سه شنبه هفته گذشته خبر آزاد سازی آب از دریچه‌های سد کمال خان، موجی از خوشحالی برای مردم منطقه سیستان ایجاد کرد، ولی این خوشحالی خیلی زود و قبل از رسیدن آب به مرز ایران با تکذیب ذبیح‌الله مجاهد و همچنین وزیر آب و برق حکومت طالبان به ناامیدی تبدیل شد، چرا که هر دو مقام اعلام کردند رهاسازی آب نه برای استفاده ایران بلکه به درخواست کشاورزان استان نیمروز و برای بهره‌برداری کشاورزان نیمروزی رها شده است. در این میان اقدام شتابزده چند مسئول کشورمان و گزارش زود هنگام تصویری صدا و سیما از رها سازی آب از دریچه‌های سد کمال خان قبل از اینکه آب به مرز کشورمان برسد، آدرس اشتباهی به طالبان داد و موجب تکذیب رها سازی آب برای ایران شد و موجی معکوس در افغانستان ایجاد کرد که چرا آب را برای ایران رها کردید که مقاله خان محمد تکل، کمیسار سابق آب هیرمند افغانستان از آن جمله بود.
متاسفانه در داخل نیز برخی در تلاش هستند که این گونه تبلیغ کنند که با آمدن طالبان شرایط برای دریافت حق آب هیرمند مساعد شده و طالبان آماده اجرای معاهده هیرمند است و بعد موضوع شناسایی طالبان را مطرح کنند. اما واقعیت چیست؟ افغانستان با چه هدفی سد کمال خان را ساخت و آیا نگاه طالبان به معاهده هیرمند متفاوت از نگاه اشرف غنی و سایر رهبران سابق افغانستان است.
در سال‌های قبل از انعقاد قرارداد هیرمند،افغان‌ها در راستای اعمال کنترل بر جریان آب رودخانه هیرمند کار مطالعه و طراحی ساخت کمال خان را آغاز کردند. هدف آنها از این اقدام کنترل آب در نزدیکترین نقطه مرز ایران بود به نحوی که دسترسی ایران را به آب محدود کنند ولی کشاورزان افغان در حاشیه مرز در مناطق چغانسور و چهار برجک بتوانند از آب هیرمند استفاده کنند. مشکل همینجا بود که زمین‌های کشاورزی هر دو طرف حاشیه مرز از پریان مشترک آب می‌گرفتند و لذا توقف جریان آب به سمت ایران مانع رسیدن آب به کشاورزان افغان نیز می‌شد.
در 20 سال گذشته افغان‌ها به لطف ارسال سیمان و میلگرد و سوخت ارزان برای ماشین آلات سنگین عمرانی از جمهوری اسلامی ایران اقدامات متعددی را برای انحراف جریان طبیعی رودخانه هیرمند انجام دادند. طرح افزایش ارتفاع سد کجکی و افزایش ظرفیت سد به میزان یک میلیارد و هفتصد میلیون متر مکعب فعلا با فرار آمریکایی‌ها متوقف مانده است. اما در سال‌های اخیر با دریافت کمک‌های خارجی ماشین آلات خریدند و نهر لشکری در فاصله 45 کیلومتری مرز دو کشور را که در اثر طوفان‌های شن در سالیان متمادی پر شده بود را لایروبی کردند و سپس بر خلاف بند پنجم معاهده هیرمند در بستر رودخانه سازه‌ای احداث کردند که پایه آب را به داخل افغانستان هدایت کند. این اقدام آنها با اعتراض جدی ما مواجه نشد و افغان‌ها همچنان اصرار داشتند که این اقدام آنها تاثیری در حقآبه ایران ندارد و ما هم از کنار موضوع عبور کردیم. موفقیت اجرای انحراف آب به سمت نهر لشکری و رسیدن آب به مناطق مرزی افغانستان بدون نیاز به برداشت آب از پریان مشترک آنها را در اجرای سد کمال خان مصمم کرد.
از سال 1390 با تغییراتی در طراحی اولیه، کار ساخت سد آغاز شد. در سال 1345 مشاوران انگلیسی با ارائه 17 سناریوی مختلف به افغانستان مشورت داده بودند که ساخت سد کمال خان توجیه اقتصادی ندارد و از 100 امتیاز به ساخت سد کمال خان 54 امتیاز نمره داده بودند.
از نظر مشاور انگلیسی مشکل اصلی این بود که ظرفیت مخزن سد کمال خان 52 میلیون مترمکعب محاسبه شده بود و با این میزان آب در خوشبینانه‌ترین حالت نهایتاً 50 هزار هکتار زمین جدید زیر کشت می‌رفت و این درحالی است که 52 میلیون متر مکعب با توجه میزان بالای رسوبات رودخانه طی مدت 5 سال پر خواهد شد و هزینه سنگین لایروبی مجدد به هیچ وجه توجیه پذیر نیست. ولی کارشناسان افغانی صحبت از زیر کشت رفتن 170هزار هکتار تا 240 هزار هکتار را مطرح می‌کردند، این آمار انتظارات ملی سنگینی برای مردم منطقه نیمروز ایجاد کرد و ساخت سد کمال خان به یک آرمان ملی تبدیل شد.
طبیعی است رودخانه‌ای که در برخی از سال‌ها بین 7 تا 8 میلیارد متر مکعب آب از خود عبور می‌داد با یک سازه‌ای که 52 میلیون متر مکعب گنجایش دارد نمی‌توانست هدف اصلی، یعنی ممانعت از رسیدن آب به ایران را عملیاتی کند، لذا تغییراتی در طرح اولیه داده شد و آن هم احداث دیوار خاکریز به طول 17 کیلومتر به منظور هدایت آب پشت سد کمال خان به رود بیابان و سپس رود خشک و در نتیجه انتقال آب به گود زره است که هر آبی به داخل آن ریخته شود تلخ و شور و غیر قابل استفاده می‌شود.
هفته‌های گذشته انتشار یک عکس ماهواره‌ای که نشان می‌داد پس از لبریز شدن مخزن سد کمال خان آب مازاد تغییر مسیر داده و وارد گود زره شده است، موجب ابراز شادمانی افغان‌ها شد و در کانال‌های اجتماعی نوشتند که بالاخره رودخانه هیرمند به مسیر تاریخی خود بازگشت، درحالی که مسیر تاریخی رسیدن آب به گود زره از مازاد آب هیرمند و پس از پر شدن کاسه‌های هامون‌ها از مسیری به نام شیله بود. این در حقیقت آزمایشی بود برای اینکه بررسی شود که آیا سد کمال خان و مسیر انحرافی آب به هدف خود یعنی خارج کردن آب سیلاب‌ها از دسترس ایران، رسیده است یا خیر.
بعد از انتشار این خبر مسئولین استان سیستان و بلوچستان اعلام کردند که با طالبان مذاکره کرده‌اند و قرار است هیئتی را به منطقه اعزام کنند و چنانچه اثبات شود که آب به سمت گود زره منحرف شده است از طالبان بخواهند که بنا به رسم همسایه‌داری و میزبانی ایران از پناهندگان و آوارگان افغان در این شرایط بحرانی در افغانستان، طالبان مانع از ضایع و غیرقابل استفاده کردن آب هیرمند شوند و آب را رها کنند که به سمت ایران بیاید. فراموش نکنیم که خوشحالی کاربران فضای مجازی از انحراف آب به گود زره درحالی انجام می‌شود که روزانه هزاران نفر در مقابل نمایندگی‌های کشورمان در افغانستان برای فرار از مرگ در اثر گرسنگی منتظر دریافت روادید ورود به ایران هستند و تعداد بیشتری از مسیرهای غیر قانونی روزانه وارد ایران می‌شوند و در این بازار کساد کار، رقیب کارگر ایرانی شوند و کارفرمای سود جوی ایرانی برای فرار از پرداخت حقوق قانونی کارگر ایرانی کارگر غیر قانونی افغانی را به کار بگیرند. به این نوع رفتار باید چشم سفیدی گفت و نه اینکه به قول خان محمد تکل، کمیسار سابق آب هیرمند افغانستان مطالبه حقآبه هیرمند ازسوی ایران را چشم سفیدی تعبیر کرده است.
طبق گفته مسئولین استان سیستان و بلوچستان گشوده شدن دو دریچه سد کمال خان نتیجه مذاکرات آنها با طالبان بوده است، اما باید صبر کرد و دید که آیا آب به ایران خواهد رسید و یا اینکه به نهر لشکری و برای استفاده کشاورزان افغانستان هدایت می‌شود. دهانه نهر لشکری به گونه‌ای طراحی شده است که پایه آب را به سمت نهرلشکری هدایت می‌شود ولی سیلاب‌ها با دبی بالا از آن عبور و به سمت ایران می‌آمد. اکنون که از دریچه‌های سد روزانه حدود 2 تا 3 میلیون متر مکعب آب رها می‌شود این همان پایه آب رودخانه در شرایط عادی است که به سمت نهر لشکری هدایت می‌شود. همان گونه که از ده سال گذشته به این سو که نهر لشکری لایروبی شده بود، در تمام طول سال این نهر آب داشت و عبور این نهر مملو از آب در حاشیه شهر زرنج در همه فصول سال قابل مشاهده بود.
امسال اولین سالی است که پس از تکمیل و آغاز آبگیری سد کمال خان کشاورزان افغانستان انتظار داشتند که 240 هزار هکتار زمین را زیر کشت ببرند و این آزادسازی آب در واقع پاسخ به درخواست کشاورزان افغانستان از دولت طالبان است. این آزمایشی است برای اینکه آیا به‌صورت عملیاتی آب از دسترس ایران خارج شده و با توجه به اینکه به صورت کنترل شده رها می‌شود یا از طریق نهر لشکری برای مصرف کشاورزان چهاربرجک و چغانسور قابل استفاده است؟
اما در مورد اقدام خصمانه دولت افغانستان ما چه کار باید انجام دهیم. افغانها مشابه این طرح را در مورد هیچ کدام دیگر از رودخانه‌ها در سایر حوزه‌های آبریز که آب آن از دسترس افغانستان خارج می‌شود انجام نداده‌اند. آنچه موجب شد افغان‌ها 85 میلیون دلار هزینه کنند که 52 میلیون مترمکعب آب ذخیره کنند و پنجاه هزار هکتار زمین جدید را زیر کشت ببرند این اشتباه محاسباتی آنهاست که فکر می‌کنند حالا می‌توانند آب را به ایران بفروشند، و یا طبق روایت اشرف غنی، رئیس جمهوری فراری،آب را با نفت معاوضه کنند.
مصوبه اخیر مجلس شورای اسلامی در مورد انتقال آب از دریای عمان به شمال استان سیستان و بلوچستان پایان رویای افغان‌ها برای فروش آب به ایران بود. این روزها که دولت طالبان به شدت با مشکلات مالی دست و پنجه نرم می‌کند و دیگر از کمک‌های میلیاردی آمریکا هم خبری نیست، طالبان ارزش یک دلار را خوب درک می‌کنند، امیدواریم که مسئولین استان سیستان و بلوچستان در سرمای زمستان سوخت مجانی در مقابل رهاسازی آب به طالبان نداده باشند. مسئولین محترم توجه داشته باشند که طبق جدول پیوست معاهده هیرمند فقط حقآبه عقب افتاده سه ماه اکتبر، نوامبر و دسامبر حدود 107 میلیون متر مکعب است که اگر همه آب ذخیره شده در دسترس سد کمال خان را هم تحویل ما بدهند،جبران کسری این سه ماه را نمی‌کند. درحالی که با بازگشایی دو دریچه بالایی (دریچه نیروگاهی) و نه دریچه تحتانی در طول یک ماه و با دریافت آب باران‌های سیلابی بالادست هیرمند، میزان آبی که وارد رود سیستان می‌شود حدود 60 میلیون متر مکعب خواهد بود که با سهم تعیین شده طبق معاهده فاصله زیادی دارد که با توجه به جوسازی‌هایی که در داخل افغانستان شده و همچنین استفاده خود افغان‌ها از آب رها شده امید چندانی به دریافت میزان قابل توجهی آب نیست و همچنان موضوع تامین آب شرب مردم سیستان یک مسئله امنیتی برای کشور باقی مانده است.
* حسین فرجاد امین
دیپلماسی ایرانی
*سه شنبه هفته گذشته خبر آزاد سازی آب از دریچه‌های سد کمال خان، موجی از خوشحالی برای مردم منطقه سیستان ایجاد کرد، ولی این خوشحالی خیلی زود و قبل از رسیدن آب به مرز ایران با تکذیب ذبیح‌الله مجاهد و همچنین وزیر آب و برق حکومت طالبان به ناامیدی تبدیل شد، چرا که هر دو مقام اعلام کردند رهاسازی آب نه برای استفاده ایران بلکه به درخواست کشاورزان استان نیمروز و برای بهره‌برداری کشاورزان نیمروزی رها شده است
*اقدام شتابزده چند مسئول کشورمان و گزارش زود هنگام تصویری صدا و سیما از رها سازی آب از دریچه‌های سد کمال خان قبل از اینکه آب به مرز کشورمان برسد، آدرس اشتباهی به طالبان داد و موجب تکذیب رها سازی آب برای ایران شد و موجی معکوس در افغانستان ایجاد کرد که چرا آب را برای ایران رها کردید که مقاله خان محمد تکل، کمیسار سابق آب هیرمند افغانستان از آن جمله بود
*متاسفانه در داخل نیز برخی در تلاش هستند که این گونه تبلیغ کنند که با آمدن طالبان شرایط برای دریافت حق آب هیرمند مساعد شده و طالبان آماده اجرای معاهده هیرمند است و بعد موضوع شناسایی طالبان را مطرح کنند. اما واقعیت چیست؟ افغانستان با چه هدفی سد کمال خان را ساخت و آیا نگاه طالبان به معاهده هیرمند متفاوت از نگاه اشرف غنی و سایر رهبران سابق افغانستان است
*طبق گفته مسئولین استان سیستان و بلوچستان گشوده شدن دو دریچه سد کمال خان نتیجه مذاکرات آنها با طالبان بوده است، اما باید صبر کرد و دید که آیا آب به ایران خواهد رسید و یا اینکه به نهر لشکری و برای استفاده کشاورزان افغانستان هدایت می‌شود