه اسلام هم مطرح است.
اما تحقق و پایبندی به احکام دینی مانند امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، و بالاتر از آن یعنی اجرای حدود شرعی مثلاً بر سارق و یا زانی و یا قاتل و ... یک مسئله رها شده و بی حدومرز نیست تا هرکسی باانگیزه‌های دینی و یا از روی تعصب و یا ماجراجوئی؛ مجاز به حریم‌شکنی باشد.
در این نوشتار به بخش شرائط اجرای "حدود شرعی" اشاراتی خواهیم داشت، تا در نتیجه ضرورت وجود زمینه و تحقق شرائط مربوطه در باب ممانعت از منکرات شرعی هم نمایان شود .
اجرای حکم شرعی
گرچه برخی فقیهان اجرای "حد" را مربوط به زمان معصوم می‌دانند و در عصر غیبت، حداکثر قائل به "تعزیر" مجرم هستند.
دو فقیه مهم قرن ششم؛ ابن ادریس حلی و ابن زهره، ونیز میرزای قمی، و از معاصرین؛ آیت‌الله سید احمد خوانساری و آیت‌الله صانعی به این نظر گرایش دارند.
اما مشهور و اکثر فقیهان اجرای احکام شرعیه مانند اعدام در عصر غیبت را باور دارند.
برخی از آنان؛ غیر از روایات، به دو دلیل عقلانی تمسک می‌کنند؛
اولاً؛ احکام اسلام در حکومت دینی باید پیاده شود و از آن جمله اجرای حدود شرعیه در مورد مجرمان است.
و ثانیاً؛ اگر حکم شرعی درباره هنجارشکنان پیاده نشود، فحشا در جامعه افزون و بیشتر می‌شود.
بنا به پذیرش قول مشهور که دلالت بر ضرورت اجرای حدود دارد؛ باید با توجه جمیع جوانب، اقدام شود.
مقدمات ضروری و عقلانی
اول: انگیزه؛ فقط عدالت
در اجرای حدود ملاک باید فقط "عدالت" باشد. چرا که ممکن است در اجرا حدود اغراض دیگری مانند مسائل سیاسی و یا قومی و یا مذهبی و.. مطرح باشد! در آن صورت اجرا حدود انطباق صددرصدی با موازین دینی نخواهد داشت.
پیامبر اسلام فرمود: «اقامه حد بهتر از باران چهل صبح است».
امام موسی کاظم (ع) این بیان پیامبر را به‌خوبی تبیین نمودند؛ با استشهاد به آیه «یحیی الارض بعد موت‌ها» (حدید/۱۷)
فرمودند:
«خداوند زمین را به‌وسیله باران زنده نمی‌کند، بلکه مردانی را بر می‌انگیزاند که عدالت را زنده کند، سپس زمین به‌خاطر احیای عدالت زنده می‌شود».
بعد فرمودند: یقیناً اجرای حد در راستای اقامه عدالت سودمندتر است از چهل شبانه‌روز باران .
- لَیْسَ یُحْیِیهَا بِالْقَطْرِ وَ لَکِنْ یَبْعَثُ اللَّهُ رِجَالًا فَیُحْیُونَ الْعَدْلَ فَتُحْیَا الْأَرْضُ لِإِحْیَاءِ الْعَدْلِ وَ لَإِقَامَهًُْ الْحَدِّ لِلَّهِ أَنْفَعُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً»(کافی۱۷۴/۷)
پس در اجرای حدود اولین موضوع عدالت است که از درون‌دل‌ها شروع می‌شود تا به اجرا حدود می‌رسد، و در همه‌ی مراحل؛ رسیدگی به افرادی که جرم قطعی دارند، باید عدالت مدنظر باشد و اگر عدالت اجرا شود، به تعبیر امام کاظم؛ زمین، زنده می‌شود.
اما اگر اجرای حدود با قانون هم منطبق باشد ولی عدالت رعایت نشود، معلوم نیست بتوان برکتی در اجرای حدود دریافت نمود !
دوم: زمان‌شناسی
امام علی (ع) فرمودند: «کسی که نسبت به زمان شناخت داشته باشد، از آمادگی غافل نخواهد ماند؛ - من عرف الأیام لم یغفل عن الاستعداد». (تحف العقول)
امام صادق (ع) فرمود: «کسی که به زمان خویش آگاه باشد، لغزش‌ها و اشتباهات او را احاطه نخواهد کرد؛ - العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس» (اصول کافی)
زمان‌شناسی باید نسبت به اجرای قانون وجود داشته باشد. شرایط فرد و جامعه باید مدنظر قرار گیرد. زمینه‌هایی که باعث نابهنجاری، قتل و غارتی شده را بررسی کنیم .
در فقه در باب اجرای حدود عجله و شتاب را از ما نخواسته است. قاضی باید به اطمینان برسد و تمام راهکارها را طی کرده باشد.
سوم: ترغیب به عفو
امام علی (ع) در راستای قضاوت‌های پیامبر (ص) فرمود: پیامبر طرفین را به صلح دعوت می‌کرد و آن‌قدر ادامه می‌داد تا صلح می‌کردند.
یدعوا الخصوم الی الصلح فلایزال بهم حتی یصطلحوا. (وسائل ۲۴۰/۲۷)
امام علی (ع) به مالک: هرگز از گذشتی پشیمان مشو و از هیچ کیفری شادمان مباش و در هیچ اقدام تندی که شاید گریزگاهی بیابی، شتاب مکن. هرگز مباد که با خود بگویی که مرا فرمانروایی داده‌اند، فرمان می‌دهم و باید بی‌درنگ اجرا شود که این سیاه کننده‌ی دل، ویرانگر دین و عامل نزدیکی به دگرگونی‌ها و انفجارها است؛
- وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ وَ لَا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ - وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَةٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً وَ لَا تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعع - فَإِنَّ ذَلِکَ إِدْغَالٌ فِی الْقَلْبِ وَ مَنْهَکَةٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِیَرِ».(نهج نامه۵۳)
در قرآن آیه ۴۵ مائده در باب قصاص است، در آنجا؛ در عین اینکه قصاص را عامل حیات می‌داند اما سخن از عفو و برادری و نیکی و احسان، و در نتیجه رحمت خدا دارد؛
"فمن عفی له من اخیه شی ء فاتباع بالمعروف و اداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم".
چهارم: دوری قاضیان از قدرت‌ها
از زیبایی‌های "فقه الحقوق" در اسلام؛ تبیین ضرورت استقلال "قاضی وقضاء" است.
استقلال به معنای آزادی از پذیرش هرگونه اعمال‌نظر از سوی صاحبان قدرت و ثروت است.
امام علی (ع) در عهدنامه مالک نوشت:
"منزلت قاضی را چنان کن که هیچ‌کس از خواص تو در آن طمع نورزد. تا بدین‌وسیله قاضی از توطئه آنان نزد تو در امان باشد و او را نزدیک خود بنشان و قضاوت او را امضا و حکمش را اجرا کن و پشتیبان او باش.- اعطه من المنزلة لدیک ما لایطمع فیه غیره.."
پنجم: ضرورت رفتارهای عاطفی بعد از اجرای حکم؛
در عین اینکه اجرای حدود افکار عمومی را راضی می‌کند اما ممکن است نارسایی‌های عاطفی و روانی ایجاد کند.
درنهج البلاغه آمده:
"پیامبراجرای حد می‌نمود و سپس شخصاً بر او نماز می‌خواند". (خ۱۲۷)
امام علی قطع دست می‌کرد اما تا مدتی از بیت‌المال برای آن شخص گوشت و روغن می‌داد که بنیه مجرم تحلیل نرود .
این‌چنین رفتاری بر عواطف آسیب‌دیده خود مجرم و خصوصاً خانواده بی‌گناه او تأثیر ژرف دارد. نه اینکه به‌گونه‌ای اجرای حد شود که نزدیکان آن شخص خودکشی کنند و یا گرفتار بیماری‌های روانی صعب‌العلاج شوند!
ششم؛ بررسی دقیق و مستندات و عدم شتاب‌زدگی و عجله.
حدیث « ادرئوا الحدود بالشبهات» از افتخارات فقه و حقوق اسلام است که طبق مفاد آن؛ قاضی در مقام صدور حکم شرعی، با ورود کمترین و یا کوچک‌ترین شبهه‌ای باید انشای حکم را متوقف کند.
این نشان از عدم جواز عجله و شتاب در حکم و اجرای آن است.
بیان امام علی (ع) چنین است؛ " از نادانی شخص، عجله کردن پیش از امکان و ازدست‌دادن امکانات پس از فرصت است. - من الخرق المعاجله قبل الامکان والابعد الفرحة." (نهج ق/۳۶۳)
تعبیر استاد شهید مطهری چنین است که برخی شتاب‌زدگی‌ها و اقدامات سریع باعث سقوط‌های خردکننده خواهد شد.
شتاب وبی توجهی در مورد حد شرعی سقوط خطرناک به دنبال دارد!
موانع اجرا
اضطرار:
اضرار آن حالت وادار کننده شخص به کاری است.
ما تصور کردیم وقتی از اجرای حدود بحث می‌شود، یعنی بگیریم و ببندیم. درحالی‌که حقوق‌دان‌ها و فقیهان کاملاً به زویای این موضوع آشنا هستند. - آیه۱۷۳ سوره بقره از افتخارات اسلام است.
آموزه آن آیه، چنین است:
کسانی که رفتار هنجارشکن و تبهکار قطعی هستند، مورد اجرای حد هستند تا از حقوق دیگران محافظت شود و آنان باید هزینه‌ی رفتار خود را پرداخت کنند. اما کسانی که در تنگنایی قرار گرفتند و بر آن اساس مرتکب جنایتی شدند، درحالی‌که ستمکار و تجاوزگر نیستند، درباره‌شان اجرای حدود به مانع برمی‌خورد.
زنی به دلیل اضطرار و نجات از تشنگی شدید، مرتکب عمل زنا شد، عمر می‌خواست حد زنا بر او جاری نماید، اما امام علی (ع) پس از بررسی، با استناد به آیه ۱۷۳بقره «فمن اضطر غیر باغٍ و لاعادٍ» از اجرای حد ممانعت نمود. در این حال بود که عمر گفت: «لولا علی لهلک عمر» اگر علی نبود، عمر هلاک شده بود.
(فقیه ۱۲۵/۴)
سرقت در عام المجاعه (سال قحطی) موجب اجرای حد نیست. یعنی در شرایط خاص زمانی اجرای حد مصلحت ندارد. (وسائل الشیعه باب حد سرقت)
ممانعت از ایجاد خطر افزون‌تر :
این عنوان، تحت قاعده"نفی عسروحرج" قرارمی گیرد که حکایت از مشقت می‌کند.
در حدیثی امام علی (ع) فرمود: «کنیز تحت اختیار پیامبر مرتکب گناه شده بود، پیامبر به من دستور داد تا حد را بر او جاری کنم، ولی متوجه شدم او تازه در عادت نفاس قرار گرفته است، ترسیدم اجرای حد موجب مرگ او شود، لذا حد را اجرا نکردم، و به عرض رسول خدا رساندم»، ایشان ضمن تأیید، فرمودند: «احسنت» و درنتیجه حد به تأخیر افتاد. (ابن قدامه ۳۲۹/۱۲)
توجه به افکار عمومی:
تنگنایی که افکار عمومی می‌تواند در مورد حکمی رقم زند، به‌سادگی آن حکم را تحت قاعده "نفی عسروحرج" قرار می‌دهد و حرج به معنای؛ "تنگنا و محدودیت" است.
مضاف به اینکه در اجرای حدود الهی به‌مقتضای عقل باید متوجه شرائط جامعه بود که التهابی ایجاد نشود که در این صورت گرچه مجرم به سزای خود رسیده باشد اما بازدارندگی در دیگران ایجاد نمی‌کند و بلکه چه‌بسا مشکل‌آفرین هم بشود!
در غزوه بنی المُصطلق که جنگ به پایان رسید و خیانت «عبدالله بن ابی» در ایجاد اختلاف و شکاف در میان جبهه خودی روشن شد، پیامبر اعظم (ص) از کشتن او پرهیز داشت و در پاسخ کسانی که اصرار بر اعدام عبدالله داشتند، فرمودند:
"اگر به قتل او دستور دهم، آنگاه خواهند گفت: محمد بعد از پایان جنگ، سربازان را می‌کشد." (سیره ابن هشام۷۷۸/۱)
استاد مطهری می‌گوید:
"جهان برای انسان مثل رفیق است. این جهان دارای اخلاقی است و همان‌طوری که رفیق و اخلاق خاص او را رعایت می‌کنیم، باید اخلاق این جهان هم رعایت کنیم. یک اتصال مرموزی بین انسان‌ها وجود دارد. جامعه‌ی یک پیکر است و هر پیکر نسبت به عضو خود حساس است."
محاسبه سوءاستفاده دشمن:
نکته دیگری که در اجرای حدود می‌تواند تأثیرگذار باشد موارد "ضرری" است.
همین که عقل و یا عرف ضرر قابل‌توجهی را گزارش کند، باعث می‌شود شرائط اجرا حکم متفاوت شود.
دشمن، دشمن است و دنبال بهانه برای ضربه است. چه زیباست که در عین قطع دست تبهکاران از ظلم و جنایت، به جنجال‌آفرینی آنان هم توجه شود.
این روش امام علی (ع) است .
در روایت صحیحه‌ای که مشایخ ثلاثه - کلینی، صدوق، طوسی - نقل کرده‌اند امام امیرالمؤمنین (ع) فرمود:
«من هیچ حدی را در سرزمین دشمن اجرا نمی‌کنم، زیرا می‌ترسم آن شخص غیرتی شده و به دشمن ملحق گردد.
- لا اقیم علی أحد حدا بارض العدو حتی یخرج منها، لئلاتلحقه الحمیة فیلحق بالعدو» (علل۵۴۵/۱)
برخی از محققین در فقه، باتوجه‌به این روایت؛ فتوای به عدم جواز اجرای حدود در میان کفار داده‌اند .
احکام دین؛ اعم از احکام وجوبی آن و یا احکام حرام، و نیز حدود شرعی دارای ظرافت‌هایی است که کوچک‌ترین غفلت از آن باعث خسارت به نفوس و یا خسارت به دین و بلکه چه‌بسا موجب هدم دین می‌شود .
