رساله کارشناسی ارشد فیرحی ب «اندیشه سیاسی شیعه در دوره قاجاریه» بود که در آن به اندیشه سیاسی فقیهان مشهور شیعه دوره قاجار و مکاتب مهم فقهی-سیاسی ای که در دوره قاجاریه بسط یافته و در تحولاتی چون نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی تاثیرگذار بودند پرداخته است. رساله دکترای مرحوم فیرحی «دانش، قدرت و مشروعیت در اسلام» نام داشت که با الهام از روش شناسی فوکو و هرمنوتیک گادامر تنظیم شد. وی همچنین عضو شورای مرکزی مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم بود و درسگفتارهایی در موسسه مطالعات سیاسی-اقتصادی «پرسش» ارائه می کرد.

مرحوم حجت الاسلام فیرحی از سال ۷۸ عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران شد و تا درجه استادی نیز پیش رفت. او در مقطع دکترا دروسی مانند اندیشه سیاسی در ایران معاصر، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، در مقطع کارشناسی ارشد تدریس فقه سیاسی و افکار سیاسی در ایران و اسلام، بنیادگرایی و رادیکالیسم اسلامی معاصر و در مقطع کارشناسی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تاریخ تحول دولت در جهان اسلام و مبانی اندیشه های سیاسی در اسلام را تدریس می کرد.

قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تاریخ تحول دولت در اسلام، روش شناسی و اندیشه سیاسی در اسلام، دین و دولت در عصر مدرن، فقه و سیاست در ایران معاصر؛ فقه سیاسی و فقه مشروطه، «فقه و سیاست در ایران معاصر؛ تحول حکومت داری و فقه حکومت اسلامی»، «آستانه تجدد؛ در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله» و «فقه و حکمرانی حزبی» عناوین تعدادی از کتاب های تالیفی او هستند. همچنین ده ها عنوان مقاله و پژوهش های علمی طی سال ها فعالیت علمی و دانشگاهی از وی منتشر شده بود.

حالا به مناسبت نخستین سالگرد این اندیشمند، مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه همایشی با عنوان «فیرحی، اندیشمند راه سوم» برگزار کرده است که در آن نشست آیت الله سیدمصطفی محقق داماد، استاد حوزه و دانشگاه و قدیر نصری، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، درباره مرحوم فیرحی به گفت وگو پرداختند.

فیرحی  به روایت محقق داماد

به گزارش «ایکنا» آیت الله محقق داماد درباره او با اشاره به اینکه حکمای یونان باستان فلسفه را طوری تعریف می کردند که جامع تمام علوم بود، گفت: «آنها حکمت را به حکمت نظری و حکمت عملی تقسیم و حکمت علمی را به سه بخش سیاست مدن، تدبیر منزل و اخلاق تقسیم می کردند. حکیمان اسلامی بعد از ورود دانش یونان به تمدن اسلامی در بخش های دیگر فلسفه با دست باز وارد شدند، ولی در بخش سیاست جز فارابی و ابن سینا کاری ارائه نشد، زیرا فقیهان متصدی امور سیاست شدند و از نگاه دین به مباحث سیاست پرداختند. در جامعه شیعی حتی فقیهان به سیاست نپرداختند. البته گاه فقیهان شیعه در سیاست دخالت می کردند ولی نه اینکه از موضع نظریه پردازی فقهی وارد شوند، بلکه گاهی موضع منتقدانه و گاه مویدانه داشتند. در ابتدای قرن حاضر در ایران نهضتی شکل گرفت که رهبرانش روحانیون و فقهایی بزرگ بودند. این نهضت با عنوان نهضت مشروطه خواهی شکل گرفت. هرچند فقهای شیعه درباره آن دیدگاه های مختلفی داشتند، ولی سرانجام این نزاع به نفع مشروطه خواهان خاتمه یافت. رهبران نظریه مشروطیت چند فقیه بزرگ بودند و در راس آنها ملامحمدکاظم خراسانی حضور داشت. آثاری که از آن دوران در دسترس ماست، نشان دهنده یک واقعیت است و آن اینکه فقیهان شیعی از موضع فقهی سخن گفتند و به مبانی فقهی تمسک کردند. آخوندخراسانی، میرزای نایینی و... از لسان فقهی درباره مشروطیت سخن می گفتند. مرحوم فیرحی به مطالعه و بررسی آثار این دوره اهتمام داشت. ایشان نه فقط نگاه تاریخی بلکه نگاه عمیق فقهی و اصولی و احیانا فلسفی داشتند».

همچنین در این نشست قدیر نصری، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، درباره مرحوم فیرحی گفت: «یک سال از درگذشت دکتر فیرحی سپری شده است و از این پس باید برای احترام ایشان آثارشان را بررسی کنیم؛ یعنی باید نقد دقیق و روشمند آثار استاد انجام شود؛ بنابراین سویه بحث من روایی نخواهد بود، بلکه انتقادی و پیشنهادی است. بدین ترتیب عنوان راه سوم که برای بزرگداشت مرحوم فیرحی انتخاب شده عالمانه و دقیق است».

او افزود: «پرسشی را مطرح می کنم و جوابی را پیشنهاد می دهم که مبتنی بر آثار دکتر فیرحی است. دگر مرحوم فیرحی در ۱۰ کتابی که نوشتند چه بود؟ شاید یافتن پارادایم ایجابی دکتر فیرحی به راحتی میسر نباشد ولی یک روش میانبر وجود دارد و آن اینکه او در مقابل چه حرکت و پارادایمی موضع می گرفت؟ اهمیت او در مقایسه با سنت های فکری مشابه و نزدیک به او در ۲۰۰ سال اخیر چیست؟ فیرحی چه تمایزی داشت که او را از اندیشمندان دیگر در ایران معاصر جدا می کرد؟ اگر تاریخ اندیشه ایران را مرور کرده باشیم، می بینیم که سخن هرکس لحن و لهجه ای دارد. دکتر فیرحی کدام رویه را نمی پسندید و در آثارش کوشش می کرد که آن رویه وجود نداشته نباشد؟ همچنین روش او در آثارش برای امکان پذیری رویه ایدئالش چه بود؟».

عضو هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: «در پاسخ به این پرسش حس می کنم که فیرحی جریان های فکری را کالبدشکافی کرد و سه جریان را دگر خودش یافت و می خواست مانند این سه نباشد و فاصله خودش را با آنها حفظ کند. اولین پارادایمی که می خواست تمایزش را با آن حفظ کند، پارادایم سیاست نامه نگاری و سلطنت اندیشی بود که نمادش جواد طباطبایی است. دلیل اینکه فیرحی پارادایم سیاست نامه نگاری را نمی پذیرفت و حس می کرد که اینها نمی توانند جامعه ایرانی را مدیریت کنند این بود که همه اندیشه های ایرانی قابل ذخیره سازی در دستگاه سلطنت نیست، خصوصا اینکه شریعت بزرگ تر از آن است که در دایره سلطنت جا شود. از نظر او مرجعیت، حوزه و قواعد مندرج در فقه و شریعت به قدری در زندگی ایرانیان نفوذ یافته بود که اگر سلطنت اندیشان می خواستند، نمی توانستند این میراث را از بین ببرند».

او ادامه داد: «دومین دگر فیرحی عبارت بود از شریعت تفسیرناشده یا عریان؛ شریعتی که تجلی عینی آن مرحوم مصباح یزدی و هواداران قرائت رسمی از دین بودند. در این چارچوب فیرحی معتقد بود فقه لخت و تفسیرناشده و متصل به اقتدار حکومتی نمی تواند جامعه ایران را مدیریت کند».

نصری گفت: «سومین و مهم ترین دگر از بین دگرهای مرحوم فیرحی تجدد بود، تجدد منهای شریعت و فقه. چرا فیرحی با تجدد مشکل داشت؟ فیرحی تجسم این سه کلمه بود و بین این سه ضلع در رفت و آمد بود: نخست اینکه نمی خواست یا در ذهنش میسر نبود که  فقه و شریعت را باید به دور انداخت و نظامی منهای شریعت تاسیس کرد. دومین ضلعی که بخشی از وجود فکری فیرحی به آن متصل بود، مشروطیت و حدزدن به حکمرانی فقه بود. سومین ضلع نگرش او، جامعه رشدیابنده بود. این امر نشان می دهد که نگرش فیرحی به جامعه پویاست».

مرحوم «فیرحی» اتحاد بین تجدد و دین سالاری را فراهم کرد

 نعمت احمدی   حقوق دان

یکی از ضایعات بزرگی که جامعه ادبی، فقهی و دانشگاهی به خود دید، مرگ نا بهنگام استاد داوود فیرحی بود. مردی متفکر و اندیشمند که بین فقه، حقوق و تاریخ آشتی به وجود آورد. به عنوان نو اندیش آکادمیک توانست فاصله طولانی بین فقه سیاسی و اندیشه اصلاح گرایانه فقها در صد سال گذشته یعنی از دوران مشروطه تاکنون را تبیین کند. نواندیشی که ساختارهای فقهی و اندیشه سیاسی مدرن را به درستی درک کرد و راه برون رفت از نقاط بحث انگیز و مشکل را به مسئله ای قابل حل و حذف تبدیل کرد. باید سال ها بگذرد تا اندیشمندی مانند داوود فیرحی ظهور کند که اندیشه دانشگاه و حوزه را در بستر فقه و تاریخ و در فضایی مدرن و متجددانه به نقد بنشیند. تسلط و سیطره داوود فیرحی به عنوان استادی مسلم بر اندیشه مدرن، سال ها توانست دانشجویان علاقه مند به مدرنیسم را در غالب سنت کنار هم بنشاند. با کلام گرم و نگاه نافذ و تسلط بر تاریخ و احاطه بر نگاه مجتهدانه و نو اندیشانه ای که حتی در چارچوب فقه سنتی نمی گنجد، توانست در فقه سیاسی بین اندیشه های دینی و نگاه نوگرایانه به مسائل روز اتفاق و اتحاد ایجاد کند. مرحوم فیرحی، مجتهد دین دار و نواندیشی بود که با تکیه و تسلط خود بر تاریخ و روند تکاملی آن، راه و روشی نو پیش پای محققان گذاشت. وی آن میزان اصالت کلام و استقلال فکر داشت که در چارچوب سنتی های بسته محکوم به ایستایی نباشد و آن میزان از حرکت مدرن جامعه به سوی تعالی آگاهی داشت که بر این باور باشد که دموکراسی می تواند در غالب دین سالاری به نوع مردم سالاری دینی برسد. فقه شیعی در باب اندیشه سیاسی از ابزارهای مختلفی از جمله اجتهاد مجتهدان اندیشمند برخوردار است که می توانند در مسائل عبادات و طهارات با تکیه بر مستحدثات روز، راه و روش اندیشمندانه پیش پای کسانی بگذارد که می خواهند در غالب مردم سالاری دینی به موضوعات پیرامونی نگاه کنند. از آن روزی که در دانشگاه الازهر حزب تشیع، در زمان آیت الله بروجردی و با حمایت شیخ شلتوت و دیگران به عنوان مذهب پنجم اسلامی پذیرفته شد تا امروز حضور افرادی اندیشمند مانند داوود فیرحی راهگشا و مانع ایستایی ذهن بسیاری از افراد بوده است؛ افرادی که جرئت تفکر نوگرایانه نداشتند. مرحوم فیرحی مانند چراغ راهنمایی بود که با تکیه بر اندیشه ای متجددانه امکان اتفاق و اتحاد بین تجدد و دین سالاری را فراهم کرد. ضایعه نابهنگام درگذشت دکتر فیرحی از مصائبی است که جبران ناپذیر است.

*شرق