یکی از مآخذ مهمی که آثاری از مطالعه و تحقیق آن مرد بزرگ در این مورد قابل ذکر است کتابی است با عنوان «التحف والهدایا» تألیف دو برادر ادیب که در نیمۀ قرن چهارم در موصل می‌زیستند. کتابی است که عنوان آن نشان می‌دهد دربارۀ رسم هدیه دادن در ایام و مناسبتهای گوناگون سال است. زیرا در چنین روزهایی آثار ادبی از نظم و نثر پدید می‌آمد.

همچون امروز که اگر کسی نوشته‌های کارتهای تبریک را گردآوری کرده بود حتماً مجموعه‌ای خواندنی و نشانه‌ای از ادب و ادبیات و هنر معاصر شمرده می‌شد. برخی از این آثار را آقای جربزه‌دار مدیر انتشارات اساطیر جمع‌آوری کرده که امیدواریم روزی به چاپ برساند.

تا چندی پیش همین خیابان ظهیرالاسلام مرکز فروش کارت تبریک نوروز در قطع‌ها و شکل‌ها و طرح‌های مختلف بود. بعضی کارتها سفید بود و بعضی متون نظم و نثر زیبایی داشت. یکی از پرکارترین ناشران کارت نوروزی آقای میرباقری نشر گویا ست که هنوز همان سنت را با ذوق و شوق و نوآوری ادامه می‌دهد. هرچند پیامک و شبکه‌های مجازی از رونق این شیوۀ کار کاسته‌اند.

اما حتی در آن فضا هم می‌توان این کار را پیگیر بود. به هر حال اگر کسی به دنبال سابقۀ متون تبریک در قرنهای نخستین پس از اسلام در سرزمینهای اسلامی باشد کتاب یادشده یکی از خواندنی‌ترین آنهاست. گرچه مصحح اثر خود را به «امت عربی خالده» تقدیم کرده ولی سرتاسر کتاب مملو از اطلاعات روایات و اخبار دربارۀ هدیه دادن در نوروز و مهرگان یعنی دو عید بزرگ ایرانی است.

دکتر آذرنوش دور کلمات فارسی کتاب خط کشیده است. تقریباً هیچ صفحه‌ای نیست که چند جای آن از این لحاظ بدون نشانه مانده باشد. واژه‌هایی چون لاجورد، پرند، فیروزه، سوسن، لوزینه، قرمز، سنبل، تخت اما بیشتر این واژه‌ها همان نوروز و مهرگان است. این هدایا گاهی اشعار و نوشته‌هایی به مناسبت نوروز است.

در همین کتاب نام ابوهفان مهزمی متوفای 255 آمده که شعرهای جناب ابوطالب فرزند عبدالمطلب را جمع‌آوری کرده و به تازگی به عنوان دیوان ابوطالب چاپ شده و نسخه‌های آن موجود است. در مجموع پیوندی میان دوستان و دوستداران اهل بیت و نوروز برقرار است. و همین ملاحظه است که بعضی نسخه‌های پرفروش قرآن کریم در سالهای پیش از انقلاب همراه با رسالۀ نوروزیه بوده است. مثلاً قرآن کریم مشهوری به خط عباس مصباح‌زاده از انتشارات جاویدان، علمی که فراوان چاپ شده است و در مزایای این قرآن «احکام نوروز جم منقول از چهل فصل علامه مجلسی» آمده است.

علامۀ مجاسی جزو بسیار کسانی از علماست که در دورۀ شکل‌گیری دولت صفویه دربارۀ نوروز نوشته‌اند و آن را ترویج کرده‌اند. و آداب و رسوم شرعی آن را توضیح داده‌اند. حتی در آثار فقهی علمای غیرایرانی نیز مواردی از این دست بسیار است. یکی از اقدامات خوب گردآوری احادیث و اخبار مربوط به نوروز در مرکز فقهی مرحوم آیت‌الله گلپایگانی است: «یوم النیروز فی مصادر الحدیث و الفقه» که همین کلمۀ نیروز نیز در منابع فراوان ذکر شده است و حتی صورت جمع آن نواریز هم مشهور است.

بی‌جهت نیست که ثقة المحدثین مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان بخشی را به آداب و اعمال نوروز اختصاص داده است. از این رو ست که بسیاری کسان ایام نوروز را در کنار حرم امام رضا (ع) می‌گذرانند. زیرا ولایت‌عهدی آن حضرت هم در ایام نوروز اعلام شده و آن بزرگوار از سکه‌هایی که به نام ایشان ضرب شده بود به این و آن و ازجمله به عنوان صله به دعبل خزاعی بخشیدند.

نکته آنکه فرزند همین شاعر پرآوازه، حسن دعبل در همین کتابی که آذرنوش آن را در دست داشته شعری در مدح کسی سروده و در آن از نوروز سخن گفته است. یکی از استوارترین پیوندهای میان نوروز و اسلام دعای مخصوص تحویل سال است که پرده‌ای چشم‌نواز و زیبا از آن به خط «ام سلمه» دختر فتحعلی شاه قاجار در موزۀ ملک در تهران نگهداری می‌شود. حول الحالنا الی احسن الحال

*جماران