اشاره
در آستانه پنجمین سالروز رحلت مرجع انقلابی و جامع، حضرت آیت‌الله سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی قرار داریم. مرجعی که علاوه بر حضور در سنگر مبارزه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مسئولیت‌های خطیری پس از پیروزی انقلاب برعهده گرفت و با تثبیت نسبی انقلاب به سنگر حوزه علمیه بازگشت و خدمات کم‌نظیری در مقام فقاهت و مرجعیت از خود برجای گذاشت. به همین مناسبت مروری کوتاه بر حیات علمی و سیاسی این عالم بزرگ داریم. آیت‌الله موسوی اردبیلی در سوم آذرماه سال 1395 به لقاء‌الله پیوست.
تولد و تحصیل
آیت‌الله سیدعبدالکریم‏ موسوی اردبیلی، سحرگاه سیزدهم رجب 1344 هـ.ق، مقارن با سالروز میلاد امیرالمومنین‏ علیه‌السلام و برابر با 8 بهمن 1304 هـ.ش در شهر اردبیل، در خانواده‏ای روحانی وتهی‏دست متولد شد.
او تحصیلات خود را در اوان کودکی و در سن شش سالگی با ورود به مکتب‌خانه آغاز کرد و در سال 1319 به قصد ادامه تحصیل در دروس حوزوی، وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم در شهرستان اردبیل شد.
هجرت به قم‏
موسوی اردبیلی در رمضان‏ المبارک 1322 تصمیم گرفت به شهر مقدس قم مهاجرت نموده تحصیلات عالیه را در آن شهر مقدس ادامه دهد و در آخر همان ماه از اردبیل خارج و در نهم شوال وارد شهر مقدس قم شد و در یکی از حجرات فیضیه رحل اقامت افکند. مدت اقامت ایشان در شهر مقدس قم، سه سال و اندی به طول انجامید که در این مدت لمعتین، رسائل، مکاسب، کفایتین، مباحثی از درس خارج اصول و بحث‌هایی از تفسیر قرآن و فلسفه را فراگرفته همزمان به تدریس معالم، لمعتین و قوانین مشغول شد.
مهاجرت به نجف اشرف و فعالیت علمی
آیت‌الله موسوی اردبیلی تصمیم گرفت به نجف‏اشرف مهاجرت نماید و در 16 آبان 1324 هـ.ش برابر با اول ذی‏الحجه 1364 هـ.ق، به اتفاق مرحوم شیخ ابوالفضل حلال زاده اردبیلی از قم حرکت کرد. معظم‌له دوران اقامت خویش در نجف‏ اشرف را بهترین ایام تحصیل خود می‏داند که محیطی امن و آرام برای طلاب حاصل شده بود و محصلین غیر از تحصیل و تدریس و تحقیق، فعالیت دیگری نداشتند.
آیت‌الله موسوی اردبیلی در مدت اقامت در نجف اشرف، در اصول فقه مباحث قطع و ظن، برائت و اشتغال و پاره‏ای از مباحث الفاظ و در فقه، اعداد صلاه و اوقات، قبله و لباس مصلی و مکان مصلی و خلل صلوه و شروط تا آخر مکاسب را نزد مرحوم آیت‌الله‏ خوئی، بحث طهاره را تا آخر وضو نزد مرحوم آیت‌الله حکیم، مبحث اجتهاد و تقلید را نزد مرحوم آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی، اول کتاب بیع را نزد مرحوم آیت‌الله ‏ میلانی، بیع صبی را نزد مرحوم آیت‌الله‏ شیخ محمد کاظم شیرازی، مقداری از عروه را نزد مرحوم آیت‌الله شیخ محمد کاظم آل‏یاسین و در فلسفه از اول طبیعیات تا آخر منظومه را نزد مرحوم صدرای بادکوبه‌ای تحصیل نموده همزمان دروس آیات عظام خوئی، میلانی و حکیم را نیز تقریر نمود.
‏بازگشت به ایران‏
آیت‌الله موسوی اردبیلی پس از بازگشت از عراق، در سال 1327 هـ.ش وارد قم شده در مدرسه فیضیه اقامت گزید. ایشان هنگام مراجعت از عراق مصمم بود در اسرع وقت به نجف بازگردد و با همین انگیزه، از به همراه آوردن وسایل و اثاثیه موجودشان در نجف ‏اشرف، خودداری کرده بود. ولی تقدیر بر خلاف این بود و دیگر امکان مسافرت مجدد جهت تحصیل در عراق برای ایشان فراهم نشد. هنگامی که به قم رسید، با دریافت خبر سلامتی پدر، برای اطلاع از وضع حوزه و کیفیت و کمیت دروس، چند ماهی در قم ماند و در همین مدت در جلسات درس خارج فقه مرحوم آیت‌الله بروجردی، فقه و اصول مرحوم آیت‌الله داماد و فلسفه مرحوم علامه طباطبایی (منظومه) حاضر شد.
از سنت‌های دیرپا و بسیار خوب حوزه‏‌های علمیه که تاثیری ماندگار و شگرف در پرورش روح علمی و تربیتی طلاب دارد، اشتغال به تدریس در کنار تحصیل است. به پیروی از این سنت حسنه، از اشتغالات اساسی ایشان در مدت اقامت در قم، تدریس رسائل، مکاسب، کفایه و منظومه به طلاب خوش‏ فهم و کوشا بود که اغلب این جلسات به صورت عمومی برگزار می‌شد. علاوه بر آن تعدادی درس خصوصی خارج فقه و اصول نیز برای برخی مشتاقان و علاقمندان توسط ایشان ارائه می‌گشت.
یکی دیگر از فعالیتهای آیت‌الله موسوی اردبیلی در مدت اقامت در قم، فعالیتهای قرآنی و بحث تفسیر قرآن بود که دو روز در هفته با حضور برخی از فضلاء حوزه برگزار می‏شد. این جلسه در تمام مدت اقامت ایشان در قم به طور منظم و مستمر ادامه داشت و پس از مهاجرت ایشان از قم نیز، جلسه مزبور توسط سایر اعضا ادامه یافت و نیز تا آخر یکی از فعالیتهای اصلی ایشان، قرآن پژوهی و پرداختن به علوم قرآن و تفسیر آن بوده که حاصل این مطالعات، گاهی به صورت مقاله در نشریات مختلف منتشر می‏شود.
در مدت حضور در قم، توسط ایشان و عده ‏ای از فضلاء و روحانیون حوزه علمیه، برای نخستین بار مجله ‏ای به نام مکتب اسلام در قم منتشر شد که با استقبال کم‏ نظیری روبرو گردید. علیرغم فشارها و تضییقاتی که حکومت وقت برای روحانیون بخصوص روحانیانی که دغدغه سیاست نیز داشتند اعمال می‌کرد، معظم‌له پرداختن به امور تبلیغی را از اشتغالات اساسی خویش به شمار می‌‏آورد و از این رو در ایام تعطیلی دروس حوزوی، جهت تبلیغ به نقاط مختلف کشور سفر می‌کرد.
مراجعت و فعالیت در اردبیل‏
کثرت فعالیتهای علمی، تبلیغی، فرهنگی و سیاسی باعث گردید که در ماه رمضان سال 1338، ضعف و بیماری بر ایشان غلبه یابد که پس از مراجعات مکرر به پزشکان، تغییر محل سکونت و کاستن از فشار کار به معظم‌له توصیه گردید و در پی آن ناگزیر در سال 1339 به منظور گذراندن ایام تعطیلات تابستانی قم را به قصد اردبیل ترک کردند. با اقامت آیت‌الله موسوی اردبیلی در اردبیل، جمعی از فضلاء و طلاب اردبیل که در قم مشغول تحصیل بودند، به اردبیل بازگشتند و نزد معظم‌له به فراگیری سطوح عالی رسائل، مکاسب و کفایه پرداختند و پس از مدتی، ایشان تدریس خارج اصول و خارج فقه مکاسب و عروه را آغاز نمود. گسترش فعالیتهای سیاسی ایشان در اردبیل، باعث شده بود که کنترل و نظارت دستگاههای امنیتی رژیم بسیار شدید شود تا جایی که بر اثر هجوم مکرر ماموران ساواک به منزل ایشان، هرگونه آسایش و امنیت حتّی در منزل نیز از معظم‏له سلب گردید. در نتیجه ایشان ناچار گردید نظر مشورتی امام خمینی را در مورد مهاجرت از اردبیل جویا شوند. امام نیز در پاسخ فرمودند: «ما صلاح نمی‏دانیم که آقایان شهرها را ترک کنند و به تهران یا قم بروند، ولی گویا وضع شما به گونه‏‌ای است که ناچارید مسافرت کنید. در عین حال خودتان بهتر می‌دانید و می‌توانید تصمیم مناسب‌تری بگیرید». پس از دریافت نظر امام که اتخاذ تصمیم مناسب را به شخص ایشان واگذار نموده بودند، معظم‌له تصمیم گرفت که از اردبیل هجرت کند، اما ضروری بود که جهت گمراه کردن ماموران ساواک و رفع مزاحمتهای احتمالی، زمینه مناسبی برای این کار فراهم شود. تا این که در سال 1347 زلزله مشهد زمینه مناسبی فراهم ساخت که آیت‌الله موسوی اردبیلی به عنوان مسئول کمک ‏رسانی و همچنین به بهانه چاپ کتاب جمال ابهی، بدون اینکه کسی را از قصد خود مبنی بر عدم مراجعت به اردبیل مطلع سازند، به سمت تهران حرکت کنند.
فعالیت در تهران‏
آیت‌الله موسوی اردبیلی در تابستان 1347 و پس از اقامت در تهران، گذشته از اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی در مسجد نصرت تدریس خارج فقه (کتاب خمس) و جلد اول اسفار را برای برخی طلاب جوان و مستعد، آغاز نمود وعلاوه بر آن، حلقه بحث فلسفی را نیز با برخی از دوستان همفکر خویش تشکیل داد و پس از چند صباحی با همکاری و همفکری بعضی از دوستان دیگر مانند شهید آیت‌الله بهشتی، شهید آیت‌الله مطهری، شهید مفتح و برخی دیگر، تحقیق در علوم قرآن را به صورتی جدی آغاز نمود. پژوهش عمیق در علوم قرآن نیازمند مکان مناسب و نیز کتابخانه‌‏ای غنی بود. برای این منظور محلی در جوار مسجد امیرالمومنین‏ علیه‌السلام تهیه شد و در آنجا، کتابخانه‏‌ای اختصاصی جهت استفاده تحقیقاتی تاسیس گردید. علاوه بر آن، جلسات تفسیر قرآن پس از اقامه نماز مغرب و عشاء، به طور مرتب در مسجد امیرالمومنین‏ علیه‌السلام توسط معظم‌له برگزار می‌شد. این فعالیت‌ها تا 1357 ادامه داشت.
1- فعالیتهای علمی و فرهنگی‏
تدریس خارج فقه و اصول، تدریس جلد اول منظومه برای طلاب و روحانیان، تدریس کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، سلسله بحثهای تکامل، فلسفه تاریخ، و دیگر مباحث مهم فلسفی ضروری برای دانشجویان، برگزاری جلسات تفسیر برای نمازگزارانی که به مسجد می‌آمدند، بحث و گفتگو پیرامون مبانی فلسفی و تحقیق در مسائل علوم قرآنی با گروههای مختلف از متفکران، از جمله اشتغالات علمی و فرهنگی ایشان در مدت اقامت در تهران بود. دامنه این فعالیتها به حدی گسترش یافت که حساسیت رژیم را برانگیخت و در نهایت با یورش ماموران ساواک به مرکز تحقیقات، کلیه وسایل و دستگاههای آنجا به یغما رفت و کتابخانه نیز تاراج شد به‌گونه‏‌ای که فیش‌ها و یادداشت‌های محققین شاغل در موسسه را غارت نموده و مرکز را به تعطیلی کشاندند.
2- تاسیس موسسه خیریه مکتب امیرالمومنین‏ علیه‌السلام
در سال 1348 جهت منسجم کردن اقدامات فرهنگی، معظم‌له به همراه تنی چند از دوستان، موسسه خیریه مکتب امیرالمومنین ‏علیه‌السلام را تاسیس کرد که به لطف خداوند از بدو تاسیس، منشاء خدمات زیادی شده است به گونه ‏ای که 3 باب مسجد، یک مرکز فرهنگی، 4 مدرسه راهنمائی و دبیرستان و دانشگاه، توسط این موسسه تاسیس شده و درحال فعالیت هستند. در دهه اول انقلاب، یعنی از سال 1357 تا سال 1368، به دلیل شرائط خاص کشور، تحولی در زندگی معظم‌له پیش آمد به گونه‌‏ای که ناچار شدند اوقات فعالیت خود را به دو بخش مستقل و جدا از هم تقسیم نمایند؛ بخش اول آن را اشتغالات علمی و فرهنگی و بخش دوم آن را مسائل سیاسی، حکومتی و اجرائی تشکیل می‏داد. در این نوشتار، تنها به بخش اول می‌پردازیم چرا که بخش دوم نیازمند بحث مفصلی است که از حوصله این مختصر خارج است و فرصت دیگری را می‏طلبد.
فعالیت‌های علمی و فرهنگی در دهه اول انقلاب‏
در طی یازده سال اول انقلاب، اشتغالات علمی و فرهنگی معظم‌له روند و وضع دیگری پیدا کرد. از جمله اشتغالات جدید ایشان، تدوین قوانین کیفری، جزائی و حقوقی دادگستری و انطباق آنها با موازین شرع و فقه اسلامی بود. با توجه به اینکه پاره‏‌ای از قوانین موضوعه قبل از انقلاب به ویژه قانون مجازات عمومی برگرفته از قوانین اروپائی بود، چنین کار گسترده و وسیعی نیازمند صرف وقت فراوانی بود. برای این منظور کمیسیونی از فقهاء و حقوق‏دانان تشکیل شد و با همکاری دوستان متفکر و اندیشمند، این مهم به انجام رسید و در نهایت قوانین جدید به صورت مدون و منقح و مطابق با شرع، تنظیم و ارائه گردید.
فعالیت علمی دیگر ایشان، بحث و بررسی علمی و فقهی، پیرامون مسائل مهم اقتصادی از قبیل امور بانکی و پولی، معاملات جاری کشور، نظام اقتصادی حاکم بر آن و... بود که به شدت مورد نیاز جمهوری نوپای اسلامی بود و قبل از آن هیچ کار گسترده اجرائی در زمینه آن انجام نگرفته بود. در این مسیر مطالعات گسترده‏ای در خصوص نظام اقتصاد آزاد و اقتصاد سوسیالیستی و مقایسه آنها با نظام اقتصاد اسلامی توسط معظم‏له صورت گرفت و نتایج آنها مکتوب شده است.
هجرت مجدد به قم‏
چهار دهم خرداد 1368 هـ.ش امام خمینی رحلت فرمود. پس از این حادثه، آیت‌الله موسوی اردبیلی که در دوران حیات امام بارها تقاضای کناره‌گیری از مسئولیتها و پرداختن به اشتغالات علمی را از ایشان نموده و پاسخ منفی شنیده بود، در شهریور همان سال به قم هجرت نمود و اشتغالات جدیدی را به شرح زیر آغاز کرد:
1- تدریس و بحث و تحقیق‏
ایشان از ابتدای اقامت مجدد در شهر مقدس قم، آغاز به تدریس خارج فقه و اصول نمود که در این مدت (تا سال 1379) یک دوره خارج اصول و نیز یک دوره فقه جزائی اسلام شامل قضاء، حدود، قصاص، دیات و شهادات را تدریس نموده و آنها را به رشته تحریر در آورد که تا کنون کتابهای فقه‏القضاء، فقه‌الحدود والتعزیرات، فقه الدیات و فقه‏القصاص و کتاب فقه الشهادات به چاپ رسیده است. همچنین در این مدت در ایام تعطیل حوزه علمیه قم، اقدام به تدریس کتاب شرکت و مباحث اجتهاد و تقلید و بیمه فرمود که از آن میان کتاب فقه الشرکه و کتاب التامین در یک جلد به طبع رسیده است. پس از پایان بردن مباحث مهم کیفری، تدریس مباحث حقوقی و مدنی اسلام را در دستور کار خویش قرار دادند که به جهت اهمیت مضاربه و ابتلاء شدید جامعه به آن، آن را در اولویت قرار داده و تدریس آن را به پایان رساند.
2- تاسیس و اداره دانشگاه مفید
آیت‌الله موسوی اردبیلی، از دورانی که در قم مشغول تحصیل بود، مانند هر طلبه و محصل درد آشنایی در مورد نواقص حوزه می‏اندیشیدند و آرزو داشت روزی فرا برسد که این نواقص از حوزه بر طرف بشود. یکی از مهمترین نواقص حوزه این است که برنامه درسی آن همان برنامه سابق بوده و هیچ تحول و تغییری در آن ایجاد نشده است؛ لذا احکام مسائل جدیدی که در اثر تحولات جوامع و زندگی انسانها بوجود آمده است، در این کتابها یافت نمی‏شود و یا بحث کافی در مورد آنها نشده است. مسائل مهم دانش حقوق بویژه حقوق بین‏الملل همچون احکام مرزها، صلاحیتها، دریاها و مناطق تحت حاکمیت کشورها؛ مقاوله‌نامه‏‌ها و میثاق‌های بین ‏المللی؛ تابعیتها؛ همچنین مسائل اقتصادی از قبیل بانک، بانکداری بدون ربا، بیمه، پول، و...؛ و نیز مسائل حکومتی و سیاسی و بحث و بررسی فقهی پیرامون نهادهای اجتماعی جدید چون قوای سه‏‌گانه، و همچنین علومی مانند جامعه‏ شناسی، فلسفه و کلام جدید، علوم سیاسی و... به شکل آکادمیک و امروزین آنها، در حوزه‏ها مورد بحث و بررسی کامل قرار نگرفته و علیرغم نیاز شدید جوامع اسلامی به آنها، هنوز هم خلاهای فراوانی در این زمینه به چشم می‌خورد. از طرف دیگر طبیعی است که اداره حکومت اسلامی نیازمند متخصصین متعهدی است که علاوه بر آشنایی کامل با علوم حوزوی، با علوم جدید نیز آشنایی کامل داشته و از توانایی کافی جهت پاسخگویی به مسائل جدید و بیان دیدگاه اسلام در مسائل مطروحه برخوردار باشند. برای حل این مشکلات و نواقص و رفع آنها، هنگامی که ایشان تصمیم به اقامت مجدد در قم گرفت، اقدام به تاسیس موسسه‏ای به نام دانشگاه‏ علوم‏انسانی (دارالعلم) مفید نمود. هدف از تاسیس این دانشگاه این است که علوم مورد نظر اسلام، یعنی علوم انسانی در آنجا تدریس شود و نظرات اسلام نیز در ردیف نظرات سایر مکاتب مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
آثار علمی
از مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی تالیفاتی بسیار برجای مانده که برخی آنان عبارتند از؛ فقه‌القضاء در 2 مجلد، فقه‌الحدود والتعزیرات‏ در 4 مجلد، فقه‌الدیات، فقه‌القصاص‏، فقه‌الشرکه والتامین‏، فقه‌المضاربه، فقه‌الشهادات، حاشیه بر خیارات مکاسب (مخطوط)، یک دوره کامل اصول فقه ‌(مخطوط)، تقریرات دروس آیات عظام حکیم و خوئی در فقه و اصول (مخطوط)، الرسائل الفقهیه (مشتمل بر بحثهای؛ ربا، تلقیح مصنوعی، ذبیحه اهل کتاب،…)، مخطوط، مقالاتی در تفسیر قرآن‏، اخلاق (تدریس در دانشگاه مفید)، مخطوط، چهار جلد اقتصاد (مخطوط)، یک دوره اقتصاد اسلامی براساس کتاب و سنت (مخطوط)، جمال ابهی (در رد بهائیت)، رساله عملیه‏، مناسک حج‏، نهج‌الرشاد (رساله عملیه به زبان عربی)، مناسک الحجّ – عربی، استفتائات و...

*از فعالیت‌های علمی آیت‌الله اردبیلی، بحث و بررسی علمی و فقهی، پیرامون مسائل مهم اقتصادی از قبیل امور بانکی و پولی، معاملات جاری کشور، نظام اقتصادی حاکم بر آن و... بود که به شدت مورد نیاز جمهوری نوپای اسلامی بود
*فقه‌القضاء، فقه‌الحدود والتعزیرات‏، فقه‌الدیات، فقه‌القصاص‏، اقتصاد اسلامی براساس کتاب و سنت‏، جمال ابهی، نهج‌الرشاد، فقه‌المضاربه، ازجمله تالیفات آیت‌الله موسوی اردبیلی هستند/