جماران: ماه رجب یکی از ماه های حرام است که در آن بر انجام عمره و روزه و عبادت تأکید شده است. این ماه، ماه بعثت پیامبر (ص)، ولادت امام علی (ع) و امام جواد (ع) نیز هست. در این ماه بر زیارت قبور ائمه بویژه امام حسین (ع) تأکید شده و فضائل بسیاری برای آن نقل شده است.

رجب به معنای بزرگ شمردن است و ماه رجب ماهی است که عظیم شمرده شده است.

قال رسول الله (ص):

«... سمی شهر رجب الأصب لأن الرحمه تصب علی امتی فیه صبا ...»؛ ماه رجب را أصب نامیدند زیرا رحمت الهی بر همه امت من ریزش می‌کند. (وسائل الشیعه، ج10، ص512)

و نیز امام کاظم (ع) فرمود:

«رجب شهر عظیم یضاعف الله فیه الحسنات و یمحو فیه السیئات ...»؛ ماه رجب ماه بزرگی است که خداوند حسنات و نیکوکاری ها را در آن مضاعف می‌کند و گناهان را در آن محو مینماید. (همان، ص473)

پیامبر (ص) همچنین فرمود:

«ان فی الجنه قصر لا یدخله الا صوام رجب»؛ در بهشت قصری است که جز روزه داران بسیار در ماه رجب، داخل نمیشوند. ( بحار الأنوار، ج94، ص47)

در اولین روز ماه رجب، یکی از ذوی القربی و عترت پاک پیامبر (ص) به دنیا آمده که پیامبر اکرم (ص) از تولد ایشان به جابر بن عبدالله انصاری خبر داده و فرمودند: سلام مرا به فرزندم باقر برسان (ارشاد، ج2، ص159)

ابوجعفر محمد بن علی، ملقب به باقر در سال 57 هجری در مدینه منوره دیده به جهان گشود. پدر بزرگوارش امام زین العابدین، سیدالساجدین، علی بن الحسین (ع) و مادرش فاطمه یکی از دختران امام مجتبی (ع) از بانوان باکرامت و فضیلت بود.

جابر بن یزید جعفی از علمای روزگار آن حضرت، از امام باقر به عنوان وارث علم انبیا یاد کرده (همان، ص160) و ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه ایشان را سید فقهای اهل حجاز خوانده است. (شرح نهج البلاغه، ج15، ص277)

امام خمینی در وصیتنامه سیاسی _ الهی خویش از امام باقر (ع) به عنوان بالاترین شخصیت تاریخ یاد کرده و فرموده است:

«ما مفتخریم که «باقرالعلوم»‌ بالاترین شخصیت تاریخ است و کسی جز‌‎ ‎‌خدای تعالی و رسول ـ صلی اللّه علیه و آله ـ و ائمۀ معصومین ـ علیهم السلام ـ‌‎ ‎‌مقام او را درک نکرده و نتوانند درک کرد، از ما است.‌» (صحیفه امام، ج21، ص397)

ایشان همچنین در کتاب آداب الصلوه در بیان مقام علمی امام باقر (ع) به روایتی استناد میکند و میفرماید:

«[شیخ صدوق] از حضرت باقر العلوم نیز کلامی راجع به اسرار‌‎ ‎‌حروف «الصّمد» ذکر کند. پس، گوید که حضرت باقر علیه السلام فرمود:‌‎ ‎‌«اگر یافته بودم از برای علمی که خداوند به من مرحمت فرموده حَمَله‌ای،‌‎ ‎‌همانا نشر می دادم توحید و اسلام و ایمان و دین و شرایع را از «الصمد».‌‎ ‎‌چگونه از برای من چنین شود با آن که جدّم امیر المؤمنین نیافت حمله ای برای‌‎ ‎‌علمش حتی آن که آه دردناک می کشید و می فرمود بالای منبر:" سؤال کنید‌‎ ‎‌از من قبل از آن که مرا نیابید. همانا بین اضلاع سینۀ من است علم بزرگی؛ آه‌‎ ‎‌آه، که نمی یابم حملۀ آن را. » (آداب الصلاه، ص316)

این روایت نورانی بیانگر آن است که سینه امام باقر (ع) همچنین جدش امیر المؤمنین (ع) سرشار از علومی است که برای بیان آنها جایگاهی نیافته اند. علمی که از عالم بالا سرچشمه گرفته و بیانگر حقایق بسیاری از امور علمی و معنوی است. این علم راهگشای طریقت اهل دل و معنویت است که تنها گاهی گوشه ای از آنها بیان شده است، چنانکه امام خمینی در کتاب گرانسنگ آداب الصلاه به برخی از آنها استناد کرده و در خاتمه بحث از سوره توحید، آنها را آورده است:

«در ‌‌کافی‌‌ شریف سند به حضرت باقر العلوم(ع) رساند که فرمود: «کسی‌‎ ‎‌که قرائت کند ‌‌قُلْ هُوَ اللّه اَحَد‌‌ را یک مرتبه، مبارک شود بر او، و کسی که دو‌‎ ‎‎‌مرتبه بخواند، مبارک شود بر او و بر اهلش و کسی که سه مرتبه بخواند، مبارک‌‎ ‎‌شود بر او و اهلش و بر همسایگانش. و کسی که دوازده مرتبه بخواند، خداوند‌‎ ‎‌بنا کند از برای او در بهشت دوازده قصر؛ پس حفظه می گویند ما را ببرید‌‎ ‎‌قصرهای برادر خود فلان را ببینیم. و کسی که صد مرتبه بخواند، آمرزیده‌‎ ‎‌شود گناه بیست و پنج سالش غیر از دماء و اموال. و کسی که چهار صد مرتبه‌‎ ‎‌بخواند، از برای او است اجر چهار صد نفر شهید که همۀ آنها اسب هایشان پی‌‎ ‎‌شده باشد و خون خودشان ریخته شده باشد. و کسی که هزار مرتبه بخواند در‌‎ ‎‌یک شب و روز، نمی میرد تا آن که ببیند مقام خود را در بهشت و یا دیده شود‌‎ ‎‌مقام او برایش.» (همان، ص316 و 317)

از این رو به امام باقر (ع) عالم آل محمد نیز لقب داده اند و امام خمینی نیز در کتاب ارزشمند چهل حدیث با همین عنوان از امام (ع) یاد کرده است. (همان، ص471 و 489)

در زندگی امام باقر (ع) نقل شده است که حضرت چنان شیفته حق تعالی بود که از شوق دیدار کعبه، با صدای بلند گریه میکرد و در وقت نماز چهره‌اش زرد می شد و در مقام رضا قرار داشت. (بحار الأنوار، ج81، ص265)

ساده زیستی، زهد، فروتنی، شکیبایی و مردمی بودن از اوصاف دیگر آن حضرت است. (مناقب آل ابی طالب، ج4،ص207)

امام باقر (ع) همچنین در معرفی شیعیان و خصوصیات آنان و علائمی که میتوان شیعیان را با آنها شناخت میفرماید:

«شیعه ما نیست مگر آنکس که تقوای الهی و اطاعت او را داشته باشد و شیعیان شناخته نمیشوند مگر به تواضع و خشوع و ادای امانت و یاد بسیار خداوند و نماز و روزه و نیکی به پدر و مادر و توجه به همسایگان از فقرا و مساکین و در راه ماندگان و یتیمان و زبان صادق و تلاوت قرآن داشتن. همچنین جز به نیکی برای مردم سخن نگویند و امین مردم باشند. (تحف العقول، ص295)

شیخ مفید و برخی از مورخان درباره امام باقر (ع) آورده اند که:

«بخش بزرگی از علوم دینی از جمله معارف قرآنی ، سنت پیامبر و اخلاق و معنویت را امام باقر (ع) در دوران امامت خویش منتشر کرد و برخی از صحابه مانند ابواسحاق سبیعی، محمد بن شهاب زهری، لیث بن ابی سلیم و ... از ایشان کسب علم و دانش کردند.» (ارشاد، ج2، ص157 و سیر اعلام النبلاء، ج4، ص401)

 فعالیت دیگر امام باقر (ع) مبارزه با حرکت های غیر اسلامی، فرقه ای، صوفیان و غالیان بود و در این باره در جهت هدایت شیعیان و محبّین اهل بیت بسیار تلاش کرد و در این زمینه مناظره های بسیاری با پیشوایان مسیحیان داشت. (بحارالانوار، ج46، ص309)

امام خمینی در این باره می‌فرماید:

«فرمود حضرت باقر العلوم، علیه السلام:‌

‌‌«ای جابر، مذاهب باطله و رأیهای فاسده تو را گول نزند که گمان کنی حبّ علی، علیه السلام، تو را بس است. آیا کفایت می کند برای مرد که بگوید من دوست می دارم علی، علیه السلام، را و دارای ولایت او هستم، و مع ذلک فعّال و دارای کثرت عمل نباشد؟ اگر بگوید من رسول خدا را دوست می دارم (با آنکه رسول خدا‌ ‎‌از علی بهتر است) پس از آن متابعت سیره او نکند و عمل به سنّت او ننماید، از حب او نفعی برای او حاصل نشود.» (چهل حدیث، ص571 و 572)

ایشان در نقل دیگری از کتاب کافی از زبان امام باقر (ع) میفرماید:

«ای جماعت شیعیان آل محمد، صلّی الله علیه و آله، شماها در حد وسط باشید که غالیان به شما رجوع کنند، و تالیان به شما ملحق شوند.» یکی از انصار که اسمش سعد بود عرض کرد: «فدایت شوم، غالی چیست؟» فرمود: «قومی هستند که درباره ما چیزهایی گویند که ما درباره خود نگوییم، پس آنها از ما نیستند و ما از آنها نیستیم.» عرض کرد: «تالی چیست؟» فرمود: «کسی است که طالب هدایت است، و طریق آن را نمی داند و می خواهد که خیر به او برسد و عمل کند.» پس از آن رو به شیعیان فرمود و گفت: «به خدا قسم که با ما برائت و آزادی از خداوند نیست (یعنی از سخط و عذاب او)، و بین ما و خداوند خویشاوندی نیست، و ما بر خداوند حجتی نداریم، و تقرب به خدا حاصل نکنیم مگر به اطاعت و فرمانبرداری. و هر کس از شما مطیع خداوند باشد، فایده دارد به [حال ] او ولایت و دوستی ما، و هر کس فرمانبردار خدا نباشد از شماها، ولایت ما به او نفعی نرساند. وای بر شما مغرور نشوید، وای بر شما مغرور نشوید.» (همان، ص571)

این حدیث شریف برای همه ما که خود را پیرو ولایت علی (ع) میدانیم حجت را تمام کرده است، زیرا امام باقر (ع) قسم یاد کرده است که با اطاعت و فرمانبرداری به تقرب میرسید، نه با خویشاوندی. از این رو سعی و تلاش ما همواره باید در اطاعت از فرامین الهی باشد و مطیع خداوند باشیم تا بتوانیم با ولایت اهل بیت (ع) زیست اسلامی _ انسانی داشته و این مدال افتخار برای ما باقی بماند. زیرا توجه به زیست اخلاقی و دوری از دروغ و تهمت و غیبت و سایر گناهان راه مستقیم رسیدن به ولایت الله است.

جایگاه علمی امام باقر (ع) چنان است که ابن ندیم در کتاب الفهرست خود به تفسیری از قرآن کریم که توسط ابو الجارود منذر بن زیاد از فرمایشات مفسرانه امام باقر (ع) گرد آورده اشاره میکند. (ص59) و استاد عزیزالله عطاردی نیز به مجموعه بزرگی از علوم و تفسیر قرآن حضرت اشاره دارد. (مسند امام ابوجعفر (ع)، ج2 و 3)

امام باقر (ع) علاوه بر تبیین معارف دین و مناظره و مباحثه با سایر رهبران ادیان و مذاهب مختلف، به حاکمان جور و غاصبان حکومت نیز پرداخته، چنانکه امام خمینی در کتاب شریف آداب الصلوه به روایتی از حضرت اشاره کرده و فرموده است:

« از ‌‌کافی‌‌ شریف حدیث نموده به سند‌‎ ‎‌خود از محمد بن مسلم که گفت: «شنیدم حضرت باقر العلوم علیه السلام‌‎ ‎‌می فرمود: بدان ای محمد، همانا امامان جور و اتباع آنها از دین خداوند‌‎ ‎‌معزولند و گمراهند و گمراه کنند؛ پس، اعمالی که می کنند مثل خاکستری‌‎ ‎‎‌است که در روز طوفانی باد سخت به او وزد و او را متفرق کند‎‌.» (آداب الصلوه، ص136 و 137)

آنچه در این مختصر بیان شد، نشانگر سیره و روش و سیرت امام باقر العلوم (ع) است که در علم و عمل سرآمد روزگار خویش بود و با رفتاری جامع به هدایت مردم پرداخت و در بیان احکام الهی از هیچ کوششی دریغ نورزید و همگان را به اطاعت از خداوند متعال و سنت پیامبر خدا (ص) فراخواند و راه مستقیم هدایت را نشان داد و با حاکمان زر و زور نیز این حقایق را در میان گذاشت و عاقبت در این راه به شهادت رسید.