پس از ولایتعهدی امام رضا، به نام آن حضرت دارالضرب های مشهور آن روز، سکه زدند؛ ازجمله در ری؛ بودن دارالضرب در ری، خود نشانه نوعی مرکزیت و مدنیت است. سکه در آن دوران کاربرد رسانه داشته است. روی این سکه «الرضا علی بن موسی علی بن ابی طالب» ضرب شده بود؛ با تاریخ ضرب و مکان، بعید است که این عبارات و نقوش بدون مشورت و نظر آن حضرت بوده باشد. همه امامان قبلی تنها یک رسانه در اختیار داشتند و آن کلام بود. امام رضا، رسانه جدیدی به دست آورده بودند که هیچ یک از امامان دیگر چنین امکانی نداشتند؛ نه قبل از ایشان و نه بعد از ایشان. باید دقت کرد که چه مواردی برای آن امام بزرگوار اهمیت داشته که در حداقل عبارات بیان شود. همه از نسب امام به خوبی اطلاع داشتند و در صورت اصرار بر درج نسب ایشان نقل آن به این صورت و با حذف نام های وسط معنای خاصی دارد. سال های طولانی در دوره بنی امیه، نام علی امیرالمومنین به زشت ترین صورت ممکن برده می شد و آن حضرت را با اسم و رسم بر سر منبرها دشنام می دادند. در دوره بنی عباس، اگرچه از آن حضرت بد نمی گفتند، اما اقرار به فضائل ایشان را نهی می کردند. نکته مهم تر تصریح به نام ابوطالب است. حضرت ابوطالب در دوره بنی امیه آماج سخت ترین تهمت ها بود و در دوره بنی عباس بر این موضوع تاکید می شد که حضرت ابوطالب اساسا به جرگه اهل ایمان درنیامده و در دوره حضرت رضا این بحث سخت جریان داشت تا آنجا که خود آن حضرت به یاران شان فرمودند: «تشکیک در ایمان ابوطالب خود از نشانه های کفر است» و تصریح به نام ابوطالب در این سکه در واقع پاسخ حضرت رضا به معاندان است؛ سکه ای که روی دیگر آن کلمه توحید نقش بسته بود. دوران ولایتعهدی حضرت رضا چندان طول نکشید و با شهادت ایشان احتمالا آن سکه ها از رواج افتاد؛ به خصوص که دیگر برای تجدید ضرب آنها ضرورتی وجود نداشت، اما نکته مهم اینجاست که یک سال پس از شهادت ایشان سکه را دوباره در ری ضرب کردند. ضرب این سکه ها نمی توانست بدون مجوز از دیوان خلافت صورت گیرد. در ایامی که این سکه در ری ضرب شد، خلافت مامون در گیرودار نزاع با مخالفان گوناگون به ویژه در بغداد، مرکز خلافت بود و کسانی را در این شهر یا شهرهای دیگر به خلافت برگزیده بودند. 

درواقع وضعیت مامون متزلزل بود و مرکز خلافت هم آشفته به نظر می رسید. در این میان کسانی در ری با ضرب سکه به نام امام رضا (ع) شاید مقاصدی برای استقلال از خلافت یا چیزی شبیه به آن با انتساب به اهل بیت و امام رضا (ع) داشتند و به هر حال نشانگر نفوذ فراوان دوستداران اهل بیت در شهر ری است. سلاطین صفویه نسب خود را به حمزه بن موسی بن جعفر می رساندند. آنها در آبادی ری کوشیدند و ازجمله دور قصبه تهران که نزدیک ری بود، حصاری کشیدند و از آن پس تهران به شهر تبدیل شد. برای تهران به تعداد سوره های قرآن برج و بارو ساختند و در هر کدام از آنها سوره ای از کتاب خدا نهادند. هم زمان با تهران، دور مشهد نیز دیوار کشیدند و آنجا نیز جنبه شهری پیدا کرد. در دوره ناصری، دروازه ای به سمت خراسان ساخته شد تا از آن طریق انبوه زائران به زیارت بارگاه رضوی بروند. اهمیت این راه به حدی بود که همه مسافران از بغداد تا همدان و قزوین، از این راه عبور می کردند. در همین دوره کتاب ارزشمند «تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس» درباره خراسان به ویژه آستان مقدس حضرت رضا (ع) به کوشش اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات دوره ناصری و با خط زیبای میرزامحمدرضا کلهر که قبر وی در نزدیکی میدان حسن آباد در محل فعلی ایستگاه آتش نشانی واقع شده است، در تهران به چاپ رسید و این اثر جزء نخستین آثار چاپی کشور است. در دوره پهلوی اول، دیوار دارالخلافه و دروازه های آن تخریب شد؛ اما دروازه خراسان واپسین آنها بود و همچنان مورد علاقه تهران ماند. به هر حال با تخریب آن، میدان خراسان شکل گرفت. گروهی از علاقه مندان از همین میدان پیاده عازم زیارت آن حضرت می شدند. در مشهد نیز خیابانی به نام تهران خوانده شد که از خیابان های خوب و بزرگ مشهد است و به حرم منتهی می شود؛ هرچند بعدها با ساخت وسازهای بی رویه و آشفته عملا جایگاه دیداری بارگاه امام رضا (ع) تحت تاثیر قرار گرفت. بزرگراه امام رضا (ع) به واقع همان جاده قدیم مشهد است که هرساله صدها هزار نفر از آن به سمت مشهد مقدس می روند و در طول مسیر در همه شهرهایی که خیابان ها شرقی - غربی است، اسم امام رضا (ع) را روی آن نهاده اند. در قصران نیز یادگاری از امام رضا به جای مانده و آن مقبره صالح بن موسی بن جعفر است که زیارتگاه مردم آن خطه بود و امروزه از سراسر تهران زائران بسیاری دارد. در اطراف ضریح آن حضرت با خط نستعلیق اشعاری حک شده است که به وضعیت جغرافیا و محیط شمیران می پردازد. در گذشته در بسیاری از امامزاده ها از اشعار شاعران محلی و مناسب با موقعیت مکانی آن مزار استفاده می شد، ولی اکنون در بازسازی ها این سنت فراموش شده و عموما از شعر مشهور محتشم استفاده می شود. قصبه تهران نیز پیرامون امامزاده اسماعیل محله چال میدان شکل گرفت. ایشان نیز از اولاد امام جواد (ع) هستند. قدیمی ترین شیء باقی مانده قصبه تهران دری است چوبی و آراسته و مزین که در این آستانه قرار داشت و بیانگر آن است که تهرانی ها از دورترین زمان ها هم هنر خود را در آستان اهل بیت به نمایش می گذاشتند. در دوره ناصری نخستین نقشه دارالخلافه به دست نجم الدوله یا نجم الملک از معلمان دانشمند دارالفنون و شاگردانش تهیه شد. این کهن ترین و احتمالا تنها نقشه ای است که در آن سمت و سوی حرم رضوی و جاده ای که به آنجا منتهی می شده، آمده است. از میان دیگر تهران نشین های خادم امام رضا چند نفر را نباید از یاد برد؛ نخست ملک الشعرای بهار است که قصایدی در مدح امام رضا (ع) دارد و خود و پدرش هر دو ملک الشعرای آستان قدس رضوی بودند. هرچند ملک الشعرای دوم بیشتر زندگی خود را در تهران گذراند و سرانجام در مقبره ظهیرالدوله در دربند تجریش به خاک سپرده شد. مرحوم حاج حسین آقای ملک، بنیان گذار موزه و کتابخانه ارزشمند ملک در تهران و ملک التجار تهران که خانه باشکوه اجدادی اش در بازار بود و ثروت بیکران خود را بی دریغ به آستان آن امام همام پیشکش کرد. مرحوم استاد عزیزالله عطاردی که دست تنها علاوه بر مسند امام رضا (ع)، مهم ترین تاریخ محلی مشهد و آستان قدس رضوی به قلم عالمانه ایشان است و بنیاد خراسان شناسی و کتابخانه تخصصی ارزشمندی در این زمینه در تهران از یادگارهای اوست. او تنها شخصیتی است که نشان رضوی را دریافت کرد و آن را مهم ترین افتخار زندگی خود می دانست. و سرانجام زرتشتی خوش نام و دانشمند، دکتر فرهنگ مهر است که کتابی علمی-هنری در چهار جلد درباره حرم امام رضا (ع) به دو زبان فارسی و انگلیسی با نقشه ها و تصاویری ارزشمند از پرده ها، ارائه ها، کاشی ها، درها، ضریح ها و سایر جزئیات هنری آن آستان نوشت و منتشر کرد. هنرمند مشهور، استاد محمود فرشچیان خالق اثر ماندگار ضامن آهو و عصر عاشورا که موزه ای از آثار فاخر و ماندگار ایشان در کاخ سعدآباد تهران برپاست، در سال های پس از انقلاب عهده دار طراحی ضریح مطهر رضوی شد و هم اکنون برخی از آثار ارزشمند وی در موزه آستان قدس رضوی موجود است. تابلوی ضامن آهوی او اشاره ای است به همان ماجرای معروف که راوی اصلی آن شیخ صدوق یا همان ابن بابویه، در کتاب عیون اخبارالرضا است که گور ایشان در ری است و محل زیارت به شمار می رود. صدوق یکی از نخستین علمای شیعه است که در باب حضرت رضا (ع) و اخبار ایشان کتابی اختصاصی نوشت. درباره این داستان مقاله استاد احمد مهدوی دامغانی در مجله بخارا بسیار خواندنی است و نکته مهم آن است که ابومنصور عبدالرزاق طوسی که مشوق گردآوری شاهنامه بود، این ماجرا را نقل کرده است. از این رو است که یاد و نام امام رضا (ع) در چهار گوشه تهران با تاریخ این شهر عجین شده است.

تهران امروز با همه بزرگی و عظمتش، یکی از روستاهای نه چندان مشهور در شمال ری بوده و کنار آن روستاهای کهن مهران، قصران، دولاب، درشت یا طرشت و... قرار داشته است. امروزه تهران همه آن روستاها را در خود گنجانده است و خود ری هم اکنون یکی از بخش های تهران به شمار می آید. درباره برخی آثار تاریخی درباره پیوند میان تشیع و ری، به معنای وسیع آن، سخن بسیار به میان آمده است؛ ازجمله می توان به کتاب ارزشمند و نه چندان مفصل «تشیع در ری» اثر رسول جعفریان اشاره کرد که به مظاهر آشکار تشیع در ری پرداخته است. ولی سابقه تشیع در ری زوایای پنهان و آشکار دیگری هم دارد که می توان حتی آن را موضوع کتاب هایی دیگر قرار داد. مثلا سابقه اهل بیت (ع) و به ویژه حضرت امام رضا (ع) در ری و بعدها تهران از این دست با ورود امام رضا (ع) به ایران و اعلام ولایتعهدی ایشان، موجی از مهاجرت علویان به این خطه آغاز شد. ازجمله آنها می توان به حمزه بن موسی بن جعفر که مزار او اکنون در کنار حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) است و خود حضرت عبدالعظیم از زائران همیشگی مزار او بود، اشاره کرد. ایشان نخستین کسی است که نشانی این قبر را به شیعیان این خطه داد. احتمال دارد جناب حمزه نیز برای رسیدن به خدمت امام رضا (ع) به ایران سفر کرده باشد، اما با شنیدن خبر شهادت آن حضرت، در ری ماندگار و از رفتن به تختگاه مامون در مرو منصرف شده است. حضرت عبدالعظیم نیز از اصحاب حضرت رضا بود که بعدها امام جواد و امام هادی را درک کرد و از جانب امام دهم به ایران آمد و در محله موالی ری زندگی زاهدانه اش را آغاز کرد. حضرت عبدالعظیم در کتابی خاص خطبه های امیرالمومنین را گردآوری کرده بود؛ یعنی حدود دو قرن قبل از سیدرضی، نجاشی خود این اثر را دیده بود و طریق روایی خود را به آن ذکر کرده است. نجاشی با خاندان سیدرضی مراوده داشت و بعید نیست که کتاب حضرت عبدالعظیم را دیده و از آن استفاده کرده باشد.

*شرق